Tiểu luận: "Vận dụng các quan điểm hiện đại của lý luận dạy học trong việc thiết kế phương pháp dạy học theo hướng tích cực hoá"

Tiểu luận
"Vận dụng các quan điểm hiện đại của lý
luận dạy học trong việc thiết kế phương
pháp dạy học theo hướng tích cực hoá"
GV. Nguyễn Minh Tân

Tóm tắt:
Dựa trên cơ sở lí luận giáo dục học hiện đại và xu hướng đổi mới phương pháp dạy - học trong
các trường phổ thông, bài viết trình bày những quan niệm, nhận thức mới về mặt lý luận
trong việc thiết kế phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo
của học sinh đồng thời trao đổi và chia sẻ những trải nghiệm thực tế của các nhà giáo
dục, các thày cô giáo trong việc tổ chức quá trình dạy học theo hướng tích cực hóa, lấy
người học làm trung tâm, học thông qua việc giải quyết tình huống và bằng hoạt động tự
lực của người học, dưới sự hướng dẫn và trợ giúp của thày giáo và các tài liệu, phương
tiện học tập thích hợp.
------------
1. Xu hướng đổi mới PPDH trong các trường phổ thông
1.1. Cơ sở lí luận của việc đổi mới PPDH
PPDH là cách thức hoạt động của người thày, được thực hiện trong quá trình dạy học để tác động
đến người học và việc học của họ, nhằm hướng dẫn họ học tập và giúp họ đạt mục tiêu học tập.
PPDH tồn tại hiện thực trên lớp học, ở mỗi bài học, trong sự tương tác giữa người thày và học trò,
giữa học trò với nhau và với môi trường học tập.
Các quan điểm hiện đại về lí luận dạy học đều khẳng định, bản chất của các PPDH tiên tiến mà
chúng ta đang tiếp cận là sự thay đổi vai trò của thày và trò trong hoạt động dạy và học, trong đó, trò
là chủ thể chứ không phải “người ngoài cuộc” còn thày sẽ là người tổ chức, dẫn dắt, cố vấn và tổng
hợp ý kiến để giờ học diễn ra đúng hướng, đạt mục tiêu.
Thay vì chỉ tập trung ngồi nghe thày thuyết trình, ở đây, trò sẽ được tăng cường tính tự chủ và tự
lập, phát triển khả năng tư duy, kỹ năng trình bày, hùng biện, chia sẻ, hợp tác, tổng hợp tài liệu…,
thầy nêu ra vấn đề, còn việc giải quyết vấn đề đó như thế nào là việc của trò, chính trò tự mình tìm
cách giải quyết vấn đề và qua đó rút ra cho mình những tri thức mình cần, chứ không phải thụ động
tiếp thu những kiến thức mà thày áp đặt.

Trong hoạt động dạy - học mới, thời lượng sẽ dành nhiều hơn cho thảo luận, làm việc nhóm và tự
đọc sách. Trong giờ học, trò sẽ chủ động phát biểu, trao đổi, góp ý, họ cũng có cơ hội đưa ra chính
kiến của mình về vấn đề được nêu ra, được bộc lộ quan điểm, được tranh luận, bảo vệ cho quan
điểm của bản thân ...
Tuy nhiên, PPDH này không hạ thấp yêu cầu đối với người thày, ngược lại, người thầy vẫn nhất
thiết phải là người “cầm cân nảy mực”, sáng suốt trong việc điều khiển, định hướng cho lớp học
cũng như các cuộc thảo luận, đồng thời trong cả các hình thức kiểm tra và đánh giá. Người thầy
không những phải đáp ứng về kiến thức mà còn về phương pháp lãnh đạo, tổ chức, điều hành…,
tóm lại người thày cần phải toàn diện hơn, năng động hơn sáng tạo hơn.
Quá trình dạy - học là quá trình nhận thức, nó không chỉ coi trọng nội dung kiến thức mà còn
phải chú trọng phương pháp dạy của thày và học của trò, do đó, đổi mới nội dung luôn kết hợp chặt
chẽ với đổi mới phương pháp, phù hợp với sự đổi mới mục tiêu, nhiệm vụ dạy học trong từng giai
đoạn phát triển của xã hôi.
Hoạt động dạy - học là một quá trình tác động qua lại giữa việc giảng dạy của thày và hoạt động
nhận thức của trò, quá trình này là thống nhất và không tách rời, chính vì vậy, việc đổi mới dạy học
cần tiến hành đồng thời trên các mặt: quan niệm nhận thức, nội dung tri thức và phương pháp dạy -
học của cả thày và trò.
Tóm lại, các quan điểm hiện đại trong lí luận dạy học đều thống nhất ở một điểm, là: cần từng
bước biến quá trình đào tạo thành tự đào tạo, chuyển đổi dần vai trò, lấy người thầy là trung tâm
sang việc lấy học trò làm trung tâm. Công cuộc đổi mới giáo dục, cải tiến nội dung chương trình,
sách giáo khoa... chỉ thực sự thành công khi mà, các quan niệm, nhận thức và những phương pháp
day học được đổi mới theo định hướng phát huy tính tích cực, tự lập và sáng tạo của trò.
1.2. Phân tích các xu hướng đổi mới:
 Phân loại các phương pháp dạy học:
Việc phân loại các PPDH thường được dựa vào đặc trưng hoạt động dạy của thày và học của trò.
Có nhiều quan điểm khác nhau về cách phân loại này, chẳng hạn:
1. Phương pháp thông báo – thu nhận.
2. Phương pháp tái hiện
3. Phương pháp nêu vấn đề
4. Phương pháp tìm kiếm từng phần

