Tài liệu Đề tài " vận dụng các quan điểm hiện đại của lý luận dạy học trong việc thiết kế phương pháp dạy học theo hướng tích cực hoá" docx

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
ĐỀ TÀI: “Vận dụng các quan điểm hiện đại của lý
luận dạy học trong việc thiết kế phương pháp dạy học
theo hướng tích cực hoá”
MỤC LỤC
1. Xu hướng đổi mới PPDH trong các trường phổ thông
1.1. Cơ sở lí luận của việc đổi mới PPDH
1.2. Phân tích các xu hướng đổi mới
2. Thiết kế phương pháp dạy học theo hướng tích cực hoá
2.1.Các thành phần thiết kế bài học gồm
2.2 Thiết kế PPDH phải dựa vào những phương thức học tập và các kiểu PPDH
chung
2.3Thiết kế PPDH phải dựa vào kinh nghiệm sư phạm và kỹ năng dạy học của
thày
3. Tổ chức quá trình dạy học theo PPDH tiên tiến
3.1. Lựa chọn kiểu PPDH và thiết kế phương án kết hợp các kiểu đã chọn
3.2. Xác định những kỹ năng cần thiết của mỗi mô hình cụ thể thuộc kiểu PPDH
đã chọn và thiết kế chúng thành hệ thống
3.3. Xác định và thiết kế các phương tiện, công cụ, kĩ thuật phù hợp với những
mô hình PPDH đã chọn
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Vận dụng các quan điểm hiện đại của lý luận dạy học trong việc thiết kế
phương pháp dạy học theo hướng tích cực hoá
Nguyễn Minh Tân
Tóm tắt:
Dựa trên cơ sở lí luận giáo dục học hiện đại và xu hướng đổi mới phương pháp dạy -
học trong các trường phổ thông, bài viết trình bày những quan niệm, nhận thức
mới về mặt lý luận trong việc thiết kế phương pháp dạy học nhằm phát huy
tính tích cực, tự lực và sáng tạo của học sinh đồng thời trao đổi và chia sẻ
những trải nghiệm thực tế của các nhà giáo dục, các thày cô giáo trong việc tổ
chức quá trình dạy học theo hướng tích cực hóa, lấy người học làm trung tâm,

học thông qua việc giải quyết tình huống và bằng hoạt động tự lực của người
học, dưới sự hướng dẫn và trợ giúp của thày giáo và các tài liệu, phương tiện
học tập thích hợp.

2. Xu hướng đổi mới PPDH trong các trường phổ thông
2.1.Cơ sở lí luận của việc đổi mới PPDH
PPDH là cách thức hoạt động của người thày, được thực hiện trong quá trình dạy
học để tác động đến người học và việc học của họ, nhằm hướng dẫn họ học tập và
giúp họ đạt mục tiêu học tập. PPDH tồn tại hiện thực trên lớp học, ở mỗi bài học,
trong sự tương tác giữa người thày và học trò, giữa học trò với nhau và với môi
trường học tập.
Các quan điểm hiện đại về lí luận dạy học đều khẳng định, bản chất của các
PPDH tiên tiến mà chúng ta đang tiếp cận là sự thay đổi vai trò của thày và trò trong
hoạt động dạy và học, trong đó, trò là chủ thể chứ không phải “người ngoài cuộc”
còn thày sẽ là người tổ chức, dẫn dắt, cố vấn và tổng hợp ý kiến để giờ học diễn ra
đúng hướng, đạt mục tiêu.
Thay vì chỉ tập trung ngồi nghe thày thuyết trình, ở đây, trò sẽ được tăng cường
tính tự chủ và tự lập, phát triển khả năng tư duy, kỹ năng trình bày, hùng biện, chia
sẻ, hợp tác, tổng hợp tài liệu…, thầy nêu ra vấn đề, còn việc giải quyết vấn đề đó
như thế nào là việc của trò, chính trò tự mình tìm cách giải quyết vấn đề và qua đó
rút ra cho mình những tri thức mình cần, chứ không phải thụ động tiếp thu những
kiến thức mà thày áp đặt.
Trong hoạt động dạy - học mới, thời lượng sẽ dành nhiều hơn cho thảo luận, làm
việc nhóm và tự đọc sách. Trong giờ học, trò sẽ chủ động phát biểu, trao đổi, góp ý,
họ cũng có cơ hội đưa ra chính kiến của mình về vấn đề được nêu ra, được bộc lộ
quan điểm, được tranh luận, bảo vệ cho quan điểm của bản thân
Tuy nhiên, PPDH này không hạ thấp yêu cầu đối với người thày, ngược lại, người
thầy vẫn nhất thiết phải là người “cầm cân nảy mực”, sáng suốt trong việc điều
khiển, định hướng cho lớp học cũng như các cuộc thảo luận, đồng thời trong cả các
hình thức kiểm tra và đánh giá. Người thầy không những phải đáp ứng về kiến thức

