Rừng ngập mặn tài liệu giáo dục ngoại khóa dành cho giáo viên các trường trung học cơ sở ven biển

MỤC LỤC
MỤC LỤC
LỜI MỞ ĐẦU

1
3

Bài 1: Rừng ngập mặn
1.
RNM là gì?
2.
RNMphânbốởđâu?
3.
RNMquantrọngnhưthếnào?
Mộtsốcâuhỏikiểmtrakiếnthứccủahọcsinhsaubàihọc

5
5
5
6
7

Bài 2: Các đặc tính của cây ngập mặn
1.
Rễcây
2.
Thâncây
3.
Lácây
4.
Hiệntượngsinhcontrêncâymẹ

Mộtsốcâuhỏikiểmtrakiếnthứccủahọcsinhsaubàihọc

8
8
9
10
10
11

Bài 3: Một số loài cây ngập mặn phổ biến ở huyện Hậu Lộc
1.
Bầnchua(SonneratiacaseolarisO.K.Niedenzu)
2.
Trang(Kandeliaobovata(L.)Druce)
3.
Sú(Aegicerascorniculatum(L.)Blanco)
Mộtsốcâuhỏikiểmtrakiếnthứccủahọcsinhsaubàidạy

12
13
15
16
17

Bài 4: Động vật rừng ngập mặn
1.
SơlượcvềđộngtrongRNM
2.
MộtsốlồiđộngvậtphổbiếntrongRNM
3.

NhữngđặcđiểmthíchnghicủađộngvậtRNM
Mộtsốcâuhỏikiểmtrakiếnthứccủahọcsinhsaubàihọc

18
18
19
20
23

Bài 5: Vai trị của rừng ngập mặn
A.
Vaitrịđốivớipháttriểnkinhtế-xãhội
B.
Vaitrịđốivớihệsinhthái
C.
Vaitrịđốivớimơitrường
Mộtsốcâuhỏikiểmtrakiếnthứccủahọcsinhsaubàidạy

24
24
26
30
32

Bài 6: Hiện trạng rừng ngập mặn Việt Nam
1.
DiệntíchRNMbịthuhẹp

33
33

1


2.
ĐadạngsinhhọcRNMsuygiảm
3.
ĐấtRNMbịsuythối
4.
NguồnnướctạiRNMbịơnhiễm
5.
Qtrìnhxâmnhậpmặngiatăng
6.
Xóilởvenbiển,vensơng
Mộtsốcâuhỏikiểmtrakiếnthứccủahọcsinhsaubàihọc

33
34
34
35
35
36

Bài 7. Các ngun nhân chính làm suy giảm diện tích RNM
1.
Chấtđộchóahọctrongchiếntranh
2.
Nitrồngthủyhảisản
3.
Khaithácgỗvàlâmsảnkhác

4.
ChuyểnđổiđấtRNMsangđấtsảnxuấtnơngnghiệp
5.
Qtrìnhđơthịhóa
6.
Khaitháckhốngsản
7.
Giatăngdânsố
8.
Biếnđổikhíhậu
Mộtsốcâuhỏikiểmtrakiếnthứccủahọcsinhsaubàihọc

37
37
37
38
38
38
38
38
39
39

Bài 8: Phục hồi rừng ngập mặn ở Việt Nam
1.
Giaiđoạntừ1965-1974
2.
Giaiđoạn1975-1980
3.
Giaiđoạn1990–2012

40
40
40
43

2


LỜI MỞ ĐẦU
Rừngngậpmặn(RNM)làhệsinhtháiquantrọngcónăngsuấtcaoởvùngcửa
sơngvenbiểnnhiệtđớivàrấtnhạycảmvớicáctácđộngcủaconngườivàthiên
nhiên.
RNMkhơngchỉcungcấpcácsảnphẩmcógiátrịnhưgỗ,than,củi,tanin,thứcăn,
thuốcuống...màcịnlànơisốngvàươnggiốngcủanhiềuloạihảisản,chimnước,
chimdicưvàmộtsốđộngvậtcóýnghĩakinhtếlớnnhưkhỉ,lợnrừng,cásấu,kỳ
đà,chồn,trăn...
RNMcótácdụngtolớntrongviệcbảovệbờbiển,bờsơng,điềuhịakhíhậu,hạn
chếxóilở,mởrộngdiệntíchlụcđịa,hạnchếsựxâmnhậpmặn,ngăncảncácchất
thảirắntrơirabiển,bảovệđêđiều,đồngruộng,nơisốngcủangườidânvenbiển
trướcsựtànphácủagiómùa,bão,nướcbiểndâng.
Tuynhiên,thảmthựcvậtRNMởViệtNamđãbịsuythốinghiêmtrọng.Cuộc
chiếntranhhóahọccủaMỹ(1962-1971)đãpháhủynhiềukhuRNMvenbiển
NamBộ,nơicórừngtốtnhất,nhiềulồicâynhấtởViệtNam.Sauchiếntranh,do
sứcépvềdânsốvàkinhtế,RNMtiếptụcbịsuygiảmmạnhvềdiệntích,cấutrúc
vàchấtlượng.
Tìnhtrạngkhaithácbừabãi,phárừnglấyđấtxâydựngđơthị,cảng,sảnxuấtnơng
nghiệp,làmruộngmuối,đặcbiệtlàviệcphárừng,kểcảrừngphịnghộvenbiển,
làmđầmnitơmquảngcanhthơsơđãvàđanglàmộthiểmhọatolớnđốivớitài
ngunthiênnhiênvàmơitrường.

Hậuquảlàdiệntíchđấtthốihóangàycàngtăng;khíhậuđangdiễnbiếntheo
chiềuhướngxấuđirõrệt,nướcmặnlấnsâuvàonộiđịalàmgiảmnăngsuấtcây
nơngnghiệp;nguồngiốngtơm,cua,cágiảm;nhiềulồihảisảnmấtnơisống,một
sốlồicá,ốc,sịmấtbãiđẻ;hiệntượngxóilởbờsơng,bờbiểndiễnrahàngngày
domấtrừng;gióbãopháhoạiđêđiều,đồngruộngvànhàcửa;đờisốngcủangười
dânnghèovenbiểnbịđedọa.
Cótìnhtrạngtrên,mộtphầnvìlợinhuậnhoặcmụctiêukinhtếtrướcmắt,nhưng
mộtngunnhâncơbảnlàdocáccánbộquảnlý,nhândânvùngvenbiểnchưahiểu
hếttầmquantrọngcủaRNMvàhậuquảnghiêmtrọngcủaviệcmấtrừngđốivớitài
ngunthiênnhiênvàconngười.

3


ĐểgiúpgiáoviênvàhọcsinhkhuvựcvenbiểnhiểubiếtvềvaitrịcủaRNM,
mốiđedọadosửdụngkhơnghợplý,cáchphụchồi,pháttriểnloạirừngqgiánày,
“Rừng ngập mặn - Tài liệu giáo dục ngoại khóa dành cho giáo viên các trường
trung học cơ sở ven biển” sẽgiớithiệukháiniệmRNMvàcácđặctínhcủaCNM,
vaitrịcủaRNM,mộtsốchínhsáchvềRNMvàvaitrịcủacộngđồngtrongbảovệ
RNM.
Tàiliệulàsảnphẩmcủadựán“CâulạcbộVìmàuxanhRNM-mơhìnhtruyền
thơngchohọcsinhTHCStỉnhThanhHóa”,thựchiệntạitrườngTHCSĐaLộc,
MinhLộcvàHảiLộc,huyệnHậuLộc,tỉnhThanhHóatrongnămhọc2011-2012và
2012-2013.ĐâylàdựándoChươngtrìnhRNMchotươnglai(MFF);cơquanquản
lývàthựchiệndựánlàBanNghiêncứuHệsinhtháiRNM(MERD),Trungtâm
NghiêncứuTàingunvàMơitrường(CRES),ĐạihọcQuốcgiaHàNội.
ĐâylàtàiliệudùngchogiáoviênvàsẽđượctrườngTHCSĐaLộc,MinhLộcvà
HảiLộclồngghéptrongcácgiờngoạikhóa,Sinhhọc,Địalý,Vănhọc,Giáodục
cơngdânvàNhạc-Họa,đồngthờicũngđượcsửdụnglàmtưliệuthamkhảochocác
cuộcthi,cácsựkiệntruyềnthơngtrongkhnkhổdựán.

Dựánxinchânthànhcámơncácchungia,cácnhàquảnlýđịaphương,cácnhà
khoahọcđãcungcấpnhữngtưliệucógiátrịđểlàmphongphúthêmnộidungtài
liệu.XincảmơncácthầycơgiáotrườngTHCSĐaLộc,MinhLộcvàHảiLộcđã
đóngnhiềugópýkiếnđểhồnthiệntàiliệunày.

4


Bài 1: Rừng ngập mặn
Mụctiêu:Saubàihọc,họcsinhcóthểtrìnhbàylạiđược2nộidungchínhvềRNM:
+Phần1:Kháiqtvềrừngngậpmặn.
+Phần2:PhânbốrừngngậpmặntrênthếgiớivàởViệtNam.
Thờigiandạyhọc:1tiết(45phút)
Phươngphápdạyhọc:
+Bắtđầubàihọc:cóthểsưutầmhìnhảnh1sốkhurừngngậpmặntrên
thếgiớihoặcởViệtNamđểtreotrênbảnghoặctrìnhchiếu1đoạnclipvềrừngngập
mặnđểvàobàidạy.Đặt1-2câuhỏinhằmđánhgiánhậnthứccủahọcsinhtrước
khibắtđầubàidạy.
+Kếtthúcbàihọc:cóthểcho1họcsinhlêntrướclớptómtắtlạinộidung
bàidạyđãhọchoặcsưutầmhìnhảnh1sốloạirừngởtrênthếgiớihoặcởViệtNam
chohọcsinhphânbiệt.Hoặcgiáoviêncóthểtìmbảnđồphânbốrừngngậpmặnở
ViệtNamvàchohọcsinhlêntìmvàchỉtrênbảnđồnhữngtỉnhcórừngngậpmặn
ởViệtNam.
1. RNM là gì?
Rừngngậpmặnbaogồmnhiềuloạicâysốngtrongcácvùngnướcmặnvenbiển
trongvùngnhiệtđớivàcậnnhiệtđới,nơinhữngthựcvậtkhácrấtkhósinhtrưởng.
Nhữngkhuvựcnàylộrakhithủytriềuthấpvàngậptrongnướcmặnkhitriềulên.
Vớicácđặctínhcủamình,câyngậpmặnvẫncóthểsốngvàsinhtrưởngtốttrong
nhữngđiềukiệnkhắcnghiệtđó.
2. RNM phân bố ở đâu?

RNMphânbốchủyếuởvùngvenbiểnnhiệtđớivàcậnnhiệtđớihaibáncầu,trong
khoảng32ºBắcvà38ºNam,dọcbờbiểnChâuPhi,ChâuĐạiDương,ChâuÁvà
ChâuMỹ.

PhânbốRừngngậpmặntrênthếgiới
(Nguồn:©CathleenBester/FLMNH)

5


TheobáoTamnhin.net,năm2010cácnhàkhoahọcchobiếtsaukhiphântíchdữliệu
từHệthốngvệtinhchụpảnhTráiđất(Landsat)củaNASA,họướctínhRNMcịn
tồntạichiếm12,3%diệntíchbềmặtTráiđất(tươngđươngkhoảng137.760km²)
vàphânbốtrên123nướctrênthếgiới.Trongđócókhoảng42%RNMtrênthếgiới
đượctìmthấytạichâuÁ,theosaulàchâuPhivới21%,15%thuộcBắcvàTrung
Mỹ,12%tạichâuĐạiDươngvàcuốicùnglàNamMỹvới11%.
DiệntíchRNMlớnnhấtlàtạiIndonesiachiếmtới21%,Brasilchiếmkhoảng9%và
Úcchiếm7%tổngdiệntíchRNMtrênthếgiới.
Tuynhiên,theonhànghiêncứuChandraGiritạiUSGS,consốtrênsẽtiếptụcgiảm
trongtươnglai:RNMtồncầuđangbiếnmấtnhanhchóngdobiếnđổikhíhậulàm
mựcnướcbiểndângcao,phárừngđểpháttriểnkinhtếvenbiển,làmnơngnghiệp
vànitrồngthủysản.TheobáocáomớiđâycủaLiênHợpQuốcnăm2010,sựbiến
mấtcủacáckhuRNMnhanhhơngấp4lầnsovớicáckhurừngtrêncạn.
TheoĐàiQuansátTráiđất(EO)củaNASA,Indonesiacó17.000hịnđảonhỏvà
chiếmgần¼diệntíchRNMtrênthếgiới.Tuynhiên,cáckhurừngnàyđãbịgiảm
mộtnửatrongbathậpkỷqua-cụthểgiảmtừ4,2triệuhanăm1982xuốngcịn2
triệutrongnăm2000.Trongphầnrừngcịnlại,cógần70%là“trongtìnhtrạngnguy
kịchvàbịthiệthạinặng”.
3. RNM quan trọng như thế nào?
RNM là nơi có độ đang dạng sinh học cao

TheoEO,RNMlàmộttrongnhữnghệsinhtháicómứcđadạngsinhhọccaotrên
hànhtinhvàlàhệsinhtháiđặctrưngcủađườngbờbiểnnhiệtđớivàcậnnhiệtđới.
RNMcịnđượcxemlà“vườnươm”chonhiềulồisinhvậtbiển,cungcấpkếsinh
nhaichocưdânvenbiển,cũngnhưlàm“láchắn”hiệuquảtrướcnhữngcơnbãovà
sóngthầnnhưsóngthầntạiẤnĐộDươngnăm2004.RNMcũngđóngvaitrịquan
trọngtrongviệcpháttriểnkinhtếởcácđịaphươngvenbiển.Tuytầmquantrọng
tolớnnhưthếnhưngcácnhàkhoahọcchobiếtchỉcóchưađầy7%diệntíchRNM
trênthếgiớilàđượcphápluậtbảovệ.
RNM là nơi cung cấp hải sản quan trọng
LiênHợpQuốcướctínhrằngcáclồicóliênquanđếnRNMchiếmtới30%sản
lượng thuỷ sản và gần như 100% sản lượng tôm ở Đông Nam Á. RNM và môi
trườngtựnhiêntạiQueensland,Úcchiếmtới75%sảnlượngthuỷsảnthươngmại.
Nhiềunghiêncứuchothấy,RNMtạorasảnlượngcákhoảngtừ2,000USDđến
9,000USDtrênhectamỗinăm,nhiềuhơnsovớinuôitrồngthuỷsản,dulịchvà
6


nơngnghiệp-nhữngngànhgópphầnlớnnhấtlàmsựgiảmdiệntíchcủaRNM.
RNM là nơi cung cấp gỗ, củi
GỗRNMthườngcứngvàcótínhchốngthấm,chốngmốimọtvàlàmộttrongnhững
loạigỗtốtnhấtđểlàmnhàhoặclàmthansưởi.GỗRNMcónăngsuấtcaovàcóthể
chothuhoạchliêntục.
RNM góp phần cân bằng lượng các bon của khí quyển
RNMlàkholưugiữcácbonrấtlớn.Theoướctính,lượngcácbonđượctổnghợp
bởiRNMlàkhoảng1.5tấncácbon/ha/năm;trongtrầmtíchRNM,khoảng10%.
Dovậy,tổnghượngcácbonlưugiữtrongtrầmtíchvớiđộsâu1mđượcướctínhlà
khoảng70tấn/ha.
TheonghiêncứucủaFAO,hàngnămchúngtamấtkhoảng1%diệntíchRNMtrên
tồnthếgiớitươngđươngtổngdiệntíchRNMbịtànphákhoảng150.000ha.Việc
mấtRNMđồngnghĩavớinhiềuvaitrịvàchứcnăngcủaRNMcũngbịmất,trong

đómộtvaitrịquantrọngnhấtcủaRNMliênquanđếnbiếnđổikhíhậulàsựmất
khảnănglưutrữcácbonvàphátthảicáckhínhàkính(CO2,CH4,...)vàokhíquyển.
VớitốcđộpháRNMnhưhiệnnay,thìkhoảng225.000tấncácbontổnghợpdothực
vậtsẽbịmất.Đồngthời,qtrìnhchuyểnđổimụcđíchsửdụngđấtcóRNMsang
cácloạihìnhsửdụngkhácnhư(đầmnitơm,xâydựngcáckhuđơthị,...)sẽgây
rahiệntượngơxihóalượngcácbonlưugiữtrongtrầmtích,vàđồngthờiphátthải
cáckhínhàkínhvàokhíquyển.Theoướctính1hađấtRNMbịchuyểnđổisangni
trồngthủysảnsẽphátthảikhoảng1400tấnCO2vàokhíquyển.Từnhữngsốliệu
thốngkêchothấy,RNMkhơngchỉlà“nhàmáy”tổnghợpchấthữucơ,kholưugiữ
lớnlượngcácbontồncầu,màcũnglànơiphátthảikhínhàkínhvớikhốilượnglớn
docáchoạtđộngcủaconngười.
Một số câu hỏi kiểm tra kiến thức của học sinh sau bài học
1.
RNMtồntạitrongmơitrườngnhưthếnào?
2.
RNMthườngphânbốởnhữngvùngcókiểukhíhậunhưthếnào?
3.
ChâuÂucórừngngậpmặnkhơng?Tạisao?
4.
Nướcnàocódiệntíchrừngngậpmặnlớntrênthếgiới?
5.
Tỉnhnàotrong5tỉnhsaukhơngcóRNM:HảiPhịng,ThanhHóa,HàNam,
NinhBìnhvàTháiBình?
6.
DiệntíchRNMsẽcóxuhướngtănglênhaygiảmđi?Tạisao?
7.
HiệndiệntíchRNMchiếmbaonhiêuphầmtrămsovớidiệntíchbềmặtTrái
Đất?
7

Bài 2: Các đặc tính của cây ngập mặn
Mụctiêu:Saubàihọc,họcsinhcóthểtrìnhbàylạiđược2nộidungchínhvềRNM:
+Phần1:Cácđặcđiểmthíchnghicủarễ,thân,lácâyngậpmặn.
+Phần2:Đặcđiểmvàýnghĩacủahiệntượngsinhconvàtrụmầm.
Thờigiandạyhọc:1hoặc2tiết.
Phươngphápgiảngdạy:
+Bắtđầubàihọc:giáoviêninhìnhảnh3bộphậnrễ,thân,lácủa2lồicây:1lồi
sốngởđiềukiệnbìnhthườngvà1lồisốngtrongRNM.Chialớpralà3nhóm,mỗi
nhómtìmhiểu1bộphận.Sau10phúttìmhiểu,nhómcử1họcsinhđạidiệnlên
trìnhbàytrướclớpvà1họcsinhtómtắtlạinhữngýchínhvàghilênbảng.
+Trongqtrìnhdạyhọc,giáoviêncóthểgiànhítthờigianhơnđốivớinhữngđặc
điểmhọcsinhđãnêuđểphântíchkỹhơnnhữngđặcđiểmhọcsinhchưanêuhoặc
đãnêunhưngcầnbổsung.Trongphần2“Đặcđiểmvàýnghĩacủahiệntượngsinh
convàtrụmầm”,giáoviêncóthểlấyvídụthựctế.
+Kếtthúcbàihọc,giáoviêntómtắttrongkhoảng3-5phút.
1. Rễ cây
NétđặctrưngnhấtcủaRNM
màtaquansátlúcnướctriều
rịnglàhệrễchằngchịttrên
bãi lầy. Sống trong nền đất
bùnmềm,hàngngàychịutác
độngđịnhkỳcủanướctriều,
sóng, gió, các lồi cây đã
đượctrangbịmộthệrễhồn
thiện,giữvữngkhốitáncây
dầyđặctrongkhơngkhí.
Rễ chống ở chiĐước
Rễ hơhấp ở chiBần
(IntergrationandApplicationNetwork

(IntergrationandApplicationNetwork
Rễ chống: Rễ chống phát
(IAN),2010.Website
(IAN),2010.Website
)
)
triểnmạnhnhấtởchiĐước.
Ở một số lồi khác của chi
Mắm,chiVẹt,chiSúcũngcórễchống,tuynhiênmứcđộpháttriểnrễchốngởcác
lồisaukémhơn,ởvịtríthấphơntrênthânchính.Rễchốngngồitácdụnglàm
giáđỡchocây,cịnlàcơquanthunhậnkhơngkhíchocâyvìtrênrễcónhiềulỗvỏ,
trungbình5-10lỗvỏ/cm².
8


Rễđầugối
Bạnhgốc

Rễhôhấp
Rễchống
Các dạng rễ ở cây ngập mặn
(Shorecrest Preparatory School, 2009. Website: )

Rễ hơ hấp:Mộtsốlồicâyngậpmặncórễhơhấpvớihìnhdạngkhácnhau.Các
lồicủachiBần,Mắm,Xucórễhơhấphìnhchơng.Ởcáccâybầnvàmắm,cácrễ
hơhấpmọctừcácrễbênnằmngangởgầnmặtđấtvàđâmthẳnglênkhơngkhí,sắp
xếpthànhtiaphóngxạquanhthâncây.Rễhơhấpcósốlượnglỗvỏlớn:ởchiMắm
trungbình14-16lỗvỏ/cm².
Khácvớirễhơhấpcủa2chitrên,cáclồichiVẹtcórễgậphìnhđầugốixuấtphát
từcácrễbênởquanhgốcthân,từngđoạnmộtlạinổilêntrênmặtđất,lúcđầunhọn,

sautùvànhẵndần.Từcácphầnnhơnàymọcracácrễdinhdưỡngđâmxuốngđất.
ỞgốcthâncủalồiTrang,VẹtvàCuibiểnhìnhthànhnhữngbạnhgốcgầngiống
nhưbạnhgốccủamộtsốlồicâytrongrừngmưanhiệtđới.Bạnhgốccónhiềulỗ
vỏhoặcvỏnứtdọc,lớpngồimềmcótácdụngthunhậnkhơngkhí.Phíadướibạnh
gốcmọcranhiềurễbên,làmnhiệmvụdinhdưỡng.
2. Thân cây
Thâncâyngậpmặnlàcơquanchịutácđộngmạnhcủathủytriềuvàcácyếutốkhí
hậukhác,dođónócũngcómộtsốđặcđiểmthíchnghikhárõ.Kíchthướccủathân
câyphụthuộcnhiềuvàocácđiềukiệnsinhthái.Ởvùngxíchđạovàvùngnhiệtđới
ẩm,lượngmưalớn,độẩmcao,khơngcóthờikỳlạnhtrongnăm,đấtphùsadầyvà
giàuchấtdinhdưỡngthìcâysinhtrưởngnhanh.CáclồithuộcchiĐước,Vẹtthân
9


câycóthểcao30-40mhoặchơn,đườngkính0,30–1m;cáclồicủachiBần,
Mắmcao15–20m,đườngkính0,3-1,2m;nhữnglồithuộcchiXu,Cui,Cóc
cũnglànhữngloạicâygỗcao10–25m.Trongmơitrườngkhơngthuậnlợithìphần
lớncâygỗlạicódạngcâybụihoặccâygỗnhỏnhưvẹtdù,mắmbiển,đâng,trang.
CáclồiCNMchủyếulúccịnnonthườngcótánhìnhnón,phâncànhgầnsátgốc.
PhầnlớncácCNMlàloạiưasáng.Mộtsốcâybầnchuahoặcmắmbiểnmọcởnơi
cósónggiónhiềuthìthânthấp,phânnhánhgầngốcvàcâythườngpháttriểntheo
chiềungang.
3. Lá cây
Trongcáccơquandinhdưỡng,lálànơitổng
hợpchấthữucơnicâyvàlàcơquancó
hoạtđộngsinhlýmạnhmẽnhất.Dođólácó
nhiềuđặcđiểmthểhiệnsựthíchnghihồn
hảo với mơi trường. Các cây trong RNM
phầnlớnlámàuxanh,trừcáclồithuộcchi
Bầnvàlồigiá.Ládày,nhẵnbóng,cólớp

sáp mỏng ở cả hai mặt. Các lồi trong chi
MắmvàchiCuicólơngởmặtdưới.
Tuyến tiết muối có ở cả mặt trên và mặt
dướilá. Số lượng tuyếntiết muốithay đổi
Tiếtmuốiở lámắm
(Từ điểnWikipedia,2012.Website
tùytheovịtrítrênphiếnlá,theolồivàmơi
)
trường.
Vàonhữngngàythờitiếtkhơ,tacóthểquan
sátrõhiệntượngmuốitiếtquabềmặtlá,đọnglạithànhgiọtởmặtdướicủalámắm.
Điềuthúvịlàởnhiềulồicâyngậpmặn(trừcáclồicótuyếntiếtmuối),cáclánon
tươngđốimỏng,nhưnglácànggiàcàngdàylêndosựtăngtrưởngkíchthướccác
tếbàotrongthịtláchứkhơngphảidosinhracáctếbàomới.Đặcđiểmnàyphùhợp
vớichứcnăngtíchlũymuốithừađểthảirangồikhilárụng.
4. Hiện tượng sinh con trên cây mẹ
Mộtđặcđiểmkháthúvịcủacáclồicâyngậpmặnlàhiệntượngsinhconvàbán
sinhcontrêncâymẹ.Hạtcủacáclồinàykhơngcóthờikỳnghỉmànảymầmsau
khichínngayởtrêncâymẹ,tạoracâyconnốiliềnvớiquảgọilàtrụmầm.
Kíchthướcvàđộdàicủatrụmầmởcáclồicâykhácnhau,nhưngđềucódạng
10


thn,phầnbụnghơiphìnhto,saunhọndần,trừlồivẹtcóhìnhtrụvớicạnhđều,
hơinhọnhaiđầu.Trụmầmmàulụccónhiềulỗvỏ.Khitrụmầmgiàthìxuấthiện
mộtvịngcổgiữaquảvàtrụmầm(trừcáclồivẹt).
CáclồithuộcchiMắmvàSúcũngcịncóhiệntượngsinhconkín(bánsinhcon),
hạtcũngnảymầmtrêncâymẹnhưngtrụmầmnằmkíntrongvỏquả,khơnglóra
ngồi.
Quả

Láxuất
hiệnsau6
tuần

Rễ xuất
hiệnsau3
tuần

Trụ mầmcâyĐước
(Sea-BeansfromExoticLands,2012.Website:

Trụ mầm câyĐước

(TheReefShoppe,2008.Website
)

/>
Trụmầmcócấutrúcgiốngthânnon.Câyconnàycóđầyđủlá,thân,rễ,khirơi
xuốngđất,khơnggặpđiềukiệnthuậnlợithìrễchínhsẽteođivàcácrễbênsẽlàm
thay chức năng của nó. Khi trụ mầm già (chín) xuất hiện một vịng cổ giữa quả
vàphầntrụdướilámầm.Độdàicủavịngcổthayđổitùytheolồi.Khivịngcổ
chuyểntừmàuxanhlụcsangcácmàukháclàtrụmầmbắtđầuchínvàsắprờiquả
vàcâymẹ.
Một số câu hỏi kiểm tra kiến thức của học sinh sau bài học
1.
Hệthốngrễcủacâyngậpmặngiúpchocâycóthểthíchnghivớimơitrường
ngậpmặnvenbiểnnhưthếnào?
2.
Hãymơtảđặcđiểmcủarễchống?Lấyvídụ.

3.
CáclồichiVẹtcórễgậphìnhđầugối.Hãymơtảđặcđiểmcủadạngrễnày.
4.
Hãymơtảtrụmầmcủacâyđước.
5.
Bộphậnnàocủacâylànơichếtạochấthữucơnicâyvàlàcơquancó
hoạtđộngsinhlýmạnhmẽnhất?Đặcđiểmbộphậnđócủacâyngậpmặnnhưthế
nào?
6.
Bầnchuacótrụmầmkhơng?Hãygiảithíchhiệntượngsinhsảnởcâybần
chua
7.
CâyTrangcórễdạngbạnhgốc.HãymơtảhệrễcủacâyTrang
11


Bài 3: Một số loài cây ngập mặn phổ biến ở huyện
Hậu Lộc
Mụctiêu:Họcsinhcóthểnhậnbiếtđượccácdạngcâyngậpmặnchủyếucủađịa
phươngvàtrìnhbàyđượccácđặcđiểmthíchnghicủacáclồicâyđó.
Thờigiandạyhọc:1tiết
Phươngphápdạyhọc:giáoviênchialớpthành3nhómvàmỗinhómtìmhiểuvề1
lồicâyngậpmặn(vídụcâyTrang,Bầnchua,SúvàMắmbiển).Cầntìmhiểuvề
tên,nơisốngvàđặcđiểmcủatừnglồicây(cóthểtìmhiểutừinternethoặcthực
tế).Sauđó,mỗinhómcử1đạidiệnlêntrìnhbày,cóthểthuyếttrìnhbằngmáychiếu
hoặcvẽhìnhảnhvềlồicâycủanhómmìnhlêngiấyA0vàthuyếttrình.Cuốitiết
học,giáoviênsẽtómtắtlạibàithuyếttrìnhcủatừngnhómvàbổsungđểhồnthành
bàidạy.
Vùng
ven

biển có vai
trị hết sức
quantrọngvề
kinhtế,chính
trịvàanninh
quốc phịng
đốivớihuyện
HậuLộc.Đây
là nơi tập
trung đơng
Trồng RNM ở HậuLộc
dâncư,nhiều
(HanoimoiOnline,2010.Website
tàu thuyền
khaithácthủy
sảnvàcơsởsảnxuấtnơng–lâm–thủysản.Đặcbiệt,hệthốngđêbiển,đêsơng,các
cơngtrìnhcơsởhạtầngởđâythườngnằmsátvenbiển,hàngnămchịuảnhhưởng
nặngnềcủathiêntai,nhấtlànhưngcơnbãonhiệtđới,trungbìnhtừ5–6cơn/năm.
Mùamưabãohàngnămthườngbắtđầutừtháng6vàkếtthúcvàotháng11,trong
đócáctháng8,9,10tậptrungnhiềubãonhấtvàthườnglànhữngcơnbãomạnh.
Điểnhìnhnhưcơnbãosố5ngày28/8/2003,cơnbãosố7ngày27/9/2005đãđổbộ
12


vàohuyệnđãlàmvỡ3kmđêbiểnđượckèbêtơnghóanhưngkhơngcóRNMchắn
sóng,nướcbiểnpháhủynhàcửa,lúa,raumàu.Hàngnghìnhectađấtbịnhiễmmặn,
dịchbệnhphátsinh,đờisốngnhândângặpnhiềukhókhăn,thiệthạikinhtếlêntới
hàngtrămtỷđồng.Trongkhiđó,2kmđêbiểncóRNMchắnsóngvẫnantồntrong
cơnbão.
RNMcủahuyệnHậuLộcđãcótừrấtlâu,cónhữngthờikỳdiệntíchlêntớihàng

trămhectaphânbốở4xãXnLộc,HảiLộc,HịaLộc,ĐaLộc.Songdobịkhai
thácqmức,đặcbiệtlàphárừngđểlàmđầmnitơm,cuanhưcácxãXnLộc,
HịaLộc,HảiLộcnêndiệntíchRNMgiảmđirõrệt,đặcbiệt,hiệnnayởXnLộc,
HịaLộckhơngcịnRNMnữa.
RNMcóvịtrívàtầmquantrọngđặcbiệttrongviệcbảovệ12kmđêbiển,giảm
nhẹthiêntaivàcótínhbềnvữnglâudàichonhândâncácxãvenbiểncủahuyện
HậuLộc.Vìvậy,biệnpháptốiưuđểkiêncốhốđêbiểnlàtrồngRNMchắnsóng.
Từnăm1980,huyệnHậuLộcđãtranhthủsựhỗtrợcủaNhànướcvàcácdựán,tổ
chứcquốctếđểtiếnhànhtổchức,phátđộngphongtràotrồngvàkhơiphụcRNM.
Kếtquảlàtừnăm1996đếnnay,diệntíchRNMcủahuyệnkhơngngừngtănglên.
Năm1996–2000chỉcó214hanhưngkểtừnăm2006–2009huyệnđãtrồngthêm
được284haRNM.Mộtsốlồicâyngậpmặnđượcnghiêncứuvàtrồngphụchồi
tạiHậuLộclàBầnchua,Trang,Đước,Mắm,Sú.
1. Bần chua (Sonneratia caseolaris O.K.Niedenzu)
Làcâygỗcao10–15m,lồicâytiênphongởvùngkênhrạchvensơngnướclợ.
Câyphânnhiềucành,tánrộng,rễhơhấphìnhchơngpháttriển,lanrộngquanhgốc
theohìnhphóngxạ,phânbốởcả3miềnBắc,Trung,Nam.
Láhìnhbầudục,lánondài,cuốnglámầuđỏnhạt.Lárụngvàomùađơnglạnh.Cây
rahoavàotháng3–4,hoamọcđơnđộcởđầucànhhaynáchlá,nụcóhìnhtrứng
màulụcnhạt.Hoalưỡngtính,đốixứngtoảtrịn,6láđàihợplạiởgốc,màulụcở
ngồi,màutímhồngởmặttrongthuộcloạiđàiđồngtrưởng,nhịnhiều,đầunhụy
hơitrịn,vịinhụydài.Quảmọng,hìnhcầudẹt,đườngkính4-5cm,vỏnhẵn,đài
đồngtrưởng,chiathuỳtrảidàitrêngốcquả.Quảcóhìnhtrịnởphầnđầu,vỏquả
dày,chứanhiềuhạt.
Gỗthườngdùnglàmbộtgiấy,củi;hoaniong;quảdùngnấucanhchua;rễhơhấp
làngunliệulàmmũ.Hệrễpháttriểnbámchắcvàobùn.Vìvậy,câyđượctrồng
ởnhữngbãibồimớihìnhthànhđểổnđịnhđất,chắnsóng,bảovệđêsơng,đêbiển.
13

Hoavàquả BầnChua

Rễ Bầnchua
(nguồn: )

(nguồn: )

Theo Việt Nam tự điển của Lê Văn Đức và Lê Ngọc Trụ, cây bần được gọi là thủy
liễu, loại cây to mọc dựa bờ nước, lá nhiều, nhành yếu, bơng trắng, trái trịn dẹp, có
đài dầy, nhọn ở gần cuống, ăn chua và chát (Sonneratia).
Cây bần gắn liền với cái tên thuỷ liễu đầy thơ mộng bởi một giai thoại liên quan
đến vua Gia Long trong những ngày gian khó. Dân gian miệt cù lao Bến Tre kể: khi
chạy lánh Tây Sơn, có lần thuyền chúa Nguyễn lạc vào rạch Ụ, Cái Mít (thuộc Hàm
Lng ngày nay), phải nhờ gia đình ơng Trần Văn Hạc, là cai việc trong làng “bữa
cơm”. Tình thế bất ngờ, lại phải “bảo mật”, chúa Nguyễn nói với gia chủ “Tơi chỉ
muốn xin bữa cơm đạm bạc, có gì ăn nấy vì tơi phải đi thật gấp”.
Ơng cai Hạc suy nghĩ: nếu làm thịt gà, thịt vịt thì tốn thời giờ. Giết heo lại càng lâu
lắt và lộ bí mật. Đích thân ơng Cai vào bếp, giở hũ mắm sống rồi ra ngồi bãi hái
mấy trái bần mới vừa chín cây.
Có lẽ, đó là lần đầu tiên và cũng là duy nhất Nguyễn Ánh được thưởng thức món
ăn như vậy. Mùa vị vừa chua, vừa chát của bần, mùi vị đặc trưng của mắm và có lẽ
quan trọng nhất là bụng đói cồn cào sau bao ngày chạy loạn, khiến vị vua cảm thấy
thích thú “Trái chi mà ngon vậy?”. Cai Hạc kính cẩn thưa “Mn tâu, tên trái ấy
nghe dân dã quá, kẻ bề tôi chưa tiện thưa qua ạ”.”Cứ nói, đừng sợ chi cả”. “Thưa,
trái bần ạ!”. Nghe xong, Nguyễn Ánh cười, bảo “Trong lúc gian truân này ta mới
hiểu trái bần thật ngon lành, nó chẳng kém gì cam qt, nhãn, hồng”.
Vừa nói, vị vua thuở hàn vi liếc mắt nhìn rặng cây bần mọc hoang trung trùng điệp
điệp trước nhà, lá bần xanh mượt gờn gợn thật thơ mộng. Hơn thế, từng chùm bông
bần đung đưa, khoe nhuỵ trắng hồng vương bay theo gió.
Vua bèn phán “Cây này giống như cây liễu, trong Đường thi, Tống phú. Cây liễu ở

Trung Hoa mọc trên đất cao, cây liễu xứ ta mọc trên bãi bùn, dầm chân trong nước
mặn mà lá vẫn tươi xanh. Từ nay, ta gọi nó là thuỷ liễu, tức cây liễu mọc dưới nước
nhé”. Vậy là, từ đó bần có một lồi tên khơng kém phần vương giả!

14


Đóm đeo thủy liễu đơi chùm.
Biết ai nhơn đạo chỉ giùm làm ơn
Một vài món ăn từ bần. Đơn giản nhất là hái trái bần… ăn chơi. Bần chín rụng
xuống người ta lượm về hoặc hái trái chua còn trên cây ăn chơi lúc rãnh rang, vị
vừa chua chúa, chát, lại mằn mặn của muối.
Muốn ăn mắm sặc bần chua
Chờ mùa nước nổi ăn cho đã thèm
Mắm sống (mắm cá sặc, cá rô, cá chốt, cá trê vàng, …), giở ra, xắt chuối chát, kèm
ít rau rừng như lá cách, cơm nguội, đọt sộp, lá lụa, vài trái ớt hiểm xanh, … thêm
trái bần chua nữa, ăn cớm với cơm nóng thì quả thật sướng đến… đã đời. Cơm hết
nồi cũng chưa thấy no, chưa muốn nghỉ! Khi ăn cơm, người ta có thể dầm bần chín
với cá kho, mắm kho, để chấm rau sống, hoặc chấm ngay bằng gỏi bơng bần. Bơng
bần được hái về bóp với dấm chua, làm gỏi.
Canh chua bần thì ngon nhất là nấu với cá bống sao. Đồ bổi (rau) để nấu canh
chua bần cá bống sao thì khơng thể thiếu cọng mơn (có thể là thân loại môn trồng
lấy củ, hoặc thân môn ngọt, chỉ để ăn cọng) và ngị gai. Cọng mơn cắt về, tước
sạch vỏ bọc bên ngồi, xắt thành hình thoi. Ngò gai xắt sợi, cá bống sao làm sạch
để ráo nước. Bắc nước sơi cho trái bần chín vào nấu rã, dùng rổ lược vớt bỏ hột.
Nêm nếm vừa chua, đổ bổi vào nấu. Sau đó, cho cá bống vào để vài phút rắc ngị
gai và ít cọng bơng bần lên trên tơ canh, ăn ngay khi canh nóng, … nếu để lâu thịt
cá sẽ nát và mất ngon. Nước chấm là muối, ớt chín dầm nát và bọt ngọt, đường cát,
… Mùi chua của bần, mùi ngọt của cá, cọng màu xanh của mơn, ngị , sắc tím lẫn
trắng của bơng bần gợi nên tình q đậm đà sâu nặng.

Nguồn: />
2. Trang (Kandelia obovata (L.) Druce)
Làcâygỗcao4–8m,thíchnghivớiloạiđấtbùnxốpvàbùnphacát,mọcchủyếu
ởnơithuỷtriềucaohoặcthuỷtriềutrungbình,ưađộmặnnướcbiểntừ20–34‰,
chịuđượcmùađơnggiálạnhởmiềnBắc,chịuđượcbiênđộnhiệtkhálớn.Gốcrộng
hìnhthànhbạnhgốc,phânbốcảbamiềnBắc,Trung,Nam.Lámọcđốihìnhthn
dài,chóplácómũinhọn.Cụmhoahìnhtánhoacóđĩamật.Quảcóhìnhquảlênhỏ
khicịnnon,trơnmàunâuvàng.
Câyrahoavàotháng5–6,làcâyhọĐướcnêncóhiệntượngsinhcontrêncâymẹ.
Hạtcủalồicâynàynảymầmngaysaukhichínvàcóthờikỳnghỉngaytrêncâymẹ,
tạoracâyconnốiliềnvớiquả,màphầnpháttriểnngồiquảgọilàtrụdướilátrụmầm.
Trụmầmcócấutạogiảiphẫucủamộtcâycon,dạngthn,phầnbụngphìnhtosau
15


nhọn dần. Gỗ
trang thường
dùng làm củi,
làmcácdụngcụ
sản xuất muối,
hoanuôionglấy
mật, hệ rễ phát
triển bám chắc
vàobùn.Vìvậy,
HoacâyTrang
cây trang được
Cây Trang(nguồn:
(nguồn )
)
trồng để chắn

sóng, bảo vệ đê
sơng,đêbiển.Trụmầmvàvỏcâycóthểkhaitháctaninlàmchấtnhuộmcơngnghiệp,lácâylàmthứcănchănnigiasúc,ủphânxanhgiầuđạm.
3. Sú (Aegiceras corniculatum (L.) Blanco)
Là loại cây bụi cao khoảng 1,5m, phân nhánh
nhiều, nhẵn, có nhánh hơi đen. Lá thn trịn,
hìnhtimngượcởđầu,dai,dài4,5-9cm,rộng
2,5-4cm,cóđiểmtuyếnrấtnhiềuởmặtdưới,
cuốngláhơilõmởmặttrên.
Hoatrắng,thơm,thànhtánởngọncành,khơng
cuốnghaycócuốngrấtngắn.Quảnang,dài3,5
-7mm,rộng5mm,hìnhtrụ,conghìnhcung,có
vịinhụytồntại,baoởgốcbởicácláđài,dai,mở
thành2van.Hạthìnhtrụhơicong.
Mọc nhiều ở Ấn Độ, Trung Quốc, Việt Nam,
Campuchia, Malaysia, Singapore và Australia.
ỞViệtNam,cógặpởvùngvenbiểntừQuảng
Ninh, Hải Phịng, Nghệ An, Quảng Bình tới
Khánh Hịa, Ninh Thuận, thành phố Hồ Chí
Minh,TiềnGiang,TràVinh,cũngnhưtrongđất
liềnởLàoCaivàHịaBình.

HoacâySú(WordPress,2012.Webste
)

Quả câySú(WordPress,2012.Webste
)

Câymọcnhiềuthànhrừngthấp,ởbãibiểnlầymặntrongbùnvenbiển.Thườngmọc
16

lẫnvớiđước,vẹt.Câylớnnhanh,sốnglâunăm,hệrễpháttriểngiữđượcđấtbùn.
Khảnăngnảymầmcủahạttốt,dễlấnátĐước,Vẹt.Câyrahoaquảquanhnăm;chủ
yếutừtháng11đếntháng4,mùaquảtháng12đếntháng7.Gỗthườngchỉdùnglàm
củi,vỏcâyvàhạtchứanhiềutaninvàsaponin,đượcdùngđểduốccá,nhưngchất
độcởhạtmạnhhơn.Vỏvàláđượcdùngnấunướcsúcmiệngchữabướucổ.Ởquần
đảoMolucca,Indonesia,phụnữdùnglánấunướcgộiđầu.
Một số câu hỏi kiểm tra kiến thức của học sinh sau bài dạy
1.
TạisaocácdựántrồngrừngngậpmặnởHậuLộclạitrồngchủyếulàtrang
vàbần?
2.
QuảcủaCNMnàothườngđượcngườidânđịaphươngdùngđểnấucanh
chua?
3.
ỞcácvùngcóRNM,ngườidânthườngniong.Hãychobiếtmùahoacủa
lồicâyngậpmặnnàođượcongưathíchnhất?
4.
Mậtongcủacâyngậpmặncótácdụngchữabệnhgì?
5.
TạisaomắmđượcxemlàlồitiênphongcủaRNM?
6.
Trong4lồiCNMphổbiếnởHậuLộclàBầnchua,Sú,Mắm,Trangthìlồi
nàocótrụmầm?
7.
QuansátcánhRNMcủaHậuLộc,hãychobiết,Bầnchuathườngđượctrồng
ởkhuvựcnào?(gợiý:sátchânđê,giữarừnghayngồimépsóng.

17

Bài 4: Động vật rừng ngập mặn
Mụctiêu:Họcsinhcóthểnhậnbiếtđượctênvàđặcđiểmcủa4hìnhthứcthíchnghi
củacáclồiđộngvậtsốngtrongRNM,đólàthíchnghihìnhthái,sinhsản,tậptính
vàsinhlý.
Thờigiandạyhọc:2tiết.Giáoviênnêntậptrunggiảithíchnhiềuhơnphầnthích
nghihìnhtháivàthíchnghisinhlývì2hìnhthứcthíchnghinàyhọcsinhrấtdễhình
dungvàsosánhvớithựctếquansátcáclồiđộngvậtsinhsốngtrongRNM.
Phươngphápdạyhọc:
+Bắtđầubàihọc:giáoviêncóthểđưarahìnhảnh1sốhoatđộngcủađộngvậtrừng
ngậpmặnđểchohọcsinhsuynghĩvàtrảlờicâuhỏi,vídụ“Tạisaomắtcualạitrồi
lêntrênvàrấtto?“,“Tạisaocuacóhaicàngto?”
+Trongqtrìnhdạyhọc,giáoviêncầnnêu1sốvídụvềcáclồiđộngvậtchotừng
hìnhthứcthíchnghivàhướnghọcsinhtựgiảithíchýnghĩacủasựthíchnghiđó,
nếuhọcsinhkhơnggiảithíchđược,giáoviênsẽhỗtrợ.
+Kếtbàihọc:Giáoviêncóthểkiểmtramứcđộhiểubàicủahọcsinhbằngbàikiểm
tra15phúthoặcchohọcsinhthamgiavào1trịchơi.Giáoviênchuẩnbịhìnhảnh
1sốlồiđộngvậtsốngởrừngngậpmặnvàchialớpralàmcácđộilênbốcthăm(số
độicóthểbằngsốlượnghìnhảnhđưarađểmỗiđộicóthểtrảlờicho1hìnhảnh).
Sauđó,mỗiđộisẽthảoluậnvàcửra1đạidiệnlênbảngghilạinhữngđặcđiểmvà
hoạtđộngthíchnghivớiđiềukiệnsốngởrừngngậpmặncủalồiđộngvậtmàmình
bốcthămđược.Saukhoảngvàiphút,giáoviênsẽnhậnxétvàchođiểm.
1. Sơ lược về động trong RNM
Cũnggiốngnhưđốivớikhuhệthựcvật,độngvậtRNMbaogồmmộttậphợpcác
lồiđộngvậtkhơngxươngsốngvàcóxươngsốngcónguồngốctừcácmơitrường
đấtliền,biểnvànướcngọt.Macnae(1968)chorằngRNMlàmộtvùngliêntriềuthể
hiệnmộtsựchuyểntiếptừbiểnvàođấtliềnvànhưvậyhệđộngvậtcũngthểhiện
tínhchấtnày.Phầnlớncáclồiđộngvậtthuỷsinhvàthểnềnđềucónguồngốctừ
biểnmàRNMđượccoilàmộttuyếnđườngchocáclồiđộngvậtbiểntiếnvàođất
liền.Dođó,hầunhưrấtnhiềulồicókhuphânbốvượtquagiớihạnthơngthường

củachúng,vàbướcvàomộtloạtcácmơitrườngkhácnhau.Tuynhiên,cũngcómột
sốlồichỉcótrongRNM.
CóthểphânchiahệđộngvậtRNMthànhcácnhómlồithườngtrúvàtạmtrú.
18


KhácvớicáclồithườngtrúcómặtthườngxuntrongRNM,cáclồitạmtrúchỉ
sốngtrongRNMmộtphầntrongvịngđờicủachúng,nhưcáclồichimđếnRNM
kiếmănvàtrúđơng,mộtsốlồicá,tơm,cuađếnkiếmănvàtìmnơibảovệkhinước
triềulêncao.
2. Một số lồi động vật phổ biến trong RNM
2.1. Động vật trên cạn
Đốivớicáclồiđộngvậttrêncạn,RNMcungcấpmộtmơitrườngphụ,hoặchình
thànhmộthànhlanghaycầunốigiữacácloạimơitrường,cungcấpnơiđẻ,làmtổ
hoặcnơikiếmăntrongmùadicư.Mặcdùkhơngphảilàmơitrườngchínhcủađộng
vậttrêncạnnhưngRNMlạirấtquantrọngdonhữngyếutốsauđây:
+SốsinhvậttrêncạncạnhtranhvàđịchhạisốngtrongRNMíthơnsovớicáckhu
vựclâncận,đặcbiệtlàtrongkhilàmtổ,đậuvàmùasinhđẻ.
+CâyRNM,xáchữucơthựcvậtphânhuỷ,cáclồisinhvậtphânhuỷtrênsàn
rừng…lànơicungcấpnguồnthứcăndồidào,đặcbiệtlàvàocácthờikỳbấtlợi
trongnămkểcảnguồnmậthoa.
+Cáclồiđộngvậttrêncạncũngdễkiếmnguồnthứcănphongphútừcácđộng
vậtbiểnkhơngxươngsốngtrongRNM.
2.2. Động vật có xương sống
CácnghiêncứuvềđộngvậtcóxươngsốngtrongRNMcũngrấtyếuớt,nếucó
thìmớichỉtậptrungvàocáclồitạmtrú,dicưnhư:chim,độngvậtcóvúvàbịsát.
2.3. Động vật có vú
NhữnglồiđộngvậtthườnggặptrongRNMbaogồm:chuộtnước(Hydromys
chrysogaster),chuộtđồng(Rattussordidus),chuộtnhắt(Musmuculus),lợnrừng,
dơi,khỉ…ởViệtNam,VũAnHà(1980)đãcơngbố17lồiđộngvậtcóvútrong

RNMmiềnNam,nhưngsốlượngđógiảmđinhiềudosănbắnvàmơitrườngsống
bịsuygiảmdorừngbịthuhẹp.
2.4. Chim
ChimcómặtởhầuhếtcácloạiRNM.Thờigiankiếmănchủyếukhinướctriều
rútđểlộcácbùnmềmvớinguồnđộngvậtvùngtriềurấtdồidào.Ngườitađãthống
kêđượchơn200lồichimcótrongRNM.Trongsốđócó14lồichỉcóởRNM,
20lồisửdụngRNMnhưmơitrườngđầutiêntrongvịngđờicủachúng,60lồi
sửdụngmơitrườngnàyquanhnămhoặctheotừngmùathíchhợp(Saenger,1977).
MộtsốchimhútmậtchỉđếnRNMvàomùara
19


hoa.Cóthểnóikhuhệchimởđâykháphongphúsovớicácmơitrườngkhác.
2.5. Bị sát
Cáclồitrăngió(Phytonmolorusbivittatus),trăngấm(P.reticulatus)vàrắn
lụccườm
(Chysopleaternata)thườnggặptrongcácRNMmiềnNamnướcta.Ngồiracũng
cạpnong(Bungarusfasciatus),hổđất(Najanajaatra).Kỳđànước(Vanarussalvator)làlồibịsátrấtthườnggặptronghầuhếtcáccánhRNMởCàMau,cáctỉnh
đồngbằngsơngCửuLongvàCầnGiờ.Mộtsốlồirắnnước(Cerberusrhynchop),
rắnnướcnhỏ(Moreliaspilotes)sửdụng
RNMlànơikiếmănvàchechở,thườnggặpởhầuhếtcácRNMtrênthếgiới.
2.6. Động vật khơng xương sống
NhómđộngvậtkhơngxươngsốngtrêncạnsốngtrongRNMchỉcósâubọvà
nhện.PhầnlớncáclồitrongRNMcũngcóthểgặpởcácvùngxungquanh.
2.7. Cá
Theothốngkê,có258lồicáthuộc70họ(M.Đ.n,1992),sựphânbố,thành
phầnvàsốlượngcủachúngphụthuộcvàocácvùngđịalýsinhhọckhácnhauvề
độmặn,nhiệtđộnước,địchhạivànguồnthứcăn.CáclồicásốngtrongRNMhết
sứcđadạng,đasốlàăntạpkểcảxáchữucơthựcvật,sinhvậtthuỷsinh…Mộttác
giảkháclàCollette(1983)đãliệtkêtrên100lồicỏthuộc58họtrongRNM,trong

sốđócónhiềulồicógiátrịkinhtế,cácấutrùngvàcáconcủacáchọGerridae,
SparidaevàMugilidaechiếmưuthếtrongcácquầnxãcá.
CóthểphâncáclồicótrongRNMthànhcácnhóm:(1)thườngtrú,(2)các
lồichỉsốngtrongRNMkhitrưởngthànhvà(3)cáclồicómặtởRNMtheomùa
(đẻtrứng,ấutrùngvàcácon).NguồnthứcănmàRNMcungcấplàngunnhân
chínhtạonênmơitrườngthíchhợpchocápháttriển.
3. Những đặc điểm thích nghi của động vật RNM
3.1. Thích nghi hình thái
Cá nhảy bùn (cá thoi loi) gần giống cá bống, đặc trưng bằng các vây chậu nằm
ngang.Mắtcủachúngđảorấtnhanhbùchoviệckhơngcócổ.Mắtnằmtronghốc
mắtcaovàđượcbảovệbằnggiácmạcthứhaiđểtránhbịkhơ.Giácmạcnàydolớp
datrênvàlớpgiácmạcđầutiênkéodàira.Domắtđượcđặtởvịtrícaotrênđầunên
tạođượctầmnhìnrộng.Cáthoiloicũngthởdướinướcnhưcáclồicákhác,tuy
nhiênchúngcũngcóthểnuốtkhơngkhíbằngcáchphồngmanglênrấtnhanh.Nắp
20


mangvàcácvannhỏđược
mở ra và sau đó đóng lại
giữnướcvàoxybêntrong
đểsửdụngchohơhấpkhi
kiếmăntrênmặtbùn.
Rất nhiều lồi cua sống
trong RNM thể hiện sự
thích nghi hình thái thở
trên mặt đất. Kích thước
của yếm có mối tương
quan với mơi trường và
hoạt động trao đổi chất.
Đốivớicáclồisốngtrong

RNM – nơicưtrúcủanhiềulồisinhvật
(SeatalesInc.,2011.Website)
vùng triều thì kích thước
yếm nhìn chung giảm đi
so với các lồi hồn tồn
sốngtrongnước.Nguồncungcấpnước
thườngxunhếtsứcquantrọngđốivới
tấtcảcáclồicuachocảhơhấpvàcung
cấpthứcăn.Ởmộtsốlồicualạicómột
hìnhthứcthíchnghihìnhtháiđặctrưng
làcónhữnglỗđặcbiệt(nằmởgốchàm
trênvàtrênchânchạythứ4và5)đểdễ
Cáthoiloi
dànglấynướcvàokhoangmiệng.
(BáoĐấtViệt,2008.Website
Nhìnchung,cáclồiđộngvậtRNMđều
)
phảiđươngđầuvớimộtkhókhănchung
làcơthểdễbịkhơ.Nhiềulồithânmềm
vàgiápxáccóvỏhoặcmaidàyđểhạnchếsựmấtnướcdobốchơinước.Bộkhung
dàynàycũnggópphầnbảovệcơthểkhỏibịkẻthùtấncơng,đặcbiệtlàlồichim.
Ngườitachorằngkhảnăngchốngđỡcủacuanhỏđốivớisựmấtnướckémhơncác
contodotỉlệdiệntíchbềmặtvàthểtíchcủachúnglớnhơn.
Vào ngày quốc tế về Trái đất vừa qua, Tổ chức Sinh vật Thế giới đã đề cập đến một số
con vật kỳ lạ mà hiểu biết của con người về chúng còn khá sơ sài. Đáng lưu ý, trong
số 6 con vật “kỳ lạ nhất hành tinh” được nêu danh có cá thoi loi, một lồi vật khá

21

quen thuộc ở nhiều vùng tại miền Nam Việt Nam. Là cá nước lợ, cá thoi loi xuất hiện
tại nhiều khu RNM tại Cần Giờ, đất mũi Cà Mau, U Minh Thượng…
Chúng lọt vào danh sách các loài động vật kỳ lạ bởi các đặc điểm có một khơng hai
của mình. Ngay từ hình dáng, cá thịi lịi đã tỏ ra “dị hợm” so với các lồi cá thơng
thường bởi đôi mắt lồi như mắt ếch, nhô hẳn trên đỉnh đầu. Cái tên gọi “thịi lịi” bắt
nguồn từ chính đơi mắt này.
Nhưng điều lạ lùng khiến cá thòi lòi chẳng giống bất cứ loài cá nào là ở chỗ chúng có
thể sống, chạy, nhảy và kiếm mồi ngay trên cạn một cách rất điêu luyện. Điều làm nên
sự “phi thường” này chính là cấu tạo cơ thể khá đặc biệt, giúp chúng có thể trữ nước
trong mang để hơ hấp khi lên cạn, trao đổi khí qua da như ếch và đơi vây trước có hệ
cơ phát triển đóng vai trị như một đơi “tay”. Cũng nhờ cấu tạo cơ thể đặc biệt mà cá
thịi lịi cịn có một khả năng hi hữu khác là… leo cây. Điều này khiến chúng mang thêm
một tên gọi khác là “cá leo cây”.
Ngày nay, cá thoi loi đang trở thành đối tượng bị săn lùng ráo riết để phục vụ thu cầu
của thực khách tại các nhà hàng miền Nam. Theo người dân tại các vùng có cá thoi loi
sinh sống thì những con cá to cỡ 300-400g càng ngày càng hiếm gặp do tốc độ đánh
bắt q nhanh. Nếu khơng có những biện pháp kiểm sốt, trong tương lại khơng xa lồi
cá này có thể đối mặt nguy cơ suy giảm số lượng ở Việt Nam.
DHT, 2011.

3.2. Thích nghi tập tính
Đasốlồiđộngvậttrên(cáthoiloi,cua…)đềusốngkínđáotronghanghoặcdưới
cáckhúcgỗmụcđểtránhbịkhơvàđểtrốntránhkẻthù,đặcbiệtlàchim.Cũngcó
nhiềulồipháttriểnhệsắctốchophépchúngthayđổimàu,lặnxuốngbùnhoặc
trốnvàoCNM,nhưcáthoiloi.Nhiềulồiđộngvậtđàohangthườnghoạtđộngvào
banđêmhơnlàbanngày,đặcbiệtlàcuavàthườnghoạtđộngtíchcựcvàomùahè
hơnmùađơng.
Khinghiêncứuhoạtđộngđàohangcủacua,mộtsốcơngtrìnhnghiêncứuchothấy
sốlượnghangkháhạnchế.Mặcdùmậtđộcuađơikhivượtqsốlỗnhưngsốlỗ
lạiphụthuộcvàothểnềnkhácnhau.Mộtsốlồithânmềmchânbụnglạisốngtrong

cáchangcủahà(thânmềmhaimảnhvỏ),chỉhoạtđộngtíchcựcvàobanđêmhoặc
khitrờinhiềumây.LoạicỏsứaCassiopeathíchnghivớikiểusốngchờthờinằmép
xuốngmặtbùn,tạobềmặtrộngchophéphấpthuánhsángtốiđađểtảoquanghợp
trongcácmơcủachúng.Sựcốđịnhcủacáclồiănlọcnhưsứavàhàđềuthíchnghi
vớimơitrườngnướcởphíatrướcRNM.
3.3. Thích nghi sinh lý
22


a.Dinhdưỡng:HầuhếtsinhkhốivànăngsuấtsơcấpcủaRNMnằmởdạngmơcác
lồithựcvậtbậccaovàtảo-nhấtlàhiệntượngtảonởhoavìtảosinhsảnrấtnhanh,
vịngđờilạingắn.Đâylànguồnthứcănchođộngvậtbằngnhiềucách:trựctiếpăn
thựcvật,ănlárụngkhicịntươivàsaukhiphânhuỷthànhmùnbãhữucơ.
b.Hơhấp:Mộtsốđộngvậthaimảnhvỏvàgiunnhiềutơcóthểhơhấpyếmkhí
trongmộtthờigiankhádàimàkhơnghềxảyratriệuchứngthiếuoxy.Sựthíchnghi
hơhấpcủagiápxáchếtsứcđadạngnhằmthíchứngvớiđiềukiệnthiếuơxytrong
mơitrường.Mộtsốlồicóthểđiềuchỉnhqtrìnhtraođổichấtyếmkhíthíchứng
vớisựgiảmhàmlượngơxycủamơitrườngxungquanh.Mộtsốlồikháccóthể
dựtrữơxytrongthờigiankhálâunhưnhữngbọtkhí,cáckhoangchứahàmlượng
ơxycao…Mộtsốlồikhơngcókhảnăngdựtrữơxythìlạithíchnghitheohướng
hơhấpyếmkhívàthíchnghitậptính–nhưngoilênmặtnướcđểthởkhithiếukhí.
c.Điềuchỉnhápsuấtthẩmthấu:MộtsốlồiđộngvậtRNMcókhảnăngđiềuchỉnh
ápsuấtthẩmthấu,tuynhiênchưacónhiềucơngtrìnhnghiêncứuvềvấnđềnày.
ĐộngvậtRNMcũngthíchnghivớisựdaođộngcủađộmặn,đặcbiệttrongnhững
ngàynắngnóngkhitriềuthấp.Mộtsốđộngvậtnhưcáclồihaimảnhvỏchuisâu
vàohang.Ngườitachorằngởđộsâu25cmtronglũngđấtthìđộmặnítdaođộng.
Khigặpđộmặnkhơngthíchhợp,cáclồihaimảnhvỏchỉcầnkhépchặtmiệnglại,
khơngănuốngtrongmộtthờigianngắn.Khigặplụtlớnvàkéodài,mộtsốlượng
khálớnđộngvậtbịchếthoặcbịcuốnrangồicửasơng.Sựdaođộngbấtthườngcủa
độmặnvàngậplụtcóthểsẽkhiếncảmộtquầnthểnàođóbịtiêudiệt.

Một số câu hỏi kiểm tra kiến thức của học sinh sau bài học
1.KểtêncáclồiđộngvậtmàemthườngthấytrongRNMởđịaphương.
2.Theoem,nếukhơngcóRNM,cáclồiđộngvậtđócótồntạikhơng?Tạisao?
3.HãytrìnhbàycácdạngthíchnghivớiđiềukiệnsốngcủađộngvậtRNMmàe
biết?
4.Cáthoiloicóđặcđiểmhìnhtháinhưthếnàođểthíchnghivớimơitrường
RNM?
5.Tạisaocualạiđàohangvàthườnghoạtđộngvềbanđêmhơnbanngày?
6.Mangcứngvàdàyởcuacótácdụnggì?
7.Gạchcualàgì?Yếmcuagiữchứcnănggì?
8.HãymơtảsựthíchnghivềhìnhtháivàtậptínhcủalồicuasốngtrongRNM
9.Cáclồihaimảnhvỏhơhấpnhưthếnàotrongđiềukiệnngậpnước?
10.Lồiđộngvậtnàothườngsốngbámvàorễvàthâncâyngậpmặn?
23


Bài 5: Vai trị của rừng ngập mặn
Mụctiêu:cungcấpchohọcsinhcácthơngtinvềvaitrịcủahệsinhtháiRNMđối
vớipháttriểnkinhtế-xãhội,mơitrườngvàbảotồnđadạngsinhhọc.
Thờigiandạyhọc:2hoặc3tiết
Phươngphápdạyhọc:Đầugiờhọc,giáoviênchianhóm,chohọcsinhthảoluận
vềcácvaitrịcủahệsinhtháiRNM.Sauđó,giáoviêncóthểtrìnhchiếutrênmáy
chiếuvàcầntìmthêmnhiềusốliệucũngnhưcácthơngtin,clipliênquan.Cuốibài
học,giáoviêngiaochohọcsinhvềnhàthảoluậncùngvớibốmẹ,anhchịemđể
tìmthêmvaitrịcủaRNMngồibàidạy.Cóthểđưaracácsốliệucụthểđểlàmrõ
cácvaitrịđó.
A. Vai trị đối với phát triển kinh tế- xã hội
1. Cung cấp thực phẩm
a. Cung cấp thủy sản: theo (Ronnback
2005), 1 ha RNM đã cung cấp cho nền

kinh tế:

•820kgtơm,thuđược6,912$

•86kgcuabểthuđược532$

•1200kgcáthuđược936$

•799kgốcsịthuđược682$
RNMcungcấpthủyhảisản
(BáoảnhĐấtMũi,2003.Website )
b. Cung cấp thực phẩm (mật ong, đường)

•Vídụ:hoađước→phấn→ong
→mật,đường

•Vídụ:dừanước→đường
Trong điều kiện đất tốt sẽ thu được
35,5triệuđồng/ha/năm,điềunàyđãmang
lạithunhậprấtcaochongườidânnghèo
cácvùngvenbiểncóRNM.
2. Cung cấp dược phẩm
RNM cung cấp hơn 21 lồi cây dùng để
làm thuốc nam chữa bệnh thơng thường.
Ví dụ vỏ, thân, cành cây Đước có cơng
dụngchữabỏngvàvếtthươngphầnmềm,
24

Nhà lợp bằngládừanước

(WordPress,2012.Website
www.gopmotbantay.wordpress.com)


hạtmuốngbiểncódùngđểgiảmsốt.
3. Cung cấp gỗ và các sản phẩm ngồi gỗ
Đãtừlâucáclồithựcvậtnàycungcấpchocácvùngvenbiểngỗxâydựng,lálợp
nhà,thựcphẩm,thuốcchữabệnh,chấtđốt,thứcăngiasúc...ỞViệtNam,trongcác
lồiCNMđãđượcthốngkêcómộtsốlồicóthểxếpvàocácnhómcơngdụngchủ
yếusau:

•30lồicâychogỗ,than,củi

•14lồicâychotanin

•24lồicâylàmphânxanh,cảitạođấthoặcgiữđất

•21lồicâydùnglàmthuốc

•9lồicâychủthảcánhkiếnđỏ

•21lồicâychomậtniong

•1lồichonhựađểsảnxuấtnướcgiảikhát,đường,cồn
NhữnglồicâycungcấpgỗvàcótrữlượnglớnlàMắm,Đước,Vẹt.Tùyvùng,điều
kiệnsinhthái,kíchthướckhácnhaumàngườidâncócáchsửdụngkhácnhau:

•Làmcộtkèo,xẻván,làmnhà,đóngđồdùng;

•Trongcơngnghiệp:làmnútchai,cốtmũ,chosợi;

•Gỗtạpchovỏbàolàmvánép,bộtgiấy;

•Làmváncácloạithuyềnđibiển.
Có thể kể đến cây dừa nước rất đặc
trưngvàphổbiếnvớinhiềucơngdụng

• Lá dừa nước: lợp nhà; làm
vách; làm các dụng cụ gia đình như
gàu,chồi;lánonđểgóibánh.

•Cuốnglálàmphaolướiđánh
cá, vỏ ngồi cuống lá làm vật cách
điện

• Sợi đập từ cuống, bẹ lá làm
Nhà lợp bằngládừanước
dâythừng,dâychãobền,chịumặn
(WordPress,2012.Website
www.gopmotbantay.wordpress.com)

• Gỗ huỳnh, săng lẻ, sao nhẹ,
bền,xẻvándài,ngâmtrongnướcmặn
không bị hà ăn nên được làm ván các
loạithuyềnđitrênbiển
4. Tạo sinh kế cho người dân
25