5. Phương pháp nghiên cứu.
Quan điểm khác lại phân loại theo nhóm, với các dấu hiệu đặc trưng như: đặc trưng kiến thức;
đặc trưng hoạt động của thày và đặc trưng hoạt động của trò, từ đó, chia các PPDH vật lý thành các
nhóm, chẳng hạn:
1. Nhóm các phương pháp thuyết trình
2. Nhóm các phương pháp trực quan
3. Nhóm các phương pháp thực hành.
Tất nhiên, cần khẳng định rằng, sẽ không có một phương pháp dạy học nào là vạn năng, do vậy,
thực tế, người thày cần áp dụng một cách linh hoạt tùy theo điều kiện và năng lực thực tế, qua đó
mới thực sự đem lại hiệu quả, phát huy được tính tích cực và tự lực trong hoạt động nhận thức của
người học.
 Xu hướng đổi mới PPDH ở trường phổ thông:
Xu hướng đổi mới PPDH đã được xác định trong Nghị quyết trung ương 4 khóa VII
( 1/1993), Nghị quyết trung ương 2 khóa VIII (12/1996) và được thể chế hóa trong Luật Giáo dục
2005, trong đó, điều 28, khoản 2 đã chỉ rõ: “ PPGD phổ thong phải phát huy tính tích cực, tự giác,
chủ động và sang tạo của học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học\; bồi dưỡng
phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm,
đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh”.
Nhằm đạt được các mục tiêu trên, xu hướng đổi mới PPDH cần tập trung nghiên cứu và phát
triển theo các hướng sau:
1. Nâng cao kĩ năng, kỹ sảo, vận dụng và phối hợp các PPDH theo hướng tích cực hóa hoạt động
dạy và học thong qua vệc phát hiện những vấn đề, những tình huống thực tế,, khuyến khích quá
trình tự học, tự nghiên cứu.
2. Chú trọng việc dạy kiến thức gắn liền với việc dạy phương pháp tư duy, phát huy cao nhất
tính tự lực, sang tạo trong hoạt động nhận thức của học sinh
3. Dạy kiến thức gắn liền với kĩ năng thực hành, kết hợp giữa các bài thực hành, thực tập trong
PTN với những phần mềm thực hành ảo với sự hỗ trợ của các thiết bị kỹ thuật số và các phần mềm
chuyên dụng (PTN ảo).
4. Sử dụng tối đa các phương tiện dạy học, đặc biệt là các thành tựu của CNTT như máy tính,
mạng, giáo trình và thư viện điện tử, các phần mềm ứng dụng hỗ trợ dạy học…

5. Đổi mới quy trình và phương pháp kiểm tra, đánh giá, trong đó chú trọng việc tự kiểm tra và
lượng giá của học sinh qua các bài thực tập, thực hành hoặc các phần mềm trắc nghiệm.
2. Thiết kế phương pháp dạy học theo hướng tích cực hoá
Thiết kế PPDH là chức năng và công việc chuyên môn của người thày dựa vào lí luận và những quy
tắc kĩ thuật nhất định đồng thời vận dụng kinh nghiệm nghề nghiệp cá nhân.
Về mặt lý luận, mỗi PPDH luôn cấu thành từ 3 thành phần:
1) Phương pháp luận dạy học, tức là lí thuyết PPDH, mô hình lí thuyết của PPDH, triết lí hay
nguyên tắc lí luận nào đó, được mô tả, giải thích trong sách báo khoa học, ví dụ: lí thuyết về các mô
hình thảo luận, lí thuyết dạy học kiến tạo, lí thuyết dạy học chương trình hóa…, Đây là mô hình lí
luận của PPDH, nó xác định bản chất của PPDH, làm cho PPDH này khác PPDH kia.
2) Hệ thống kỹ năng phù hợp để thực hiện phương pháp luận này trong bài học với nội dung kiến
thức đặc trưng của môn học, chúng chỉ ra bằng cách nào thày giáo có thể biến phương pháp luận đã
chọn thành phương thức tác động thật sự đến người học và đến quá trình học tập.
3) Những kĩ thuật, công cụ, phương tiện… Đây là hình thức vật chất của PPDH, chẳng hạn lời
nói, chữ viết, tranh, ảnh, tài liệu media, tranh luận, hội thảo nhóm, thí nghiệm, thực hành (thực và
ảo) vv… chúng được sử dụng và được tổ chức theo phương pháp luận đã chọn.
Ba thành phần này cần được tổ chức hài hòa và thống nhất trong tư duy và trong hoạt động để
giúp người thày thiết kế nên một PPDH cụ thể, hiệu quả.
Nói cách khác, thiết kế PPDH phải thích hợp, hài hòa với thiết kế tổng thể của bài học
2.1.Các thành phần thiết kế bài học gồm: thiết kế mục tiêu, thiết kế nội dung, thiết kế các hoạt
động của người học, thiết kế nguồn lực và phương tiện, thiết kế môi trường học tập, đặc biệt quan
trọng là thiết kế hoạt động của thày cũng như của trò, trong đó, chú trọng đến việc khuyến khích
hoạt động của trò. Khi đặt trong thiết kế chung, có 4 loại hoạt động cơ bản mà học trò phải thực
hiện là:
1) Hoạt động phát hiện-tìm tòi, giúp người học sinh phát hiện sự kiện, vấn đề, tình huống, nhiệm
vụ học tập và tìm ra những liên hệ, xu thế, dữ liệu, thông tin giá trị,… trong các tình huống, sự
kiện,...
2) Hoạt động xử lí-biến đổi dữ liệu, thông tin và giá trị đã thu được, giúp người học xây dựng ý
tưởng, tạo dạng tri thức, hình thành khái niệm, hiểu và phát biểu được những định lí, quy tắc, khái
niệm,…