mà còn về phương pháp lãnh đạo, tổ chức, điều hành…, tóm lại người thày cần phải
toàn diện hơn, năng động hơn sáng tạo hơn.
Quá trình dạy - học là quá trình nhận thức, nó không chỉ coi trọng nội dung kiến
thức mà còn phải chú trọng phương pháp dạy của thày và học của trò, do đó, đổi
mới nội dung luôn kết hợp chặt chẽ với đổi mới phương pháp, phù hợp với sự đổi
mới mục tiêu, nhiệm vụ dạy học trong từng giai đoạn phát triển của xã hôi.
Hoạt động dạy - học là một quá trình tác động qua lại giữa việc giảng dạy của
thày và hoạt động nhận thức của trò, quá trình này là thống nhất và không tách rời,
chính vì vậy, việc đổi mới dạy học cần tiến hành đồng thời trên các mặt: quan niệm
nhận thức, nội dung tri thức và phương pháp dạy - học của cả thày và trò.
Tóm lại, các quan điểm hiện đại trong lí luận dạy học đều thống nhất ở một điểm,
là: cần từng bước biến quá trình đào tạo thành tự đào tạo, chuyển đổi dần vai trò, lấy
người thầy là trung tâm sang việc lấy học trò làm trung tâm. Công cuộc đổi mới giáo
dục, cải tiến nội dung chương trình, sách giáo khoa chỉ thực sự thành công khi mà,
các quan niệm, nhận thức và những phương pháp day học được đổi mới theo định
hướng phát huy tính tích cực, tự lập và sáng tạo của trò.
1.2. Phân tích các xu hướng đổi mới:
 Phân loại các phương pháp dạy học:
Việc phân loại các PPDH thường được dựa vào đặc trưng hoạt động dạy của thày
và học của trò. Có nhiều quan điểm khác nhau về cách phân loại này, chẳng hạn:
1. Phương pháp thông báo – thu nhận.
2. Phương pháp tái hiện
3. Phương pháp nêu vấn đề
4. Phương pháp tìm kiếm từng phần
5. Phương pháp nghiên cứu.
Quan điểm khác lại phân loại theo nhóm, với các dấu hiệu đặc trưng như: đặc
trưng kiến thức; đặc trưng hoạt động của thày và đặc trưng hoạt động của trò, từ đó,
chia các PPDH vật lý thành các nhóm, chẳng hạn:
1. Nhóm các phương pháp thuyết trình
2. Nhóm các phương pháp trực quan

3. Nhóm các phương pháp thực hành.
Tất nhiên, cần khẳng định rằng, sẽ không có một phương pháp dạy học nào là vạn
năng, do vậy, thực tế, người thày cần áp dụng một cách linh hoạt tùy theo điều kiện
và năng lực thực tế, qua đó mới thực sự đem lại hiệu quả, phát huy được tính tích
cực và tự lực trong hoạt động nhận thức của người học.
 Xu hướng đổi mới PPDH ở trường phổ thông:
Xu hướng đổi mới PPDH đã được xác định trong Nghị quyết trung ương 4 khóa
VII ( 1/1993), Nghị quyết trung ương 2 khóa VIII (12/1996) và được thể chế
hóa trong Luật Giáo dục 2005, trong đó, điều 28, khoản 2 đã chỉ rõ: “ PPGD phổ
thong phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động và sang tạo của học sinh; phù
hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học\; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn
luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm
vui, hứng thú học tập cho học sinh”.
Nhằm đạt được các mục tiêu trên, xu hướng đổi mới PPDH cần tập trung nghiên
cứu và phát triển theo các hướng sau:
1. Nâng cao kĩ năng, kỹ sảo, vận dụng và phối hợp các PPDH theo hướng tích cực
hóa hoạt động dạy và học thong qua vệc phát hiện những vấn đề, những tình huống
thực tế,, khuyến khích quá trình tự học, tự nghiên cứu.
2. Chú trọng việc dạy kiến thức gắn liền với việc dạy phương pháp tư duy, phát
huy cao nhất tính tự lực, sang tạo trong hoạt động nhận thức của học sinh
3. Dạy kiến thức gắn liền với kĩ năng thực hành, kết hợp giữa các bài thực hành,
thực tập trong PTN với những phần mềm thực hành ảo với sự hỗ trợ của các thiết bị
kỹ thuật số và các phần mềm chuyên dụng (PTN ảo).
4. Sử dụng tối đa các phương tiện dạy học, đặc biệt là các thành tựu của CNTT
như máy tính, mạng, giáo trình và thư viện điện tử, các phần mềm ứng dụng hỗ trợ
dạy học…
5. Đổi mới quy trình và phương pháp kiểm tra, đánh giá, trong đó chú trọng việc
tự kiểm tra và lượng giá của học sinh qua các bài thực tập, thực hành hoặc các phần
mềm trắc nghiệm.
2. Thiết kế phương pháp dạy học theo hướng tích cực hoá

Thiết kế PPDH là chức năng và công việc chuyên môn của người thày dựa vào lí
luận và những quy tắc kĩ thuật nhất định đồng thời vận dụng kinh nghiệm nghề nghiệp
cá nhân.
Về mặt lý luận, mỗi PPDH luôn cấu thành từ 3 thành phần:
1) Phương pháp luận dạy học, tức là lí thuyết PPDH, mô hình lí thuyết của
PPDH, triết lí hay nguyên tắc lí luận nào đó, được mô tả, giải thích trong sách báo
khoa học, ví dụ: lí thuyết về các mô hình thảo luận, lí thuyết dạy học kiến tạo, lí
thuyết dạy học chương trình hóa…, Đây là mô hình lí luận của PPDH, nó xác định
bản chất của PPDH, làm cho PPDH này khác PPDH kia.
2) Hệ thống kỹ năng phù hợp để thực hiện phương pháp luận này trong bài học
với nội dung kiến thức đặc trưng của môn học, chúng chỉ ra bằng cách nào thày giáo
có thể biến phương pháp luận đã chọn thành phương thức tác động thật sự đến người
học và đến quá trình học tập.
3) Những kĩ thuật, công cụ, phương tiện… Đây là hình thức vật chất của PPDH,
chẳng hạn lời nói, chữ viết, tranh, ảnh, tài liệu media, tranh luận, hội thảo nhóm, thí
nghiệm, thực hành (thực và ảo) vv… chúng được sử dụng và được tổ chức theo
phương pháp luận đã chọn.
Ba thành phần này cần được tổ chức hài hòa và thống nhất trong tư duy và trong
hoạt động để giúp người thày thiết kế nên một PPDH cụ thể, hiệu quả.
Nói cách khác, thiết kế PPDH phải thích hợp, hài hòa với thiết kế tổng thể của bài
học
2.1.Các thành phần thiết kế bài học gồm: thiết kế mục tiêu, thiết kế nội dung,
thiết kế các hoạt động của người học, thiết kế nguồn lực và phương tiện, thiết kế môi
trường học tập, đặc biệt quan trọng là thiết kế hoạt động của thày cũng như của trò,
trong đó, chú trọng đến việc khuyến khích hoạt động của trò. Khi đặt trong thiết kế
chung, có 4 loại hoạt động cơ bản mà học trò phải thực hiện là:
1) Hoạt động phát hiện-tìm tòi, giúp người học sinh phát hiện sự kiện, vấn đề, tình
huống, nhiệm vụ học tập và tìm ra những liên hệ, xu thế, dữ liệu, thông tin giá trị,…
trong các tình huống, sự kiện,
2) Hoạt động xử lí-biến đổi dữ liệu, thông tin và giá trị đã thu được, giúp người

học xây dựng ý tưởng, tạo dạng tri thức, hình thành khái niệm, hiểu và phát biểu
được những định lí, quy tắc, khái niệm,…
3) Hoạt động áp dụng kết quả xử lí-biến đổi và phát triển khái niệm, giúp người
học hoàn thiện tri thức qua hành động thực tế, trong tình huống khác trước và nhờ
đó phát triển thêm các sự kiện, bổ sung thông tin, trải nghiệm giá trị.
4) Hoạt động đánh giá quá trình và kết quả, giúp người học điều chỉnh nội dung
và cách học, phát triển những ý tưởng mới.
Việc thiết kế PPDH phải bám sát từng loại hoạt động này, cũng như phương tiện,
môi trường của bài học.
2.2.Thiết kế PPDH phải dựa vào những phương thức học tập và các kiểu
PPDH chung:
1) Học bằng cách bắt chước, sao chép mẫu-đó là cơ chế tự nhiên và phổ biến nhất
của học tập, giúp con người thu được hầu hết những bài học trực quan trong đời
mình.
2) Học bằng làm việc (bằng hành động có chủ định), đó là cách học chủ yếu bằng
các thao tác, tập luyện, qua đó hiểu và lĩnh hội giá trị.
3) Học bằng trải nghiệm, chia xẻ kinh nghiệm, đó là cách học chủ yếu bằng xúc
cảm, cảm nhận.
4) Học bằng suy nghĩ lí trí, tức là bằng ý thức lí luận, tư duy trừu tượng, suy ngẫm
trên cơ sở hoạt động trí tuệ để giải quyết vấn đề.
Tương ứng với những phương thức học tập như vậy, có thể có những kiểu PPDH
được phân biệt với nhau về nguyên tắc lí luận. Đó là:
 Kiểu PPDH thông báo-thu nhận
 Kiểu PPDH làm mẫu-tái tạo
 Kiểu PPDH kiến tạo-tìm tòi
 Kiểu PPDH khuyến khích-tham gia
 Kiểu PPDH tình huống-nghiên cứu.
Cách gọi tên của kiểu PPDH chỉ rõ khuynh hướng và tính chất hành động của
thày và trò. Mỗi kiểu PPDH này lại có vô vàn hình thức vật chất. Do đó trong hiện
thực, các hiện tượng của PPDH là vô hạn, mặc dù về lí luận (bản chất) chỉ có hữu

hạn các kiểu PPDH. Khi thiết kế PPDH cần dựa vào quan niệm hoặc lí thuyết khoa
học mà mình tin cậy về các phương thức học tập và kiểu PPDH, và nói chung là
những lí thuyết học tập và giảng dạy.
2.3.Thiết kế PPDH phải dựa vào kinh nghiệm sư phạm và kỹ năng dạy học của
thày
Chủ thể thiết kế và thực hiện PPDH chính là người thày. Những kỹ năng dạy học
thiết yếu gồm 3 nhóm: nhóm kĩ năng thiết kế giảng dạy; nhóm kĩ năng tiến hành
giảng dạy; nhóm kĩ năng nghiên cứu học tập và nghiên cứu người học.
Khi thiết kế PPDH, phải cân nhắc về chính mình và lớp học của mình để tạo ra
bản thiết kế khả quan nhất trong giới hạn khả năng của mình. Thiết kế tốt là thiết kế
mà không chỉ bản thân người thiết kế thực hiện được, mà các đồng nghiệp cũng thực
hiện được nếu tuân thủ đúng nội dung thiết kế, song chính tác giả sẽ là người thực
hiện hiệu quả nhất.
3. Tổ chức quá trình dạy học theo PPDH tiên tiến
3.1. Lựa chọn kiểu PPDH và thiết kế phương án kết hợp các kiểu đã chọn
Dựa vào thiết kế bài học và nhận thức lí luận của mình về các kiểu PPDH (tức là
phương pháp luận cụ thể), người thày lựa chọn các kiểu PPDH và thiết kế trình tự,
cách thức kết hợp chúng với nhau trong phạm vi bài học đó và có thể trong cả chuỗi
bài học kế tiếp nhau. Điều này có nghĩa là: kiểu PPDH phải được tổ chức thống nhất
với từng loại họat động của người học, theo các phương án thiết kế chính thức và dự
phòng.
Ví dụ: đối với loại hoạt động phát hiện-tìm tòi của người học, có thể chọn kiểu
PPDH kiến tạo-tìm tòi kết hợp với kiểu khuyến khích-tham gia trong 1 hoạt động.
Nếu dự cảm thấy có thể chưa thành công thì nên dự phòng phương án khác, chẳng
hạn kiểu PPDH làm mẫu-tái tạo kết hợp với kiểu kiến tạo-tìm tòi, Trong những
loại hoạt động khác cũng thực hiện những bước tương tự.
3.2. Xác định những kỹ năng cần thiết của mỗi mô hình cụ thể thuộc kiểu
PPDH đã chọn và thiết kế chúng thành hệ thống
Mỗi kiểu PPDH có nhiều mô hình khác nhau.
Ví dụ 1: kiểu PPDH khuyến khích-tham gia có những mô hình phổ biến sau: Đàm

thoại – Herixtic (tìm tòi từng phần), làm sáng tỏ giá trị, tình huống quan hệ, thảo
luận tham gia
Ví dụ 2: kiểu PPDH kiến tạo-tìm tòi có những mô hình: Tìm tòi thực nghiệm di
chuyển, tìm tòi thực nghiệm biến đổi, tìm tòi bằng hành động theo giai đoạn, thảo
luận thực nghiệm, động não
Ví dụ 3: kiểu PPDH vấn đề-nghiên cứu có những mô hình: Thảo luận giải quyết
vấn đề, tranh luận, nghiên cứu ngẫu nhiên, nghiên cứu tổng hợp hóa, xử lí tình
huống, nghiên cứu độc lập
Ví dụ 4: kiểu PPDH thông báo-thu nhận có những mô hình sau: Giải thích minh
họa, thuyết trình, giảng giải, trình bày tài liệu, kể chuyện
Ví dụ 5: kiểu PPDH làm mẫu-tái tạo có những mô hình: Các trò chơi dạy học, thị
phạm trực quan, trình diễn trực quan, luyện tập hệ thống hóa, ôn tập theo tín hiệu
điểm tựa
Những mô hình như vậy rất phong phú trong nhà trường. Khi thiết kế, thày giáo
nên chọn một vài mô hình cho mỗi kiểu PPDH thích hợp bằng cách đối chiếu chúng
với vốn kinh nghiệm của mình và khả năng hoạt động của học trò.
Ví dụ: theo mô hình thảo luận lớp hoặc nhóm, thày cần có những kỹ năng: sử
dụng câu hỏi, ứng xử với hành vi của trò, quản lí thời gian, đánh giá kết quả họat
động, tổ chức môi trường và chỗ ngồi trong lớp, giao tiếp văn hóa trên lớp với cá
nhân, nhóm và cả lớp, quan sát và ghi chép bảng, thiết kế và sử dụng phiếu học tập,
…
Muốn vậy, phải tạo được sự hào hứng của học trò, khuyến khích họ mạnh dạn và
tích cực phát biểu ý kiến, tranh luận và chia xẻ quan điểm trong nhóm, biết lắng
nghe và thu thập dữ liệu, đánh giá và xử lí thông tin trong quá trình trao đổi ý kiến.
3.3. Xác định và thiết kế các phương tiện, công cụ, kĩ thuật phù hợp với những
mô hình PPDH đã chọn
Đây là thiết kế hình thức vật chất của PPDH. Theo ví dụ đã nêu trên về mô hình
thảo luận nhóm, thày giáo phải chọn các phiếu học tập phù hợp với nội dung và chủ
đề học tập và thiết kế các loại phiếu vừa đủ và hợp lí; chọn và thiết kế các kiểu câu
hỏi với số lượng và tính chất thích hợp; chọn các học liệu bổ trợ như tranh, phim,

phần mềm, bảng thống kê,…; chọn những dụng cụ đo, thiết bị trình diễn; thiết kế
các bài trắc nghiệm, các phiếu điều tra, bài tập và tình huống, chọn và tổ chức sơ đồ
thảo luận theo quy mô nhóm, ghép nhóm người học và kĩ thuật quản lí thời gian;…
Đến đây, hệ thống phương tiện, công cụ, học liệu, các điều kiện bên trong của hoạt
động giảng dạy mới thực sự được xác định chắc chắn và đáng tin cậy, chúng vừa
thích hợp với thiết kế bài học, vừa thích hợp với thiết kế PPDH cụ thể của bài học
Kết luận:
Để đổi mới PPDH cần nhấn mạnh những phương hướng sau đây:
 Người thày là chủ thể trực tiếp đổi mới PPDH, không ai làm thay được, và điều
đó diễn ra tại bài học, môn học, lớp học, trường học, trong quá trình dạy học.
 Đổi mới PPDH trải qua quá trình lựa chọn đúng và sáng tạo kiểu PPDH đã
được mô tả lí luận trong khoa học giáo dục, xác định đúng và tối ưu những mô hình
của kiểu PPDH đã chọn, tức là phù hợp với khả năng sư phạm của mình và đặc điểm
của lớp học, người học.
 Cải thiện kỹ năng đã có, bổ sung những kỹ năng còn thiếu, thay đổi thói quen
không phù hợp trong suy nghĩ và hành động dạy học, chú ý áp dụng nhận thức lí
luận về đổi mới dạy học và những phương pháp luận dạy học hiện đại.
 Phát triển những mô hình mới của PPDH theo những kiểu PPDH mà mình đã
trải nghiệm thành công nhiều lần. Đó chính là sáng tạo PPDH mới ở hình thái kỹ năng
và kĩ thuật, đồng thời là sự phát triển giá trị, kinh nghiệm nghề nghiệp, nâng cao tay
nghề thông qua suy nghĩ tìm tòi và trao đổi với đồng nghiệp hàng ngày, học hỏi lẫn
nhau.
 Phát triển những phương tiện, học liệu và công cụ phù hợp nhất với mình và
phong cách của lớp, với nội dung và tính chất môn học và tổ chức chúng có hiệu quả
nhằm thực hiện những kiểu và mô hình PPDH đã chọn, đã phát triển và đã có kinh
nghiệm sử dụng thành công.
Trước khi tiến hành dạy học và thực hiện PPDH, cần phải thiết kế nó cùng với
thiết kế bài học, trong đó cố gắng đưa những đóng góp và sáng tạo của riêng mình
cũng như sáng kiến của đồng nghiệp vào thiết kế.
=========

Abstract:
Based on educational theory and modern trends methodological innovation
teaching - in schools, the article presents concepts, new cognitive theory in the
design of teaching methods promote positive, creative self and also to exchange
students and share practical experience of educators, the teachers in organizing the
teaching process in a positive, taking the learner-centered learning through problem
solving and self-reliance in activities of learners, under the guidance and support of
teachers and materials, appropriate means of learning.

============
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1]. Nguyễn Văn Khải (Chủ biên): Lí luận dạy học vật lí ở trường phổ thông; NXB
GD, 2008.
[2]. Nguyễn Đức Thâm (Chủ biên): Phương pháp dạy học vật lý ở trường phổ thông;
NXB ĐHSP-HN, 2002;
[3]. Phạm Hữu Tòng: Lí luận dạy học vật lí 1; NXB ĐHSP, 2005;
[4]. Thái Duy Tuyên: Những vấn đề cơ bản giáo dục học hiện đại; NXB Giáo dục,
1999;
[5]. Thái Duy Tuyên: Phương pháp dạy học- Truyền thống và đổi mới; NXB Giáo
dục, 2008;
[6]. Nguyễn Cảnh Toàn (Chủ biên): Quá trình dạy- tự học; NXB GD, 1998;
[7] Một số tư liệu, bài viết trên các diễn đàn và website:
tailieu.vn
DạyhọcIntel.net
www.giaovien.net ,
tusach.thuvienkhoahoc.com
www.ntu.edu.vn vv…