3) Hoạt động áp dụng kết quả xử lí-biến đổi và phát triển khái niệm, giúp người học hoàn thiện
tri thức qua hành động thực tế, trong tình huống khác trước và nhờ đó phát triển thêm các sự kiện,
bổ sung thông tin, trải nghiệm giá trị.
4) Hoạt động đánh giá quá trình và kết quả, giúp người học điều chỉnh nội dung và cách học, phát
triển những ý tưởng mới.
Việc thiết kế PPDH phải bám sát từng loại hoạt động này, cũng như phương tiện, môi trường của
bài học.
2.2. Thiết kế PPDH phải dựa vào những phương thức học tập và các kiểu PPDH chung:
1) Học bằng cách bắt chước, sao chép mẫu-đó là cơ chế tự nhiên và phổ biến nhất của học tập,
giúp con người thu được hầu hết những bài học trực quan trong đời mình.
2) Học bằng làm việc (bằng hành động có chủ định), đó là cách học chủ yếu bằng các thao tác,
tập luyện, qua đó hiểu và lĩnh hội giá trị.
3) Học bằng trải nghiệm, chia xẻ kinh nghiệm, đó là cách học chủ yếu bằng xúc cảm, cảm nhận.
4) Học bằng suy nghĩ lí trí, tức là bằng ý thức lí luận, tư duy trừu tượng, suy ngẫm trên cơ sở
hoạt động trí tuệ để giải quyết vấn đề.
Tương ứng với những phương thức học tập như vậy, có thể có những kiểu PPDH được phân biệt
với nhau về nguyên tắc lí luận. Đó là:
 Kiểu PPDH thông báo-thu nhận
 Kiểu PPDH làm mẫu-tái tạo
 Kiểu PPDH kiến tạo-tìm tòi
 Kiểu PPDH khuyến khích-tham gia
 Kiểu PPDH tình huống-nghiên cứu.
Cách gọi tên của kiểu PPDH chỉ rõ khuynh hướng và tính chất hành động của thày và trò. Mỗi
kiểu PPDH này lại có vô vàn hình thức vật chất. Do đó trong hiện thực, các hiện tượng của PPDH là
vô hạn, mặc dù về lí luận (bản chất) chỉ có hữu hạn các kiểu PPDH. Khi thiết kế PPDH cần dựa vào
quan niệm hoặc lí thuyết khoa học mà mình tin cậy về các phương thức học tập và kiểu PPDH, và
nói chung là những lí thuyết học tập và giảng dạy.
2.3. Thiết kế PPDH phải dựa vào kinh nghiệm sư phạm và kỹ năng dạy học của thày
Chủ thể thiết kế và thực hiện PPDH chính là người thày. Những kỹ năng dạy học thiết yếu gồm 3
nhóm: nhóm kĩ năng thiết kế giảng dạy; nhóm kĩ năng tiến hành giảng dạy; nhóm kĩ năng nghiên

cứu học tập và nghiên cứu người học.
Khi thiết kế PPDH, phải cân nhắc về chính mình và lớp học của mình để tạo ra bản thiết kế khả
quan nhất trong giới hạn khả năng của mình. Thiết kế tốt là thiết kế mà không chỉ bản thân người
thiết kế thực hiện được, mà các đồng nghiệp cũng thực hiện được nếu tuân thủ đúng nội dung thiết
kế, song chính tác giả sẽ là người thực hiện hiệu quả nhất.
3. Tổ chức quá trình dạy học theo PPDH tiên tiến
3.1. Lựa chọn kiểu PPDH và thiết kế phương án kết hợp các kiểu đã chọn
Dựa vào thiết kế bài học và nhận thức lí luận của mình về các kiểu PPDH (tức là phương pháp
luận cụ thể), người thày lựa chọn các kiểu PPDH và thiết kế trình tự, cách thức kết hợp chúng với
nhau trong phạm vi bài học đó và có thể trong cả chuỗi bài học kế tiếp nhau. Điều này có nghĩa là: