Tài liệu Những Cách Tiếp Cận Phương Pháp Luận Mới Ứng Dụng Trong Phát Triển pptx

Kh„a h‰c mÔa hà v“ khoa h‰c x∑ hÈi 2007
Kh„a h‰c Tam ß∂o
Nh˜ng c∏ch ti’p cÀn ph≠¨ng ph∏p luÀn mÌi
¯ng dÙng trong ph∏t tri”n
Vi÷n Khoa h‰c X∑ hÈi Vi÷t Nam
Phflng 1206, t«ng 12, sË 1 phË Li‘u Giai, Hµ NÈi
Tel: (84-4) 2.73 04 53 – Fax: (84-4) 2.73 04 43
Email:
Kh„a h‰c Tam ß∂o 2007
Nhµ xu†t b∂n Th’ GiÌi
Hµ NÈi 2008
Kh„a h‰c Tam ß∂o
ßµo tπo v“ ph≠¨ng ph∏p luÀn ¯ng dÙng
cho c∏c v†n Æ“ ph∏t tri”n x∑ hÈi nh©n v®n
13 - 20 th∏ng 7 n®m 2007
Bi™n soπn: Stéphane LAGRÉE
Ånh b◊a: ChÙp tı tr™n Æÿnh nÛi Tam ß∂o, tÿnh V‹nh PhÛc
Ånh: Phπm Hoµi Thanh (ngµy chÙp 13 th∏ng 7 n®m 2007)
Mc lc
Li ta 5
Khai mc 7
Phin hc toàn th
- Cc loi ngun và s dng tài liữu lu tr trong ngành
Khoa hc x hẩi - Philippe Le Failler 12
- Chnh sch ặiu tra ặin d. Bàn v viữc sn xut cc d kiữn
trong ngành nhân chềng hc
- Jean-Pierre Olivier de Sardan 24
- Ká thut mèi v x l thậng k d kiữn ặiu tra -
Ludovic Lebart, Marie Piron 55
- Cc ch sậ qun l cng: ngha, thc tin s dng

và mẩt sậ hn ch - Mireille Razafindrakoto, Franỗois Roubaud 65
- Chnh quyn ặa phăng, vn ặ qun l cng và phân cp
phân quyn ẻ châu Phi
- Jean-Pierre Olivier de Sardan 97
- Nghin cu x hẩi - nhân hc {theo hểp ặng}:
thc tin và hn ch cềa hot ặẩng nghin cu
ặậi vèi kinh nghiữm thc ặa - Olivier Tessier 103
- Mi trng và pht trin
Nhp mn v xây dng m hnh cân bêng tấng th
Olivier Beaumais 125
Cc lèp chuyn ặ
Chuyn ặ 1
- Phăng php kho st ặa chiu 132
Ludovic Lebart, Marie Piron
- Danh sch hc vin 151
Chuyn ặ 2
- Nghin cu x hẩi cc khoa hc 154
Frộdộric Thomas
-
Phăng php, quan ặim l thuyt và thc ặa
trong x hẩi hc - nhân hc v bin ặấi x hẩi 192
Jean-Pierre Olivier de Sardan
- Danh sch hc vin 234
Chuyn ặ 3
- òiu tra hẩ gia ặnh, mẩt cng c ặo lng ặ ặnh gi
khi niữm khu vc phi chnh thc, ặiu kiữn sậng cềa cc hẩ
gia ặnh và qun tr 238
Jean-Pierre Cling, Javier Herrera, Mireille Razafindrakoto,
Franỗois Roubaud
- X hẩi hc nng thn Php: trin vng ph bnh

và cc cng c phăng php lun 287
Laurent Dartigues, Alain Guillemin
- Danh sch hc vin 307
Tm lểc v cc ging vin 309
ònh gi cềa cc bo co vin 329
Li ta
Trong suật hăn 20 nđm qua, Viữt Nam tin hành ặấi mèi nn kinh t và pht trin x hẩi mnh m. Chnh sch ặấi mèi
t
o ra nhng thay ặấi sâu sổc trong hành vi c nhân cng nh tp th. Nhng thay ặấi này khng ch tc ặẩng tèi lnh
vc kinh t v d nh viữc mẻ ca hèng ra bn ngoài, gia nhp Tấ chc Thăng mi Th gièi, mà cn tèi mi trng
x hẩi thng qua pht trin gio dc, ặa mẩt bẩ phn ặng k ngi dân thot khãi cnh ngho.
ò xc ặnh và ặm nhn vai tr mèi cềa mnh, Nhà nèc Viữt Nam côn phân tch và nghin cu v nhng thay ặấi
ặang din ra và xu hèng pht trin cềa chng. òây là nhng mc tiu ặểc ặa ra t thng 11/2004 cho d n Quá
òoàn kt ảu tin v Khoa hc X hẩi (FSP2S) {H trể nghin cu nhng thch thc trong chuyn ặấi kinh t và x
hẩi ẻ Viữt Nam}
1
. D n FSP2S do Viữn Vin òng Bc Cấ Php (EFEO) trin khai, ặểc ặiu hành theo hai mng
hot ặẩng. Mng ặôu tin quy t 10 nhm nghin cu Viữt - Php tin hành cc nghin cu v ba chề ặ lèn: s văn
ln cềa khu vc t nhân và kinh t phi chnh thc; Viữt Nam trong bậi cnh toàn côu; s ấn ặnh và bin ặấi ặăng ặi
cềa cc cu trc x hẩi và cc bn sổc. Mng th hai hèng tèi ặào to cc nhà khoa hc Viữt Nam v cc phăng
php tip cn mèi và thit lp mng lèi khoa hc. Chnh trong khun khấ này, Kha hc mễa h ặôu tin v khoa
hc x hẩi {òào to phăng php lun ng dng cho cc vn ặ pht trin x hẩi và nhân vđn} ặểc òi s qun Php
ti Viữt Nam và Viữn Khoa hc X hẩi Viữt Nam ặng tấ chc t 13 ặn 20 thng 7 nđm 2007.
{Kha hc Tam òo}
Khung l-gch cho {Kha hc Tam òo} ặi theo hai hèng bấ sung cho nhau. Trong hai ngày ặôu là phin toàn th tấ
chc ti Viữn Khoa hc X hẩi Viữt Nam, Hà Nẩi, by bài thuyt trnh cềa cc chuyn gia quậc t ặ ặ cp ặn cc
vn ặ phăng php lun dèi nhiu kha cnh khc nhau nh lch s, nhân hc và x hẩi - nhân hc, kinh t, ton và
thậng k. Nhng cuẩc tho lun si nấi ặ cho phọp cc hc vin bấ sung nn kin thc lin ngành. Hèng th hai
gm ba lèp hc chuyn ặ tấ chc ặng thi trong thi gian bận ngày ti Tam òo, cch Hà Nẩi 80 km v pha Bổc -

Tây Bổc:
Lèp hc chuyn ặ 1: Phăng php kho st ặa chiu;
Lèp hc chuyn ặ 2: Nghin cu x hẩi cc ngành khoa hc (Phăng php, khi niữm và phm vi nhân hc-x
hẩi cềa bin ặấi x hẩi);
Lèp hc chuyn ặ 3: ặiu tra hẩ gia ặnh: mẩt cng c ặo lng ặ ặnh gi khi niữm khu vc phi chnh thc,
ặiu kiữn sậng cềa cc hẩ gia ặnh và qun tr; x hẩi hc nng thn Php: trin vng then chật và cng c phăng
php hc.
Ti Tam òo, ặ làm phong ph thm cc cuẩc gp gẽ và tho lun gia cc ặi biu tham d, trèc khi cc lèp hc
chuyn ặ bổt ặôu, ặ din ra buấi hẩi tho bàn v chề ặ {Thch thc trong nghin cu khoa hc x hẩi ti òng
Nam ẫ và ẻ Viữt Nam} do Gio s Yves Goudineau, nhà nhân chềng hc và Gim ặậc nghin cu Viữn Vin òng
Bc cấ, và Gio s Phan Huy L, nhà nghin cu lch s, Chề tch Hẩi S hc Viữt Nam thuyt trnh. Ngoài ra, hai bẩ
phim tài liữu v dân tẩc hc và x hẩi hc do Jean-Pierre de Sardan thc hiữn ti Niger cng ặ ặểc trnh chiu.
{Sassalọ câu chuyữn v mẩt ngi làng hay t thân phn n lữ tèi ngi nng dân}, phim màu, dài 35 pht, (1971)
(ặa ặim quay: Niger) (Chng nhn và gii thẻng cho cht lểng cềa Trung tâm òiữn nh Quậc gia; phim ặểc
bnh chn cho Lin hoan Phim v Dân tẩc hc và X hẩi hc Venise);
{Bà già và căn ma}, phim màu, 55 pht, (1974) (ặa ặim quay: Niger) (Chng nhn và gii thẻng cho cht lểng
cềa Trung tâm òiữn nh Quậc gia, khen ngểi ặc biữt cềa ban gim kho Lin hoan phim Nyon, (1974); ặểc chn
cho Lin hoan Phim cềa cc dân tẩc x Florence, (1976); và cho lin hoan Boston, (1980); ặểc gièi thiữu ti Hẩi
ngh cềa Hiữp hẩi Nghin cu châu Phi, Washington, (1982).
Nhng bẩ phim tài liữu này là cng c phc v tho lun mang tnh sng to và hèng suy ngh ặn nhng kha cnh
khc cềa thc t x hẩi.
1
D n do Bruno Paing (òi s qun Php) và Olivier Tessier (EFEO, nhà nghin cu v nhân hc) bin son và ặểc Bẩ
Ngoi giao Php tài trể. T ngày 1/9/2006 d n do Stọphane Lagrọe (nhà nghin cu ặa l) ặiu phậi. Xem thng tin bấ
sung ti
http//www
.ambafrance-vn.org
hoc http//www
.efeo.fr/
Kha hc mễa h, vèi mong muận mẻ ặôu và xây dng mẩt mng lèi rẩng lèn hăn, ặ quy t 93 nhà nghin cu t

nhiu tnh thành cềa Viữt Nam. H là thành vin cềa 10 nhm nghin cu Php - Viữt thuẩc d n FSP2S và cc nhà
nghin cu {ngoài d n} do cc că quan nghin cu gièi thiữu (40 %).
C
uận k yu {Kha hc Tam òo} ặểc in song ng Php - Viữt. Cuận k yu gièi thiữu cc bài vit cềa cc din gi
và nẩi dung ghi âm cềa phin toàn th và cềa cc lèp hc chuyn ặ. Tip theo cc bài pht biu là nẩi dung tho
lun vèi cc ặi biu tham d. Cc bài ặc cng ặểc ặa vào trong cuận k yu ặ bấ sung và ặào sâu hăn cc chề
ặ ặ ặ cp. Danh sch cc ặi biu tham d ặểc in sau mi lèp hc chuyn ặ nhêm to ặiu kiữn cho viữc hnh
thành mng lèi khoa hc; danh sch cềa cc ging vin ặểc gièi thiữu ẻ cuậi cuận k yu.
Xin cm ăn cc bo co vin cềa phin toàn th và cc lèp hc chuyn ặ v cht lểng cng viữc ặ thc hiữn: bà
Fanny Quertamp (nhà ặa l), bà Trôn Th Thổm (nghin cu sinh v kinh t và qun l thc phằm, òi hc Montpellier I,
(CIRAD), Pascal Bourdeaux (Trng Cao hc Thc hành) và bà H Th Kim Uyn (nhà nghin cu x hẩi hc, Viữn
Khoa hc X hẩi Viữt Nam). Cm ăn ặẩi ng bin, phin dch do anh Dăng Nguyn Quậc Vinh ph trch, ặc biữt là
cc anh ch Trôn òc Săn, Trôn Quang Hiu, L Kim Quy và L Thanh Mai, cễng Trnh Vđn Tễng và L Thu Hăng.
Chng ti xin gi li cm ăn tèi cc ging vin ặ tham gia ging dy kha hc vèi nhng kin thc qu bu và lng
nhiữt tnh: Olivier Beaumais, Jean-Pierre Cling, Laurent Dartigues, Alain Guillemin, Javier Herrera, Philippe Le Failler,
Ludovic Lebart, Jean-Pierre Olivier de Sardan, Marie Piron, Mireille Razafindrakoto, Fran
ỗois Roubaud , Olivier Tessier,
Frọdọric Thomas.
{Kha hc Tam òo} ặểc ặng tài trể bẻi Viữn Nghin cu Pht trin (
IRD - Dộpartement Soutien et Formation),
Trung tâm Nghin cu Khoa hc Quậc gia (CNRS - Direction des relations europộennes et internationales), Tấ chc
òi hc Php ng ti Hà Nẩi (AUF - Agence Universitaire de la Francophonie). Chng ti xin chân thành cm ăn cc
că quan nu trn v s tin tẻng và h trể cho hot ặẩng khoa hc này.
Nhm ặiu phậi d n FSP2S
Trôn Th Lan Anh
Stọphane Lagrọe
Khai mc
Knh tha ngài òi s Php ti Viữt Nam,
K
nh tha qu v ặi biu,

Cc bn ặng nghiữp và cc hc vin Php và Viữt Nam thân mn,
Tha qu ng, qu bà,
Trèc tin, cho phọp ti thay mt Viữn Khoa hc x hẩi Viữt Nam gi li chào nng nhiữt ặn Ngài òi s Php ti Viữt
Nam, ặn tt c cc ặng nghiữp, cc chuyn gia Php và cc hc vin c mt trong buấi l khai ging Kha hc mễa
h ngày hm nay. Hot ặẩng này là mẩt minh chng na cho s pht trin sâu rẩng mậi quan hữ hểp tc gia cc
nhà khoa hc Php và Viữt Nam ni chung và trong lnh vc vc khoa hc x hẩi ni ring.
Ti xin ặc biữt cm ăn ngài òi s Php ti Viữt Nam v nhng cam kt và h trể mnh m cềa ng trong viữc thc
hiữn Kha hc mễa h v Khoa hc x hẩi lôn ặôu tin ặểc tấ chc ti Viữt Nam.
òây s là hot ặẩng thng xuyn ặểc tấ chc hàng nđm vèi s phậi hểp và tham gia cềa nhiu că quan lin quan,
cềa cc nhà nghin cu, cc trng òi hc, cc că sẻ ặào to quậc gia và quậc t.
Nh chng ta ặu bit, Viữt Nam ặ ặt ra nhng mc tiu ặôy tham vng trong viữc pht trin con ngi và pht trin
ặt nèc. Trong suật 20 nđm òấi mèi cng nh trong tăng lai, hẩi nhp lun là mc tiu chnh trong nhng chnh sch
cng cềa Viữt Nam. Khi ni ặn hẩi nhp, khng ch là hẩi nhp kinh t mà cn là hẩi nhp trong nhng lnh vc khc
trong ặ c khoa hc và ặào to. Thng qua hẩi nhp quậc t, cc nhà khoa hc Viữt Nam c că hẩi ặểc hểp tc vèi
cc nhà khoa hc nèc ngoài và kha hc cềa chng ta lôn này cng là mẩt că hẩi nh vy. Nhng cuẩc gp gẽ nh
th này cho phọp cc nhà khoa hc Viữt Nam tip cn kin thc và kinh nghiữm qu bu cềa nèc ngoài trong ặ c
nèc Php. Cng thng qua hẩi nhp, cc nhà khoa hc Viữt Nam c th mẻ rẩng {vận khoa hc} cềa mnh và trao
ặấi kinh nghiữm ngh nghiữp ti nhng din ặàn quậc t.
Kha hc mễa h lôn này tp trung cc nhà nghin cu, ặc biữt là cc nhà nghin cu tr cềa Viữt Nam, nhng ngi
s tip bèc trong tăng lai, trong lnh vc cềa mnh, pht trin ặt nèc theo hèng hiữn ặi ha.
Ti Kha hc này, c nhân ti muận nhổn nhề cc bn hy cậ gổng tậi ặa ặ tip thu ặểc nhng kin thc và kinh
nghiữm qu bu cềa cc chuyn gia Php. Trn că sẻ ặ, cc bn c th ặa ra nhng tẻng mèi v phăng php
tip cn và gii quyt cc vn ặ v trin vng pht trin cềa ngành khoa hc x hẩi cềa Viữt Nam.
Trn tinh thôn ặ, ti xin cm ăn Ngài òi s Php v nhng cam kt và ềng hẩ cềa ng, xin cm ăn òi s qun Php
ặ phậi hểp vèi chng ti trong viữc tấ chc Kha hc mễa h lôn này. Ti xin chân thành cm ăn cc nhà khoa hc
Php ặ ặn ặây ngày hm nay, cng nh cc nhà tài trể v nhng h trể tài chnh.
Xin gi tèi cc v khch qu, tèi tt c cc bn hc vin li chc sc khãe.
Chc Kha hc thành cng.
Xin cm ăn!
ò Hoài Nam

Chề tch Viữn Khoa hc x hẩi Viữt Nam
Knh tha ngài Chề tch Viữn Khoa hc X hẩi Viữt Nam,
Knh tha cc thành vin Hẩi ặng khoa hc,
Knh tha cc ging vin,
Cc bn hc vin thân mn,
Vài thng trèc, Chề tch Viữn Khoa hc X hẩi Viữt Nam, ng ò Hoài Nam, ặ ặa ra tẻng v mẩt d n ặào to
ặôy tham vng mà ti bit chổc rêng ng ặc biữt dành tâm huyt cho n: d n nhêm to xung lc mèi cho ngành
khoa hc x hẩi và nhân vđn ẻ Viữt Nam, ặng thi mẻ ca hăn na hot ặẩng cềa ngành ra th gièi. V tẻng ặ,
ngài Chề tch ặ mẩt lôn na hèng tèi vèi nèc Php. ò là mẩt bêng chng sinh ặẩng cềa s tin cy khin ti v
cễng cm kch.
S tin cy ln nhau này vận ặ c că sẻ v mt th ch, ngay t ngày 7/10/2004, vèi viữc chnh phề hai nèc chng
ta k tho thun tài trể d n Quá òoàn kt ảu tin, mang tn {H trể nghin cu nhng thch thc cềa qu trnh
chuyn ặậi kinh t và x hẩi ẻ Viữt Nam}. Chnh v th, Kha hc mễa h Viữt-Php v khoa hc x hẩi ặ ra ặi, hẩi
t chng ta trong phng hẩi trng cềa Viữn Khoa hc x hẩi Viữt Nam ngày hm nay.
D n Quá òoàn kt ảu tin v Khoa hc x hẩi {FSP2S} tin hành nhiu hot ặẩng ặào to và thit lp mng lèi
khoa hc, trong ặ c nhng hc bấng tin sá và nhng ặểt cng tc nghin cu ti Php và Viữt Nam. ò bấ sung
cho nhng hot ặẩng này, viữc tấ chc Kha hc mễa h th hiữn u tin chung cềa chng ta: gièi thiữu vèi sinh vin
và nhng cn bẩ khoa hc tăng lai cềa Viữt Nam nhng phăng php tri thc côn thit ặ hiu bit sâu sổc v hiữn
thc x hẩi; cung cp nhng că sẻ l thuyt và thc hành cho phọp thc hiữn mẩt d n khoa hc theo nhng hèng
nghin cu thch ặng.
Nđm nay, nh qu v ặ bit, chăng trnh cềa Kha hc mễa h là ặào to ặa ngành cc phăng php nghin cu
p dng cho nhng vn ặ pht trin x hẩi và nhân vđn. Chng ti hy vng rêng kha hc này s mang li cho cc
hc vin hiu bit sâu rẩng hăn v nhng cng c ặiu tra ặnh tnh cng nh ặnh lểng.
Ti xin chia s vèi qu v s hài lng cềa c nhân ti ặậi vèi hai ặim ặc biữt lin quan ặn cng tc tấ chc kha hc
ặôu tin này. Mẩt mt, kha hc hèng ặn cc ặậi tểng tham gia rt rẩng, khng ch bao gm cn bẩ nghin cu
thuẩc d n, mà c nhng ngi khng thuẩc d n. Mt khc, kha hc ặểc tấ chc theo hai hèng bấ sung ln
nhau: phin hc toàn th ti Hà Nẩi và cc lèp hc chuyn ặ ti Tam òo.
Kha hc mễa h cềa chng ta tp hểp nhng chuyn gia quậc t thuẩc nhiu lnh vc khc nhau nh lch s, x hẩi
hc, x hẩi - nhân hc, kinh t, hay ton hc và thậng k. Nhng chề ặ ặểc ặ cp bao hàm cc nẩi dung phăng
php hc ặc biữt phong ph: phăng php tip cn ngun lu tr, ká thut ặiu tra ặin d và x l thậng k, cc ch

sậ qun l cng và nhng mậi quan hữ bin ặẩng gia quyn lc trung ăng và ặa phăng.
Gia hai nèc chng ta ặ tn ti mậi quan hữ trao ặấi truyn thậng lâu dài trong lnh vc khoa hc nhân vđn. nh hẻng
sâu rẩng ti Viữt Nam cềa nhng nhà nghin cu và t tẻng Php nh Pierre Gourou, Claude Lọvi-Strauss, Georges
Condominas, Pierre Bourdieu, Michel Foucault, là mẩt minh chng sinh ặẩng cho mậi quan hữ ặ. Thm vào ặ là
s tn ti cềa trng Vin ặng Bc cấ Php ti Hà Nẩi t nđm 1900 ặn nay. Kha hc mễa h tip tc duy tr truyn
thậng này và pht trin hăn na mậi quan hữ hểp tc cềa chng ta t gc ặẩ ặa ngành và mang tnh ặậi tc.
Truyn thậng này tip tc là că sẻ cho nhng hot ặẩng hẩi tho và gp gẽ gia hai bn, dễ n khng phi lc nào
cng ặt ặn mẩt cu trc hểp tc ặi hc cht ch. Tuy vy, gi ặây ngày càng c nhiu tn hiữu cho thy s ặấi
mèi cềa quan hữ Viữt - Php trong lnh vc khoa hc nhân vđn. Quá òoàn kt ảu tin và Kha hc mễa h mà
chng ti hy vng s ặểc tấ chc hàng nđm, s mẻ ra cho chng ta hèng xây dng mậi quan hữ hểp tc c cu
trc cht ch hăn.
ò kt thc, ti xin nhng li cho cc ging vin, trong khun khấ cuẩc ặậi thoi Viữt-Php lôn ặôu tin v mẩt chề
ặ trung tâm: ặào to phăng php lun ng dng trong khoa hc x hẩi.
Chc kha hc thành cng rc rẽ,
Xin cm ăn s ch cềa qu v!
Jean-Franỗois Blarel
òi s Php ti Viữt Nam
B∂n ÆÂ vfi tr› Tam ß∂o
Ranh giÌi tÿnh
Tam ß∂o
Ghi chÛ:
tı ngµy 1/8/2008, Hµ NÈi mÎ rÈng ra toµn bÈ tÿnh Hµ T©y, huy÷n M™ Linh (tÿnh V‹nh PhÛc)
vµ bËn x∑ thuÈc huy÷n L≠¨ng S¨n (tÿnh Hfla B◊nh).
Phi™n h‰c
toµn th”
Trong cc ngành Khoa hc x hẩi, viữc tm kim thng
tin và khai thc thng tin lun ặng hành. Xut pht t
nguyn tổc ngi ta ch c th tm kim c hiữu qu mẩt

vt g ặ khi ặ xc ặnh r ặểc n, làm th nào ặa
vào trong cch ặt vn ặ ặôu tin tôm quan trng lch
s ặiu gip cho ặậi tểng nghin cu gổn kt vèi s tip
nậi, hoc ngểc li là làm nấi bt, s ngổt qung hoc
s pht trin? ụ ặây chng ta ặ cp ặn kh nđng khai
thc cc ngun lu tr. Dễ rt phong ph nhng cc
ngun lu tr thng t ặểc bit ặn. Chng là că sẻ
cho cc nhà nghin cu trong cc ngành khoa hc x
hẩi ni chung.
Nhng nhà nghin cu lch s, ph hữ là nhng ngi s
dng cc ngun lu tr nhiu nht. Song, chng khng
phi là khng c ch cho nhng nhà x hẩi hc, dân tẩc
hc hay nhân khằu hc. H côn ặa cc hiữn tểng x
hẩi vận là mc tiu cềa cc nghin cu vào cch tip cn
theo lch ặi. T liữu gậc lu tr v Viữt Nam ặểc cu
thành dôn dôn t hăn mẩt th k và ặểc phân chia ẻ cc
trung tâm lu tr cềa Viữt Nam và Php, cho phọp sổp
xp cng viữc theo trnh t, t bn chuyn kho làng x
ặn phân tch xâu chui.
Nhng ngun lu tr này ẻ ặâu, tip cn nh th nào, th
loi thng tin nào ta c th tm thy và ặâu là gièi hn cềa
viữc này? Ngôn y câu hãi phi tr li côn ặn mẩt gièi
thiữu chung v lu tr lin quan ặn Viữt Nam và mẩt vài
nghin cu trng hểp.
1. Tài liữu lu tr là g?
Cc tài liữu lu tr quậc gia khng th tch ri quyn lc
chnh tr. Chng làm nn k c v cc nhà lnh ặo và
chnh quyn. Th nht ặ là tp hểp cc tài liữu bao gm
cc quyt ặnh cềa nhng nhà lnh ặo, ni rẩng hăn
ặ là khậi lểng lèn cc t liữu ặểc to ra t cc phng

hành chnh, gm th t, bin bn, ch th, cc bn ngân
sch, hểp ặng, bo co. Sau mẩt vài nđm, khi cc tài
liữu này ặ pht huy ht tc dng , chng khng b hềy
bã v ngui ta cho rêng mẩt phôn t liữu ặ minh chng
cho hot ặẩng cềa quậc gia, do ặ n cha ặng gi tr
lch s và vđn ha. Gi tr y vểt ln trn c chc nđng
tấ chc, làm cho cc t liữu này ặểc xp vào loi di vt
và ặểc nhà nèc bo vữ. ụ mẩt kha cnh nào ặ, nhà
nèc, là ngi bo vữ, c nhiữm v phân loi, sổp xp,
bo vữ, lu hành cc tài liữu lu tr ặ trong khun khấ
php lut.
Cc tài liữu lu tr quậc gia truèc ht ặểc ặnh ngha
nh k c cềa nhà nèc và v th chng khng bao gi
mt hiữu lc nhng ni rẩng ra chng là toàn bẩ cc t
liữu lin quan ặn lch s x hẩi. Thc t cho thy tuy
xa kia viữc lu tr ch gièi hn ẻ cc tài liữu quan trng
bc nht cềa triu ặnh nhng ngày nay khi niữm y ặ
rẩng hăn rt nhiu. N khng c gièi hn v cht liữu
hay thi gian tn ti cềa tài liữu. Nu nh mẩt bẩ phn
tài liữu lin quan ặn hot ặẩng cềa cc chnh tr gia và
chnh quyn th cc tài liữu lu tr cng cha ặng c
Cc loi ngun và s dng tài liữu lu tr
trong ngành khoa hc x hẩi
Philippe Le Failler, Trng Vin ặng Bc cấ -
EFEO
1. Tài liữu lu tr là g ? 12
2. Khun khấ php l cềa viữc lu hành tài liữu 13
3. Cc tài liữu lu tr v Viữt Nam ẻ ặâu? 15
Cc tài liữu lu tr ti Php 16
Cc tài liữu lu tr hi ngoi(AOM) 16

Cc tài liữu lu tr cềa Bẩ Thuẩc ặa 17
Cc trung tâm lu tr ti Viữt Nam 17
Trung tâm Lu tr Quậc gia I 17
Trung tâm Lu tr Quậc gia III 18
4. Cc loi ch dn c th tm thy trong tài liữu lu tr
và nhng ch dn khng ặểc ghi chọp 19
Mc ặẩ tra cu khc nhau cềa tài liữu lu tr 21
Mẩt sậ tài liữu tham kho 21
Tho lun 22
13
Tài liữu lu tr lch s
nhng thng tin v ặi sậng cềa nhng ngi dân
thng. V vy chng trẻ thành cng c că sẻ cềa lch
s và th hiữn tt c cc mt chnh tr, x hẩi, kinh t và
vđn ha cềa lch s y.
Mẩt quan niữm mèi cho rêng nhng tài liữu lu tr cềa
nhà nèc và cềa c nhân khng cn khc nhau v bn
cht na. Tiu ch ặ la chn và lu tr tài liữu trong
kho lu tr cềa nhà nèc là gi tr lch s cềa chng. Vn
ặ ngun gậc cc tài liữu ch cn ặng hàng th hai. Gi
tr khoa hc và gi tr lch s ặng vai tr quan trng nht
trong lu tr hành chnh.
V vn ặ này côn phân biữt tài liữu lu tr thng nht -
ci to nn k c tc thi v chnh quyn và tài liữu lu tr
cậ ặnh - ci làm nn k c quậc gia và là cng c chnh
cềa nhà s hc. Khi cc tài liữu lu tr ặểc chuyn vào,
chng ch là mẩt tp hểp cc d liữu cha ặểc x l, côn
phi chn lc, thậng k và sổp xp trèc khi c th tip
cn tra cu chng. Theo nguyn tổc tht ặăn gin, nhng
cng viữc này to thành hai cc cềa viữc x l ká thut bẻi

nhng ngi chuyn nghiữp.
Vai tr k c c tnh cht tc thi hay lch s cềa cc tài
liữu lu tr ch c th ặểc thc hiữn nu chng ặểc
tuyn chn, lp th mc và sổp xp. Chn la là phi c
loi tr, chn lc gia nhng tài liữu ht sc côn thit, tài
liữu hu ch và tài liữu ph, ri sàng lc nhng g th yu
ặ tn dng ci s phc v cho nhà s hc. ò là ặiu
côn thit. Tht kh tẻng tểng mẩt că quan nào ặ li
chuyn toàn bẩ sậ tài liữu khng dễng na cho lu tr.
(Pierre Nora ặ cp tèi trng hểp tài liữu lu tr cềa Bo
him x hẩi, do khng ặểc la chn trèc nn ặ chim
tèi 300 kilmọt kữ sch trong kho). Tm li, côn phi coi
khâu chn lc này nh mẩt {hành ặẩng tch cc ch
khng phi tiu cc} v n cho phọp tit kiữm mẩt khong
khng gian qu gi cho cc lu tr vin và nht là n pht
huy ặểc gi tr cềa nhng tài liữu hay.
Du sao cng tht kh, ngay c ặậi vèi cc lu tr vin
làm sao ặ xc ặnh ngày nay tài liữu nào s hu ch cho
cc nhà nghin cu trong tăng lai. òiu ặ cn kh hăn
v c th là s c nhng mn hc mèi mà phăng php
và quan ặim cềa chng khc vèi nhng g chng ta ặang
làm. V th s chn la ặi khi ặ gây tc hi cho cc nhà
nghin cu v khoa hc x hẩi. S quan tâm ặn cc tài
liữu mi thi k mi khc, tễy thuẩc vào bậi cnh kinh t,
chnh tr và cch suy ngh. Khi ặ ặểc chn la, cc tài
liữu phi ặểc sổp xp c trt t. ò là nguyn tổc că bn
cềa ngành lu tr. Phi tn trng ngun gậc, xut x cềa
chng v chnh xut x y là că sẻ cho viữc hnh thành cc
phng lu tr - cc phng này là nhng khậi tài liữu lin
quan cht ch vèi nhau, ặểc hnh thành tễy theo cc că

quan ặ chuyn cc tài liữu lu tr.
Cuậi cễng, ngi ta ngh rêng t liữu cềa Nhà nèc cho
phọp nhà s hc ti to li ặểc qu trnh ặa ra mẩt
quyt ặnh. Tuy nhin, tẻng này ch ặng khi Nhà
nèc thc s là trung tâm cềa quyn lc, là năi cc
quyt ặnh ặểc ặa ra. Nhng ti mẩt sậ quậc gia, Nhà
nèc ch là c my thc thi chnh sch ặểc quyt ặnh
b
ẻi cc că quan quyn lc khc. V d nh ẻ nhng hữ
thậng ch c mẩt ặng phi duy nht th côn phi tip
cn cc lu tr cềa ặng ặ. Ch nhng lu tr ặ mèi
cho phọp ngểc ln tn ngun. Nhng lu tr cềa ặng
khi ặ ặểc coi nh lu tr nhà nèc, to thành bẩ phn
quan trng, thm ch là khng th thiu trong k c
chnh tr quậc gia. Nu nh ặng khng buẩc phi cung
cp nhng tài liữu cho lu tr quậc gia và t gi li cho
mnh vèi s chp thun cềa lut php, th nhng lu tr
quậc gia {chnh thậng} ch cn là lu tr Nhà nèc và
ch là ci nhn ri rc v lch s quậc gia. Cng côn ni
thm rêng, nu nh thng thng cc bẩ ngành cung
cp cho Lu tr tr quậc gia nhng t liữu khng côn
dễng na th Bẩ Ngoi giao, Bẩ quậc phng và mẩt sậ
că quan cng an ặ là ngoi lữ bẻi h c nhng kho lu
tr ring.
2. Khun khấ php l cềa viữc lu hành
tài liữu
Cc lu tr vin ặng vai tr ngi bo qun, gn gi di
sn lu tr quậc gia. H phi pht huy ặểc gi tr cềa di
sn ặ, bin chng thành cng c phc v cc nhà
nghin cu ặ h c th s dng chng mẩt cch tật nht,

bẻi v xọt cho cễng, viữc bo qun cc tài liữu lu tr phi
nhêm mc ặch s dng. K c quậc gia do tài liữu lu tr
to nn ch c th sậng ặẩng khi cc nhà nghin cu pht
huy ặểc gi tr cềa n bêng cc cng trnh nghin cu
cềa mnh. Th nhng cc yu côu cềa viữc bo qun và
lu hành tài liữu ặi khi tht kh dung ha, nht là v l do
bo vữ tài liữu. Cc lu tr vin ặi khi c xu hèng hn
ch s tip cn tra cu tài liữu do lo lổng thi qu ặn viữc
bo vữ chng, l do này khng phi lc nào cng c th
biữn bch ặểc. Mi cng dân phi ặểc tip cn cc tài
liữu lu tr bẻi chng là sẻ hu cềa quậc gia. Vy nn ặây
là nhiữm v mang li lểi ch chung, ni rẩng ra là cng v.
Quyn tip cn tài liữu lu tr ặểc tha nhn ti Php
cng nh trong nhiu quậc gia trn th gièi. Quyn tip
cn này ặểc ặi km theo nhiu biữn php hành chnh
nhêm ặm bo quyn tip cn tài liữu ặểc thc hiữn mẩt
cch hiữu qu và cc ch tài hnh s nhêm bo vữ cc tài
liữu lu tr phc v tra cu. Nu nh ngi ta muận hn
ch viữc lu hành cc tài liữu, trèc ht côn phi tuân thề
theo cc nguyn tổc c th, trèc tin là phi bo vữ cc
tài liữu này, nhng li khng ặểc làm nh hẻng ặn
nguyn tổc {cho cng chng tip cn} v v l thuyt mà
ni, nguyn tổc chề ặo là cho lu hành, cm tra cu ch
là mẩt ngoi lữ. Mẩt sậ quậc gia khng cđn c vào thi
hn quy ặnh trong lut mà ch cho phọp lu hành và tra
cu cc tài liữu theo tng trng hểp, tng nẩi dung
nghin cu c th. V vy, khi niữm {cho cng chng tip
cn} côn phi ặểc tho lun.
14
Kha hc mễa h Tam òo 2007

Php ặ ban hành mẩt ặo lut ngày 3/1/1979 v tài liữu
lu tr. òiu này chng tã chnh quyn thc s mong
muận thay ặấi hnh nh và thc t cềa nn hành chnh
Php. Hữ thậng lu tr ặểc t do ha và k hn hểp php
ặ
tip cn tra cu tài liữu ặ gim t 50 nđm xuậng cn
30 nđm.
Nhng nhng thay ặấi ặ khng ặôy ặề. Thay v mẩt cuẩc
cch mng nh mong muận li là s bành trèng cềa
nhng tham vng c tnh ton hăn. Chng hn nh k
hn 30 nđm phi chu rt nhiu ngoi lữ. Thay v 30 nđm,
k hn c th thay ặấi nh sau:
- 60 nđm tnh t ngày thc thi ặậi vèi cc tài liữu lin
quan ặn ặi t cềa cc nhân vt hoc nhng tài liữu
co gic an ninh cềa ặt nèc.
- 100 nđm k t ngày kt thc cc h să ặậi vèi cc tài
liữu lin quan ặn cc v viữc b ặa ra xọt x ẻ ta
n, cc vđn bn chng t gậc và h să cềa cc cng
chng vin, sấ hẩ tch và sấ ặđng k.
- 100 nđm ặậi vèi cc tài liữu thuẩc loi ặiu tra, thậng
k cha ặng nhng thng tin c tnh cht c nhân.
- 120 nđm k t khi ra ặi ặậi vèi cc h să c nhân
(vin chc nhà nèc).
- 150 nđm k t khi ra ặi ặậi vèi cc tài liữu lin quan
ặn h să y t.
V sậ cc k hn ặc biữt (vèi l do bo vữ an ninh nhà
nèc, bo vữ ặi t v.v.) và viữc bổt buẩc phi xin phọp
ặ c th tip cn mẩt sậ tài liữu cho thy Nhà nèc hiữn
nay vn dành cho mnh quyn t chậi viữc cng chng
tip cn tài liữu. ụ ặây, chng ta thy c du hiữu cềa

{quan ặim Gia-c-banh v cc giy t cềa Nhà nèc}
1
.
òiu ặ xut pht t truyn thậng gi b mt - ặiu làm
nn nọt ặc trng cềa chnh quyn Php và nhiu quậc
gia khc.
Hiữn nay, mi c nhân ẻ Php ặu c quyn tra cu cc
tài liữu lu tr, ch côn xut trnh chng minh th, viữc s
dng cc thng tin thu thp ặểc khng b hn ch g.
Viữc rt nhiu nhà nghin cu quan tâm ặn cc tài liữu
lu tr ặểc coi nh mẩt thành cng ặậi vèi ngành lu
tr và chng tã rêng loi hnh di sn vđn ha này ặ thc
s ặểc dân chề ha bẻi v n khng cn ch dành ring
cho nhng nhà nghin cu cềa cc trng ặi hc và
cc nhà s hc.
Tht ngc nhin là trong sậ nhng ngi tm ặn vèi lu
tr, sậ nhà nghin cu nghiữp d cng nhiu nh
chuyn nghiữp, ngi v hu ặng hăn c ngi ặang
làm viữc, cc nhà gia ph hc, ặa sậ là nghiữp d, lun
chim sậ lểng ặng ặo. ụ Php cng nh nhiu nèc
Tây Âu khc, nghin cu gia ph ặ tđng vèi t lữ kh n
tểng. V th, tm v qu kh, tm li ngun gậc gia ặnh
ặ
trẻ thành mẩt trào lu thc s ặểc {dân chề ho}
thành mẩt hot ặẩng gii tr c tnh tr thc. Chổc chổn
vèi mẩt sậ ngi, trào lu ặ thãa mn nhu côu ặng
nht vèi quậc gia - và thuẩc v lch s, vèi qu hăng
mnh - t nhiu th hữ nay thuẩc v mẩt cẩng ặng.
Ngi ta ặn vèi lu tr ặ tm li du tch cềa tấ tin, dễ
nấi ting hay khng, nhng trèc mẩt tài liữu t chnh

thi k ặ, ngi ta nhn thy c {cm gic hn nhin,
thong qua ặểc nổm bổt thc ti}
2
, ặiu mà mẩt tài liữu
microfilm khng bao gi to ra ặểc.
Ngày càng c nhiu ngi ặn lu tr. Ngi ta nhn thy
sậ lểng ặẩc gi ẻ cc trung tâm lu tr cềa Php ặ tđng
ln 15 lôn trong vng 20 nđm. Sậ tài liữu ặểc tra cu
cng vy, thm ch cn nhiu hăn.
- òôu tin là do s {bễng nấ ẻ cp ặi hc}. Sậ sinh vin
tđng ln khin cho sậ lun n và bêng c nhân v lch
s, ặa l, lut, x hẩi hc tđng ln theo cp sậ nhân.
Chng ặu côn ặn cc tài liữu lu tr. Hăn na, làm
lun vđn tật nghiữp ặi hc nh vy ặi hãi phi tm
ti ặôy ặề toàn diữn cc phng tài liữu. V th, v sậ
tài liữu ặểc tra cu.
- S pht trin trong nghin cu s hc ngày càng ch
ặn mng lch s că cu kinh t x hẩi, dn ặn phi
tm hiu ká cc tài liữu thậng k. ò chnh là cc phng
tài liữu ặ sẩ, trèc nay t ặểc khai thc (bo him x
hẩi, thậng k, mi trng làm viữc, v.v.).
- Cc phăng php làm viữc theo nhm ặểc ci tin
và phấ bin, cho phọp làm viữc nhanh hăn và v th
thc ặằy nhu côu v tài liữu nhiu hăn.
- S dng cc ká thut tin hc ngày càng thng dng
ặ vn dng cc kt qu tm kim tài liữu lu tr.
Nhng tt c ặâu ch ặăn gin nh th. Viữc nghin cu ẻ
cc trung tâm lu tr côn thi gian và tnh nđng ặẩng. Cc
tài liữu côn ặểc tra cu, dễ là v ặ tài khoa hc hay khng
thng nêm ẻ nhiu kho khc nhau (CARAN, AOM, Quai

d'Orsay, kho lu tr x, v cc tnh thành, v.v.), k c ẻ cc
nèc khc.
Tuy nhin lâu nay cn tn ti mẩt sậ vn ặ lin quan
ặn sậ lểng tài liữu ặểc ly ra, thng là rt t, do thiu
phăng tiữn và nhân vin. V vy s kh c th tra cu
ặểc mẩt sậ lểng tài liữu lèn ặ làm cc thậng k. Nh
vy, mẩt sậ chuyn ngành nh nhân khằu hc lch s,
1
Louis Fougre, {Les secrets de l'Administration} in : Bulletin de l'Institut International d'Administration Publique [{Nhng b
mt cềa chnh quyn} trong: Tp san cềa Viữn Hành chnh cng Quậc t], 1967, sậ 4, tr. 24.
2
FARGE (Arlette) - Le goỷt de l'archive, collection {La Librairie du XXe sicle} [Th say m lu tr, bẩ {Tề sch th k XX}],
Nxb. Seuil, 9-1989, tr.14.
15
Tài liữu lu tr lch s
lch s kinh t x hẩi, v.v. gp bt lểi. Cn sao chp ,
ngi ta bit rêng viữc ặ làm h hãng tài liữu nn can
ngđn nhng ai ặang do d, ặng thi hn ch sậ lểng
sao chp và cậ tnh ặa ra gi qu cao. Viữc ặẩc gi s
d
ng my nh ká thut sậ ặang cch mng ha cc
cch làm lâu nay. Nguyn tổc ặểc ặa ra là nu ặẩc
gi c th tm hiu mẩt tài liữu và sao chp li n, ti sao
li khng cho h chp nh? Tuy nhin ẻ mẩt sậ trung
tâm và mẩt sậ nèc, nguyn tổc này cn cha ặểc
chp nhn.
3. Cc tài liữu v Viữt Nam ặểc lu tr
ẻ ặâu?
Phôn trn, chng ta ặ ặ cp ặn viữc x l cc tài liữu
hành chnh ặểc lp ẻ Php. Bây gi chng ta s ni

ặn cng viữc ặ ặậi vèi cc tài liữu lu tr thuẩc ặa,
mẩt trng hểp hăi ặc biữt. Thc ra, viữc xo bã ch
ặẩ thc dân là dp ặ cc Nhà nèc xc ặnh ặâu là
nhng tài liữu lu tr thuẩc v cc quậc gia khc nhau
c lin quan. Gia nèc thuẩc ặa và chnh quậc, nhiu
mậi lin hữ cht ch ặểc to ra trong suật qu trnh thc
dân, phi xc ặnh xem nhng tài liữu khc nhau ặ s
thuẩc v bn nào. Nhng tài liữu này va c ẻ chnh
quậc li va c ẻ nèc thuẩc ặa v tài liữu lu tr bn x
và cềa chnh quậc chổc chổn phi bấ sung cho nhau.
Tt nhin xọt cho cễng th nhng t liữu này minh chng
cho mẩt lch s chung cềa c hai. Ch mẩt phôn cc tài
liữu lu tr hi ngoi ặểc ặa v Php nhêm dung ha
nhu côu cềa cc nhà nèc mèi và quyn lểi cềa Php
ặậi vèi {di sn lu tr tăng ng vèi mẩt chăng trong
lch s nèc này}.
Lun phi tnh ặn khi niữm cng dng cềa tài liữu lu
tr, tc là nhà nèc mèi (chnh quyn ặa phăng) côn
phi bo qun tài liữu liữu tr cềa mnh v qun l ặ tip
tc cc cng viữc thng ngày.
Sau hiữp ặnh Giă-ne-vă, Php ặ ặ li mẩt phôn tài liữu
cềa chnh quyn thuẩc ặa ti Viữt Nam. Theo nguyn tổc,
ch ặa v Php nhng tài liữu lu tr lin quan ặn chề
quyn, c ngha là cc tài liữu lu tr cềa Phề toàn quyn.
Phôn lèn cc tài liữu này hiữn ặểc lu tr ti Aix-en-
Provence. Phôn lèn tài liữu lu tr cềa cc toà cng s ẻ
Trung k, Bổc k, Nam k, Lào, Campuchia và ẻ cc tnh
ặu ặểc ặ li.
Cc tài liữu này hiữn ặang ặểc lu tr ti Sài
Gn/Thành phậ H Ch Minh và Hà Nẩi. Chng ti s

gièi liữu cc trung tâm lu tr chnh và să lểc cc ặăn
v ặ hnh thành phng lu tr hiữn ặang ặểc bo qun
ti Php.
Tt c cc tài liữu lu tr c nẩi dung chnh tr, ngoi giao,
tài chnh hnh thành nn phng lu tr v chề quyn ặểc
ặa v Php. Tài liữu lu tr chnh quậc gm giy t ngoi
giao, hoc lin quan ặn chin tranh, hi quân, thăng
m
i, chnh quyn cp cao.
Tài liữu lu tr v qun l ặểc bã li. Tài liữu lu tr bn
ặa gm toàn bẩ tài liữu cho phọp phc ha nn bc tranh
toàn cnh v nèc thuẩc ặa, v dân sậ và s pht trin
cềa nèc ặ nh: dân s, hành chnh ặa phăng, sậ liữu
thậng k, v.v. Tt nhin là nhng tài liữu lu tr này c
ặim trễng lp và bấ sung cho nhau.
Trng hểp v òng Dăng là v d ặin hnh. Viữc phân
chia bổt ặôu t nđm 1950. Cc tài liữu lu tr v hành
chnh cềa Php trèc khi thành lp Lin minh òng
Dăng (1887), v nẩi cc và Phề toàn quyn, mẩt phôn
cềa cc ta cng s (Trung k, Bổc k, Nam k, Lào,
Campuchia), phng Thậng ặậc Nam k, tài liữu lu tr
v ta n Php, dân s Php và nhân s thuẩc quyn
sẻ hu cềa Php. Tm li là mi tài liữu lu tr mang
tnh chnh tr, ngoi giao, c nhân hoc quân s, cn gi
là {tài liữu lu tr v chề quyn}. Ngểc li, tt c nhng
tài liữu côn thit cho s vn hành bẩ my hành chnh cềa
nèc bn ặa ặểc giao cho că quan lu tr cềa cc
nèc mèi ặẩc lp: ặ là {tài liữu lu tr v qun l}, gm
giy t v hi quan, v cc cng trnh cng cẩng, ta n,
y t, v.v.

Tuy nhin, s sai lôm khi ngh rêng ch cc tài liữu mang
tnh cht ká thut tiữn dng mèi ặểc ặ li. Cc tài liữu
lu tr cềa cc tnh thành cng ặểc ặ li. Thc cht,
viữc la chn khng tuân thề theo bn cht cềa tài liữu,
bẻi l cc phng t liữu khng h b phân tch. Viữc la
chn chề yu da vào mc ặẩ chnh tr ặểc ặnh gi
da theo bẩ phn gậc pht sinh tài liữu. Cc tài liữu cềa
phề Toàn quyn òng dăng ặểc ặa v Php, tài liữu
v Cng s Bổc k ặểc lu tr ti Hà Nẩi. V hai phng
lu tr này gổn kt vèi nhau, nn thng mẩt h să c
hai bn lu, v vy c th ặng thi tin hành nghin cu
v mẩt chề ặ ti Php và Viữt Nam. Tuy nhin, v phôn
này chng ta s c dp bàn sâu hăn, cc phng t liữu
cn li ẻ Viữt Nam là mẩt thun lểi că bn ặậi vèi cc
nhà nghin cu v khoa hc x hẩi v cc t liữu lu tr
này rt gôn gi vèi thc t thng nht và t khi lin quan
ặn chnh sch chung. Cc t liữu lu tr này vn gi
ặểc v sậ chi tit vận khng ặểc lu gi trong cc bo
co tấng hểp.
16
Kha hc mễa h Tam òo 2007
Cc tài liữu lu tr ti Php
Cc tài liữu ặa v Php ặểc bo qun ti cc trung
tâm lu tr tài liữu hi ngoi ặt ẻ Aix en Provence. òây
là cc tài liữu bấ sung cho cc h să cềa Bẩ Thuẩc ặa
c
trèc ặây.
Trung tâm lu tr hi ngoi là mẩt tấ hểp lu tr cc
phng tài liữu lu tr c ngun gậc khc nhau. Cc
nhà nghin cu phi ặc biữt ch khng ch trong

khâu tm kim thng tin (ặâu là năi s c kh nđng tm
ặểc loi thng tin mong muận?) mà nht là trong
khâu s dng thng tin tm kim ặểc: bo co cềa
Cng s tnh ặểc vit theo mu khc vèi h să tấng
hểp ặểc lp ti Paris dành cho Bẩ trẻng.
ò to thun lểi cho viữc tm kim thng tin, cc nhà s
hc và cc lu tr vin ặ ặa ra mẩt sậ cng c tm kim,
thng th phi kt hểp c hai loi cng c này. ò là cc
cuận hèng dn gièi thiữu cc phng lu tr c ti Php
và ti Viữt Nam (ặậi vèi phôn lu tr bêng ting Php, xem
phôn tài liữu tham kho).
Chng ti hy vng cc tài liữu hèng dn bêng ting Viữt
trong thi gian sổp tèi s hoàn thiữn danh sch này. Hiữn
nay, ch c cc cuận hèng dn ring biữt dành cho cc
trung tâm lu tr.
Cc tài liữu lu tr hi ngoi (AOM)
Cc tài liữu này bao gm tài liữu lu tr cềa cc chnh
quyn thuẩc ặa ặ ặểc ặa v Php vào thi k cc
thuẩc ặa tan r. Trn thc t, òng Dăng là thuẩc ặa
lâu ặi nn sậ lểng tài liữu lu tr là ặa dng nht.
Cn ặậi vèi t liữu lu tr v Viữt Nam, chng ặểc sổp
xp theo mẩt trt t khc vèi trt t cềa T liữu lu tr
Quậc gia trong nhng nđm 1920. Côn phi nhn mnh
s tn ti cềa danh mc ngun t liữu v Viữt Nam cho
p
họp tm kim theo hữ thậng ti Php và Viữt Nam cc
tài liữu trong phng t liữu v Phề òi diữn toàn quyn
òng dăng và ta Cng s Bổc k.
Viữc sổp xp theo trt t ch ci và sậ (ABC, tip ặn là
A1, A11, v.v.) cềa nhà lu tr Paul Boudet ặểc nu c

th trong mẩt cuận sch cềa tc gi. Viữc ghi nhè nẩi
dung k hiữu là ặiu kiữn ặ tip cn thng tin.
Phăng php sổp xp cềa cc phng t liữu òng Dăng
giậng phăng php p dng cho cc phng lu tr cềa
phề toàn quyn ặng Php ti Aix và cềa toà Cng s
Bổc K ti Hà Nẩi.
Cng rt may mổn là hữ thậng này ặểc bấ sung bẻi cc
tữp d liữu khc, ặi lc cn cha ặôy ặề, nhng cng cho
phọp tm kim thng tin, chề yu bêng ặa danh.
Chng ti khuyn cc nghin cu vin tm hiu v lch s
cc că quan hành chnh và cc phng t liữu ặểc hnh
thành. Thc vy, mẩt că quan, v d nh hi quan chng
hn khng tin hành hnh thành tng t liữu mẩt, mà tin
hành theo khậi lèn, khong vài trđm h să mẩt lôn. Că
quan này s tp hểp 200 h să v thuậc phiữn trong chui
U3, 300 h să v rểu trong chui U4 và cng khong
chng y h să v muậi trong chui U5. Tuy nhin, theo
quy tổc sổp xp theo trt t ch ci và sậ, cc h să này
sau ặ ặểc phân thành nhng chui nhã theo nẩi dung
tăng ặậi chi tit nhng li khng theo trt t thi gian.
Cch làm này buẩc nhà nghin cu
phi kin nhn trong viữc tm kim
nhng h să tài liữu c th lin quan
ặn ặ tài nghin cu cềa mnh.
Trn thc t, viữc sổp xp ặ tuân
thề nguyn tổc nh sau: cc h să
ặểc chuyn cễng mẩt thi gian th
s ặểc ặnh sậ lin tip. Nh vy,
nu ặ tm ặểc mẩt h să lin quan
trc tip ặn nẩi dung nghin cu th

nhiu kh nđng cc h să c sậ
ặng trèc hoc sau sậ h să ặ tm
ặểc s lin quan ặn nhng nẩi
dung tăng t và cễng thi gian, v
cc h să này ặểc hnh thành t liữu
lu tr vào cễng mẩt ặểt.
Nh vy, côn thit phi c ặểc bng
liữt k sậ, khng ặểc cung cp cho
cc nhà nghin cu v ặểc coi là
cng c cềa ring cc lu tr vin. Ch
vèi vài trang sao chp, cc nghin
cu vin c th tit kiữm ặểc vài
ngày tm kim côn mn.
17
Tài liữu lu tr lch s
Cc tài liữu lu tr cềa Bẩ Thuẩc ặa
Cc phng lu tr cềa Bẩ Thuẩc ặa (Lu tr Nhà nèc,
Ban Hi ngoi, ANSOM.) trèc ặây ặt ti Paris, phậ
Oudinot, ặ ặểc chuyn v Aix-en-Provence nđm 1986.
C
c phng lu tr này c ngun gậc rt ặa dng. Cc tài
liữu lu tr v lch s Viữt Nam ặng quan tâm nht là cc
tài liữu lu tr cềa Bẩ, trong ặ quan trng nht là cc giy
t cềa phng châu ẫ và ặểc ặt tn là: òng dăng
phng c (Ancien Fonds-AF) và òng dăng phng mèi
(Nouveau Fonds-NF), tn gi tễy thuẩc vào thi gian xut
hiữn cc tài liữu này.
Cc h să cềa V cc vn ặ chnh tr (ANSOM Aff Pol)
bao gm toàn bẩ th t gia Bẩ Thuẩc ặa và Chnh phề
òng dăng, ngoài ra cng c c th t cng vđn vèi cc

bẩ khc hoc vèi cc s qun. Rt nhiu h să khng cn
tm thy trong phng lu tr cềa Chnh phề òng dăng
ặ ặểc gi cho V cc vn ặ chnh tr. V d, bo co
cềa Thanh tra Bẩ Thuẩc ặa, că quan c thằm quyn
chung và ặểc thc hiữn dèi s ch ặo trc tip cềa Bẩ
trẻng Bẩ Thuẩc ặa ặ ặểc ặa v lu tr ti V Kim
tra, mẩt bn sao ặểc lu ti V cc vn ặ chnh tr: hai
bn tài liữu này c hai mc ặch s dng.
P
hng lu tr ti Bẩ cng bao gm cc h să v nhân
vin. Nhiu tài liữu trong sậ ặ chổc chổn s hu ch cho
lch s Viữt Nam, v d nh tài liữu Madrolle (nhà thm
him, ặng thi là tc gi cềa cc cuận hèng dn du lch
rt giàu tài liữu), giy t cềa Le Myre de Vilers, và ặc biữt
là tài liữu cềa Sarraut. Trong sậ cc toàn quyn òng
Dăng thuẩc thi k nghin cu, ch c Albert Sarraut là
ặ li giy t tài liữu dễ là vèi t cch nguyn Bẩ trẻng
Bẩ Thuẩc ặa. Đng ặ ặ li 17 thễng tài liữu cng vđn và
giy t chề yu lin quan ặn giai ặon trèc khi ng gi
chc Bẩ trẻng. Thễng tài liữu ặôu tin ặng cc bo co
tấng hểp v tnh hnh trèc nđm 1911. ò tm hiu chi tit
hăn, côn tham kho cng trnh cềa A. Larcher.
Xọt v mt nào ặ th cc tài liữu lu tr này là sểi dây lin
hữ thc s gia Php và cc thuẩc ặa trèc ặây. Thc vy,
50 nđm sau s tan r cễng lc cềa cc thuẩc ặa nhiu nhà
nghin cu ặ tm ặn cc tài liữu Hi ngoi ặ tra cu tài
liữu lu tr, năi ct gi k c chung cềa nhng ngi dân
thuẩc ặa c và nhng k thc dân xa kia. V vy , cc nhà
s hc cềa Viữt Nam, An-gi-ri hay Ma-ặa-gat-xă-ca
thng kt hểp vèi cc nhà s hc Php ặ trao ặấi kt qu

tm kim t nhiu phng lu tr khc nhau. Cc nhà nghin
cu ặ phậi hểp vèi nhau, cc lu tr vin cng vy, trong
khun khấ cc hẩi tho bàn trn quậc t cng nh viữc hểp
tc gia cc quậc gia thng qua cc chăng trnh hểp tc
và tài trể.
Cc trung tâm lu tr ti Viữt Nam
Sau hiữp ặnh Giă-ne-vă, Php ặ ặ li mẩt phôn tài
liữu cềa chnh quyn thc dân ti Viữt Nam. V nguyn
tổc, ch ặa v Php nhng tài liữu lu tr lin quan ặn
chề quyn, c ngha là cc tài liữu lu tr cềa Phề toàn
quyn. Phôn lèn cc tài liữu này hiữn ặểc lu tr ti Aix-
en-Provence. Phôn lèn cc tài liữu lu tr cềa cc toà
Cng s (Trung k, Bổc k, Nam k, Lào, Campuchia
và cc tnh thành) ặ ặểc ặ li. Cc tài liữu này ặểc
lu tr ti Thành phậ H Chnh Minh và Hà Nẩi.
C bận trung tâm lu tr trc thuẩc Lu tr quậc gia Viữt
Nam. Trung tâm lu tr sậ 1 (lu tr phôn lèn cc tài liữu thi
thuẩc ặa) và Trung tâm lu tr sậ 3 (tài liữu sau nđm 1954)
ặt ti Hà Nẩi. Trung tâm lu tr sậ 2 ặt ti TP. H Ch Minh
lu gi cc tài liữu lin quan ặn min Nam Viữt Nam ặn
nđm 1975. Trung tâm lu tr sậ 4 mèi ặểc thành lp ti òà
Lt bao gm tài liữu lu tr v min Trung Viữt Nam, trong
ặ c phng lu tr cu ta Cng s Trung k trèc ặây.
Trung tâm Lu tr Quậc gia I
Nu khng tnh ặn cc phng lu tr ặc biữt thuẩc v
Hoàng gia nh châu bn, cc tài liữu ặểc lu tr ẻ ặây
c ặn 90% lin quan ặn thi k thuẩc ặa, chề yu bêng
ting Php. Côn phi nhn mnh ặn s cậ gổng n lc,
@ G. de Gants et JM. Mancini
* Phôn lèn ẻ li Viữt Nam

Agence FOM: Că quan Php hi ngoi
CFOM: ỷy ban Php hi ngoi
COCH: Chnh phề Nam k
ENFOM: Trng QG Php hi ngoi
Gọn: òi căng
Indo AF et NF: òng dăng phng c/mèi
RSA: Cng s Trung K
RSC: Cng s Cam pu chia
RSL: Cng s Lào
RST: Cng s Bổc k
UCF: Lin minh thuẩc ặa Php
Cc phng chnh cềa C.A.O.M
ò ặậc
và
chnh phề
Phng
cc bẩ
Th viữn
Bo ch
Bo ch
Cc vn
ặ chnh
tr
Th
viữn
18
Kha hc mễa h Tam òo 2007
v viữc lu tr và bo qun cc tài liữu này ặểc thc hiữn
rt tật. Thc trng lu tr tật chng kọm g ẻ Php.
V ặây là cc tài liữu qun l, nn chng gip ta c ặểc

n
hng thng tin v ặi sậng thng nht. V d, khi Cng
s tnh phi gi bo co v tnh hnh kinh t, chnh tr thuẩc
ặa bàn mnh qun l vèi cp trn là Toàn quyn òng
dăng hoc Cng s Bổc k. òây cng chnh là nhng
tài liữu ặểc lu tr ti Aix-en-Provence. Tuy nhin, bn
thân Cng s khi làm bo co tấng hểp cng phi da
vào thng tin c th ẻ cp chnh quyn că sẻ, t huyữn
ặn x. Chnh viữc nghin cu ngun t liữu hiữn c ti
Viữt Nam này s gip chng ta c thng tin chi tit hăn,
v ặ chnh là nhng thng tin v ặi sậng thng nht
cềa làng x, v tăng quan lc lểng, phong tc hay s
ặoàn kt trong làng x.
ò c th là bng k danh sch nẩp thu cho cc làng
cng nh danh sch tng c nhân thuẩc ặậi tểng nẩp
thu. Chnh quyn cp trn ch lu gi li nhng sậ liữu
tấng hểp do cc tấng nha chuyn mn tnh ton. Nu
nh chng ta xem li bẩ sậ liữu cềa tng làng, hoàn toàn
c th bit ặểc ai ặ thc s ặng thu, ai cha làm
nhiữm v này. Cng khng nn nhôm ln v phi ặ cho
cc tài liữu lu tr t ni ln nhng ặiu mà v l do này
hay l do khc, cc bo co tấng hểp ặ bã st hoc
trẩn ln cc thng tin trn. Thc vy, c th xc ặnh
ặểc t trng cc trng hểp che giu danh sch c
nhân phi nẩp thu. Viữc này do cc chnh quyn x
thc hiữn. Và nu nh chng ta ặi sâu vào chi tit v
quan hữ, cng c th bit ặểc h hàng cềa l trẻng
c ặểc u tin hay khng và ặểc u tin nh th nào.
Ni tm li, chng ta c th khm ph ặểc tăng quan
quyn lc trong x thng qua viữc nghin cu quy trnh

ti phân phậi.
Tuy nhin, Viữt Nam là mẩt quậc gia rt ặa dng, v vy,
khi nghin c v cễng mẩt ặ tài nhng ti mẩt vễng ni,
v d nh vễng sng òà, kt qu ặa ra li tăng ặậi khc
biữt. Nu nh ẻ vễng ặng bêng viữc khai thc ch lin
quan ặn c nhân và bêng nhng thề thut tinh xo, th ẻ
nhng ặa phăng nh Săn La, Lai Châu, nhng vễng chề
yu c ngi Thi sậng và theo lữ ngi Thi th nhiu khi
c làng ặu trận thu. ò khng phi là cc làng Thi
thng sinh sậng trong thung lng hoc nhng năi x cai
qun ruẩng tp th, v ẻ nhng năi ặ chng c cch nào
trận thu ặểc. Cc làng trận thu chề yu là cc thn,
bn ngi H
Mng ẻ vễng sâu, trn ni cao, ni tm li là
nêm xa tôm kim sot cềa chnh quyn thc dân, nhng
li ặểc ặt dèi quyn cềa trẻng thn ặểc la chn
trong sậ cc gia tẩc lèn, ặểc gi là tri châu.
Ngi dân sậng ẻ min ni phi trc tip nẩp thu bêng
hiữn vt cho trẻng bn ngi Thi. Cc trẻng bn t p
ặt thu sut p dng cho ngi dân vèi mc ặch khng
ch làm giàu cho bn thân mà cn làm gim phôn ặng
gp cềa ngi Thi cho Nhà nèc.
ụ ặây, c th nhn thy viữc ặng gp và ti phân
phậi là ặiu kiữn quan trng quy ặnh cch làm thc
t ti ặa phăng cng nh tăng quan lc lểng.
Thc t này nêm xa tôm kim sot cềa că quan
h
ành chnh. Cc vn ặ này khng h ặểc nhổc
ặn trong cc bo co tấng hểp ặểc vit vào thi
k y và cng ch ặểc ghi chọp thành vài dng

trong lch s. Và ngi ta ch bit ặn n trong
nhng nđm 1930, khi chnh quyn thc hiữn cuẩc
tấng ặiu tra tt c cc làng bn. Tuy nhin, sau khi
v viữc dân min ni khng nẩp thu cho Nhà nèc
mà là cho Trẻng bn ặểc ặa ra nh sng gôn
nh khng c mẩt ặẩng thi nào tip theo, bẻi l
chnh quyn thc dân khng h muận xem xọt li
quyn lc cềa cc trẻng bn ngi Thi, hoc t ra
cng khng phi bêng cch này. V vy, s viữc ặ
b l ặi, tuy nhin, l-gc này vn cn tn ti.
Mẩt vài v d nu trn v s phong ph cềa phng lu tr
ti trung tâm I cng khng làm ngi ta qun rêng viữc
nghin cu tài liữu lu tr là mẩt cng viữc bun t và ặi
khi kh khđn. ò c th tm kim phng d liữu này, c mẩt
vài cng c tm kim, ặc biữt là Sch ch dn cc phng
lu tr thi k thuẩc ặa bo qun ti Trung tâm Lu tr
Quậc gia I ti Hà Nẩi [Guide des fonds d'archives d
ọpoque
coloniale conservọs au Centre n
o
1 des Archives nationales
de Hanoi] cềa Lu tr Viữt Nam và Trng Vin ặng Bc
cấ Php xut bn nđm 2002. Sch ch dn này ặểc xut
bn bêng hai th ting, c phôn gièi thiữu v cc phng t
liữu khc nhau mà cc nghin cu vin c th tham kho
và gièi thiữu lch s cềa tấng nha cung cp phng t liữu
này. Ngoài phôn t liữu rt quan trng v Bổc K, ẻ ặây cn
c phng lu tr cềa Nha ặa chnh, Nha Nng lâm nghiữp,
Tấng thanh tra cng chnh và Toà th chnh Hà Nẩi.
Trung tâm Lu tr Quậc gia III

Trung tâm sậ III lu gi t liữu ặăng ặi sau nđm 1954.
Cc tài liữu ẻ ặây chề yu bêng ting Viữt. ò c niữm
v sậ tài liữu lu tr ẻ ặây, c th tham kho sch ch dn
cc phng, su tp lu bo qun ti Trung tâm Lu tr
Quậc gia III ặểc xut bn nđm ngoi. òây là cuận ch
dn bêng ba th ting. Toàn bẩ t liữu này cho phọp c
ci nhn toàn cnh v qu trnh pht trin trong bận măi
nđm qua. Ngoài cc phng lu tr cềa vđn phng Chề
tch nèc, Quậc hẩi, Thề tèng cn c phng lu tr cềa
cc bẩ quan trng khc nh Gio dc và ặào to, Y t,
cng nh t liữu cềa cc bẩ chuyn ngành khc nh Bẩ
Giao thng vn ti, Bẩ Thềy lểi, Bẩ Nng nghiữp, Bẩ
Cng nghiữp nng hay tài liữu v cc doanh nghiữp Nhà
nèc trong lnh vc nng nghiữp. Ngoài ra cng c cc
tài liữu do cc ặăn v thuẩc cc khu t qun trèc ặây ặ
li nh Tây Bổc, Viữt Bổc và T Ngn.
Trung tâm lu tr sậ II ặ in nđm 2007 - ch dn cc
phng, su tp lu bo qun ti Trung tâm. Tài liữu này
ch c bêng ting Viữt. òiu này gây ra mẩt sậ kh khđn
cho viữc tm kim cc phng lu tr c bêng ting Php.
19
Tài liữu lu tr lch s
Ngoài nhng trung tâm lu tr quậc gia, cn c cc ặăn
v khc ti Viữt Nam cng c tài liữu lu tr. Viữn Thng
tin khoa hc x hẩi ẻ sậ 26 phậ L Thng Kiữt ặang lu
gi mẩt phôn cc tài liữu xut bn trèc ặây cềa Trng
V
in ặng Bc cấ. Trong sậ tài liữu ẻ ặây, c mẩt phng
t liữu v hăng èc. Chnh quyn nhng nđm 1920 ặ
yu côu tt c cc làng, x ghi chọp bêng vđn bn cc

tc lữ và nẩi quy cềa tng làng. V vy, hiữn nay chng ta
c th tm thy t liữu v hàng trđm tc lữ cềa cc làng
x. Phng t liữu này ặểc bit ặn nhiu và ặểc s
dng trong nhng cng trnh nghin cu v mẩt chề ặ
c th lin quan ặn làng x. Tuy nhin, cha c mẩt
nghin cu tấng th ặ tm hiu v qu trnh tin trn cềa
cc tp tc trong cẩng ặng làng x.
Viữn Thng tin khoa hc x hẩi thuẩc Viữn Khoa hc x
hẩi Viữt Nam hiữn lu gi khong 80.000 bc nh xa. T
liữu nh này c ặểc mẩt phôn là nh cc nhà nghin cu
cềa Trng Vin ặng Bc cấ. ò là nhng t liữu nh v
cc ặ tài nghin cu ặểc thc hiữn vào thi k ặ. Mẩt
phôn t liữu nh này phn nh và ghi chọp li cc quy
trnh ká thut sn xut, t cng nghữ ặc ặng ặn ặiu
khổc g trong xây dng ặnh làng. V vy, hoàn toàn c
th da vào sậ t liữu nh này ặ khi phc li cc quy
trnh sn xut thề cng hiữn nay ặ b mai mẩt. Mèi ặây,
chng ti ặ làm th nghiữm trn că sẻ cc bc nh chp
v qu trnh sn xut giy d ẻ làng Bẻi, bn cnh H
Tây ẻ Hà Nẩi, hot ặẩng chề yu cềa làng trong nhiu
th k trèc. Ti ặây, cng nghiữp sn xut giy ch thc
s chm dt trong nhng nđm 1980 cễng vèi s pht trin
cềa Nhà my giy Bi Bêng, l do chề yu là viữc sn
xut giy theo phăng php thề cng s dng nhiu nèc
và ngun lao ặẩng. Ngoài ra, cc làng này nêm trong khu
vc ặ th nn cng chu sc ọp lèn v ặt ặai.
Chng ti ặ gièi thiữu nhng bc nh này vèi cc c già
trong làng ặ ti to li ká thut sn xut cng nh thc
t ặi sậng x hẩi và cc quy tổc vn hành cềa mẩt cẩng
ặng hoàn toàn b phăng thc sn xut này chi phậi.

Cc cuẩc chuyữn tr này gip chng ti tm hiu ặểc
xut x cềa nguyn vt liữu, chi ph, thi gian cho tng
khâu sn xut và gi bn sn phằm. ò hoàn tt phôn
cng viữc, ch côn tip tc thc hiữn ặiu tra ti tnh Bổc
Ninh hoc mẩt sậ làng khc hiữn vn tip tc sn xut
giy d và chp nh cc bèc sn xut, lu nhng ặim
khc biữt, ặấi mèi cng nghữ. V d nh my trẩn ặ thay
th cho cậi gi thề cng bêng ặ hoc mẩt vài ph gia
ha hc thay th cho nha cây m. Tăng t nh vy, mẩt
nhà x hẩi hc khi nghin cu v kinh t cềa mẩt làng ẻ
tnh Bổc Ninh c th s phi thc hiữn cc thao tc nghin
cu theo chiu hèng ngểc li. Tuy nhin, kt qu là
tăng ặậi giậng nhau. Hnh nh cho phọp gểi li k c,
nhng hnh nh khng ch dng li ẻ viữc minh ha mẩt
vt mà s là ặim khẻi ặôu ặ nghin cu. Xin ni thm
rêng ặ nghin cu tấng th cc làng này, trèc ặây nêm
trong tnh Hà òng, côn phi s dng cc phng lu tr
l
iữn c ti trung tâm sậ 1.
Cc phng t liữu nh này hiữn nay cha ặểc s dng
rẩng ri, t ra là trong viữc ti to li cc cng nghữ sn
xut. Cng côn nhổc li là chng ta c th s dng phng
t liữu nh ặang ặểc lu tr ti Trng Vin ặng Bc
cấ Php. Chng ti ặ làm nh vy trong cuẩc ặiu tra
trèc ặây: s dng cc nh t liữu này và kt hểp vèi mẩt
sậ nh trong cuận sch cềa Henri Oger, Ká thut cềa dân
tẩc An Nam, xut bn nđm 1909
1
, bn thân cuận sch
ặểc làm bêng ká thut khổc g và ặểc in trn giy cềa

làng Yn Thi.
4. Cc loi ch dn c th tm thy trong
tài liữu lu tr và nhng ch dn khng
ặểc ghi chọp
Xin ặa ra mẩt v d c th v phm vi và mc ặẩ phong
ph cềa cc thng tin cha ặng trong cc tài liữu cấ là
ặ tài cho nhng nghin cu ặăng ặi. Xin ặa ra v d
v cng trnh nghin cu cềa Olivier Tessier v sn xut
ch ti Ph Th t nđm 1930 ặn nay.
Mẩt cuẩc kho cu să bẩ ặểc thc hiữn ti cc làng cho
thy, cch ặây t hai ặn ba th hữ, mẩt bẩ phn dân
chng trong huyữn ặ di c ặ làm viữc ti cc ặn ặin
trng ch, ngh này bổt ặôu pht trin vào cuậi nhng
nđm 1920. Hiữn nay, trng ch ti tnh Ph Th, nht là
ẻ vễng ặi, vn là hot ặẩng chnh cềa ngi dân vễng
này, ch ặng sau hot ặẩng trng nguyn liữu phc v
nhà my giy Bi Bêng. O. Tessier muận tm hiu lch s
hnh thành cềa loi cây trng này và ặậi chiu li k cềa
nhng nhân chng vèi nhng tài liữu vit.
Nhn ặnh ặôu tin cho thy cc tài liữu lu tr khng c
thng tin. òn tn nđm 1935, trng ch vn ặểc chnh
quyn coi là hot ặẩng làm {vn}, ch c tôm quan trng
kinh t ph. Và ch ặn thi k này th trng ch mèi nhn
ặểc s quan tâm cềa chnh quyn tnh. Cc tài liữu thi
k ặ vit rêng ẻ huyữn Thanh Ba (tnh Ph Th) c hăn
1800 vn ch t nhân vèi tấng diữn tch là 7000 học ta.
òểc coi nh là {mẩt pht hiữn}, s viữc này khng th
tip tc b bã qua. ò là phi cng nhn viữc hnh thành
mẩt cch bt hểp php cc vn ch ti cc khu ặt ặểc
xp vào Khu bo tn rng. Nhn ặnh này cho ta thy tnh

nđng ặẩng nẩi sinh ặ ặểc hnh thành và pht trin mà
chnh quyn thc dân khng bit ặn và n nêm ngoài k
1
Henri Oger, Ká thut cềa dân tẩc An Nam (Techniques du peuple annamite), Paris, Geuthner-Jouve, 1909, 2 tp, 700 nh
và Gièi tiữu tấng qut (Introduction gọnọrale) 160 trang.
20
Kha hc mễa h Tam òo 2007
hoch {thc dân ha bn ặa}. Kt qu là {cuẩc cch
mng ch} ặ làm bin ặấi hoàn toàn kinh t cềa tnh. Vy
ti sao mẩt s kiữn quan trong ặn nh vy mà cc că
quan hành chnh li khng bit ặn, v trèc nđm 1935,
c
c tài liữu lu tr khng h nhổc ặn s kiữn này?
ụ ặây ta thy r lểi ch că bn cềa cng viữc này, ặ là
ặậi chiu gia ngun thng tin theo li k nhân chng và
tài liữu vđn bn. Cc buấi phãng vn vèi cc c già trong
làng cho phọp tm hiu v qu trnh khai hoang ặ dôn
dôn phề xanh cc qu ặi bêng cây ch. Viữc làm này
khng phi do sng kin cềa chnh quyn, cng khng
phi do ngi Php khuyn khch. N hoàn toàn là sng
kin cềa ngi dân ặa phăng. Viữc sn xut ặểc tip
tc tin hành ặ ặp ng nhu côu cềa ngi dân ặa
phăng và chnh quyn thuẩc ặa, mẩt phôn dành cho
xut khằu. Thc vy, ặôu th k XX, Php nhp khằu
4000 tn ch/nđm và òng dăng nhp 1200 tn. L do
chnh tđng sn lểng trng ch là ặ ặp ng nhu côu
nẩi ặa ti òng dăng, cềa th trng Php và cc thuẩc
ặa Bổc Phi.
Bn cnh ặ, cn mẩt hot ặẩng thăng mi ph trể cho
viữc sn xut ch. Cc li bun Hà Nẩi chẻ hàng toa ch

v Hà Nẩi. Quy m và mc ặẩ cềa qu trnh khai hoang
bt hểp php cềa ngi dân gậc cềa tnh hoc ngi dân
di c t khu vc ặng bêng ặ cho thy s ặng la cềa
chnh quyn x và tnh và khng ch c vy.
Kh mà c th tẻng tểng ặểc là Sẻ ặa chnh tnh li
khng pht hiữn sậ diữn tch rng b tàn ph trong Khu
bo tn. Hăn na, c bẩ phn kim lâm ặểc ặt ẻ òi
Lc, ngha là ẻ chnh gia vễng trng ch. Cng kh mà
c th ngh rêng ngành ặng sổt li khng tnh sậ toa
chẻ hàng phc v chuyn chẻ mt hàng này. Ri c că
quan thu na. Nh vy, trèc hiữn tểng thc dân ha
bt hểp php ặi cễng vèi viữc gim bèt diữn tch rng bo
tn, chng ta côn phi tm thng tin v tnh trng che giu
này cng nh cc l do.
Nhiu kh nđng là chnh quyn thc dân ặ p dng
chnh sch nèi lãng và ch t nđm 1937 mèi p dng cc
chnh sch ặiu chnh.
Tài liữu lu tr cho thy t ặôu th k XX, chnh quyn
thc dân mong muận viữc thc dân ha nng nghiữp s
to ra cc ặn ặin trng ch rẩng lèn. Ngay t nđm 1890,
mẩt ngi Php tn là Chaffanjon ặ vch hèng ặi này
cho ặa phăng. Trn thc t: {diữn tch ch [cềa Cng ty
ch Chaffanjon] ch c vài học ta. Hot ặẩng chề yu cềa
cng ty này là ch bin ch do ngi cc vễng xung
quanh sn xut} (Goubeaux, 1928: 403) ngoài ra, cht
lểng ch {gôn vèi khằu v cềa ngi Php [ ]} (Bramer,
1927: 212). òc trng cềa viữc sn xut ch ẻ khu vc
này nêm trong khâu ch bin và ặng gi ch vèi nguyn
liữu th là ch sn xut ti bn ặa. V vy, khi ngi dân
ặa phăng trng càng nhiu ch, lểi nhun cềa cng ty

ch bin ch li càng cao. S rt l th khi nghin cu mậi
quan hữ cềa cng ty này vèi ặi diữn chnh quyn thuẩc
ặa. Nhng cng khng nn ặi hãi qu nhiu ặiu ẻ cc
tài liữu lu tr
Ni tm li, ch ặểc sn xut ẻ vễng này trèc khi ngi
Php ặn trong bậi cnh thiu do ngun cung nguyn liữu
t. S cnh tranh gay gổt gia ngi mua Trung Quậc và
Php chnh là ặẩng lc làm tđng diữn tch trng ch ẻ huyữn
Thanh Ba. òi khi, thăng nhân Trung Quậc ng trèc tin
ặ hnh thành vễng sn xut mèi. Nhng ngi dân ặ nổm
vng ká thut trng ch tip tc mẻ rẩng diữn tch mèi. ò
là nhng g nu trong cc tài liữu lu tr.
Cc cuẩc nghin cu ặin d ặ khng ặnh gi thit này:
rt nhiu ngi dân x Thi Ninh hiữn nay, cnh x Ninh
Dân c kh nđng nhiu ngi trong sậ h là con chu cềa
{nhng ngi trng ch} c xut x t làng Mn Ln.
Nhng ngi ặôu tin di c vào khong nđm 1915. òây
là nhng thng tin că bn miu t qu trnh di c rt phc
tp trong giai ặon t 1920 ặn 1945 ặ làm thay ặấi diữn
mo cềa c vễng. Trong vng cha ặn 20 nđm, tnh Ph
Th ặ trẻ thành trung tâm sn xut ch lèn nht òng
Dăng, ặc biữt là pha òng Bổc cềa Ph Th, gia
Thanh Ba và ặim thc nghiữm Ph Hẩ. òiu này ặ
ặểc nu trong bn ặ do R. Du Pasquier lp vào nđm
1941. Trong toàn bẩ diữn tch trng ch này, ch c mẩt
ặn ặin duy nht cềa Php vèi quy m rt khim tận dèi
90 học ta.
Và khng th chậi bã s tn ti cềa 1800 ặn ặin ặng
gp rt nhiu vào hot ặẩng kinh t cềa vễng (nđm
1937: trn 1000 tn ch xut khằu vèi gi tr hăn

600.000 ặng bc òng dăng), chnh quyn thc dân,
c th hăn là cc tấng nha chuyn mn lôn lểt tranh
cng trng trong viữc pht trin hot ặẩng kinh t này,
dễ thc ra chng ặng gp g hay ngểc li tm cch
quy trch nhiữm cho cc bn v viữc ph rng. Cng
s bo vữ nha ặa chnh, cho rêng tnh hnh này là do
să st cềa nha lâm nghiữp. Nha này lin tr ặa li
bêng cch ph phn Cng s ặ ặ mc s viữc khng
can thiữp và phàn nàn rêng {viữc chp hành cc quyt
ặnh xọt x cc tẩi danh trong lnh vc này ch là hi
hểt}. Nhng cng phi tha nhn rêng cc ặăn xin khai
hoang ặểc nẩp theo con ặng chnh thậng ặu nhn
ặểc kin khng thun. C th thy, mẩt mt chnh
quyn tha bit và viữn cè cc vđn bn lut ặ t chậi
khng tha nhn cc ặn ặin hểp php và trong
trng hểp ngểc li th li khng chp nhn nhng
cng chng phn ng.
Dễ th nào ặi na, cc tài liữu lu tr thi thuẩc ặa che
giu yu tậ quan trng cềa cuẩc cch mng ch. Chnh
{ngi bn ặa} ặng vai tr chề ặo trong pht trin nn
sn xut này, t bn thân ặa phăng ặ c sng kin ặ
ặp ng nhu côu cềa mnh và ặa ra gii php mà chnh
quyn khng bit ặ ra.
21
Tài liữu lu tr lch s
Nh Du Pasquier ặ nu, chnh quyn thc dân mong
muận ch ra rêng {Cuậi cễng, côn phi thng bo viữc
tuyn truyn ặ ặểc thc hiữn ti Tnh Ph Th. S pht
trin ặng k cềa ngành ch [ ] chề yu là do vễng nng
n

ghiữp Ph Hẩ}.
Mẩt quy ặnh ặa ra nđm 1937 nhêm hểp thc ha s ặ
ri. Cc tha ruẩng trng ch, c ngun gậc t viữc ph
rng, ặ ặểc cng nhn. Tấng cẩng, 23.000 học ta ặ
ặểc ặa vào diữn tch ặt s dng trong nng nghiữp.
Nh vy, sậ phn nhng mnh rng ặ r. S viữc này
ặểc l gii nh sau:
Ngày 13/08/1937, trẻng nha lâm nghiữp ặ vit rêng ặt
{phc v mc ặch nng nghiữp và ặc biữt phễ hểp vèi
viữc trng ch}. y th mà 10 nđm trèc ặ, ngi tin
nhiữm cềa anh ta khi ni v cễng diữn tch ặt này li
tuyn bậ {vễng ặt trong khu bo tn bao gm nhiu g
vèi dậc cao khng phễ hểp ặ trng trt}.
ò là nhng thay ặấi ht sc quan trng, nu ta tnh ặn
cc kha cnh sau:
- S chuyn dch phăng thc khai thc t nhin và
rng bin mt nhng ch cho nhng khong ặt ặi;
- Dân sậ tđng gp mi lôn, hăn 90% là do di dân;
- S dng nhân lc ẻ vễng ặng bêng sng Hng:
10.000 lao ặẩng / 7000 học ta bt hểp php.
- Chuyn dch tấng th v kinh t và chnh tr: pht trin
quan hữ sn xut t bn chề ngha.
Kt qu là chnh quyn thc dân ặ quyt ặnh nâng cp
vào nđm 1939 huyữn Thanh Ba thành phề Thanh Ba.
Hăn na, da theo m hnh ngi {bn ặa} ặ sng to,
chnh quyn thuẩc ặa ặ quy hoch và mẻ rẩng diữn tch
trng ch, t 7000 học ta ln ặn 9000 học ta vèi hai khu
trng ch mèi. Nh vy s thành cng cềa sng kin ặa
phăng chnh là hnh mu cho m hnh pht trin thuẩc
ặa. ụ ặây cc khi niữm b ặo ngểc hn.

Mc ặẩ tra cu khc nhau cềa tài liữu lu tr
Trn că sẻ mẩt nẩi dung ká thut rt ặăn gin, trng ch,
làm th nào c th m t li quy trnh ra quyt ặnh, hoc
trong v d ta va xem, nhn thy s thiu kim sot.
Ch da vào cc ngun lu tr th khng ặề ặ m t li
c quy trnh, v cc ngun lu tr này là tài liữu cềa mẩt
că quan c th, c nhng mc tiu ring, hot ặẩng theo
mẩt l gch mà theo ặ trong suật thi gian hăn 10 nđm,
chnh quyn khng {nhn thc} ặểc s viữc hin nhin
là c hăn 7000 học ta ặểc khai ph. Tuy nhin, ngun
t liữu này gip ta hiu cch chnh quyn che giu s
bt ấn trong hot ặẩng và o tẻng qun l ặểc x hẩi
nng thn. Trong trng hểp này, ặ là chnh quyn
thc dân nhng chng ta c th cểc rêng nu nghin
cu v kinh t k hoch ha cng ặa ra mẩt l gch
tăng t nh vy. òiu này ch ra s st gim lểi ch cềa
trng ch trong khu vc này vào cuậi th k XX, s phc
hi cềa ngành này vào cuậi nđm 1990 vèi viữc mua li
nhà my ch Thanh Ba.
òiu chng ti muận ni ặn ẻ ặây là côn ặậi chiu cc
n
gun sậ liữu. Trong trng hểp c th này, cc t liữu
cềa nhân chng s cho phọp bễ ặổp s thiu ht và gii
thch tài liữu vit.
Trong nghin cu này, tc gi ặ s dng nhng tài liữu lu
tr ặ son tho ặ tài nghin cu khoa hc. Côn phi loi
bã ranh gièi tẻng tểng gia cc chuyn ngành, ci bin
gièi quy ặnh rêng cc nhà nhân chềng hc côn phi ặi ặin
d và ặi ặiu tra, cn nhà s hc ch tm hiu cc tài liữu cấ.
S khc biữt này c th trẻ thành mẩt loi cc ặim tri

ngểc thng dn ặn thuyt quyt ặnh x hẩi: sc mnh
cềa vđn vit s khng th so snh vèi vđn k, mẩt tấ chc
khng Nhà nèc cuậi cễng phi nhng ch cho Nhà nèc.
Rt may mổn là nay s phân tch này ặ là qu kh. Nhà
s hc quan tâm ặn ặi sậng dân c, ặn nn kinh t, ch
khng ch ặn cc v nhân và ặn chnh tr theo ngha rẩng
s s dng phăng php lch ặi ặ xc ặnh, tm hiu và
ặnh lểng cc xu hèng, s bin ặấi, s ngổt qung.
Mẩt sậ tài liữu tham kho
Tài liữu tham kho v phng lu tr:
Cộcile Besson, Les archives, un enjeu de mộmoire ;
mộmoire I.E.P., Aix-en-Provence, directeur J. M.
Pontier, 1994, dact.
Chantal Descours-Gatin et Hugues Villiers. Guide de
recherche sur le Vietnam: bibliographies, archives et
bibliothques de France, Paris, L'Harmattan, 1983, 259 p.
Paul Boudet. Manuel de l'archiviste, direction des
archives et bibliothques, Hanoi, IDEO, 1934
Sources et Approches du Vietnam, actes du colloque
EUROVIET tenu les 3 - 5 mai 1995 à Aix-en-
Provence, textes rassemblọs par Philippe Le Failler &
Jean Marie Mancini, Publications de l'Universitọ de
Provence, 405p.
Le contact colonial franco-vietnamien, le premier
demi-sicle (1858-1911). Manuel de recherche des
historiens de l'Institut de Recherche sur le Sud-est
Asiatique, Publications de l'Universitọ de Provence,
1999, 300p.
Sch ch dn cc phng lu tr thi k thuẩc ặa bo
qun ti Trung tâm Lu tr Quậc gia I [Guide des

fonds d'archives d'ọpoque coloniale conservọs au
Centre n
o
1 des Archives nationales de Hanoi]. Ng
Thiu Hiữu, V Th Minh Hăng, V Vđn Thuyn et
Philippe Papin eds. Coọdition bilingue Archives du
Vietnam - EFEO Hanoi, 2002, 300p
Sch ch dn cc phng, su tp lu bo qun ti
Trung tâm Lu tr Quậc gia II. [Guide des fonds
d'archives conservọs au centre n
o
2 des Archives
Nationales]. V Th Minh Hăng, Nguyn Xuân Hoài,
22
Kha hc mễa h Tam òo 2007
Phm Th Huữ, Nguyn Th Hiu, Nguyn Xuân Hễng
eds. ọdition Archives du Vietnam, NXB Tấng hểp
TP. HCM, 2007, 630 p
Sch ch dn cc phng, su tp lu bo qun ti
T
rung tâm Lu tr Quậc gia III [Guide des fonds
d'archives conservọs au centre n
o
3 des Archives
Nationales]. Phm Th Bch Hi, V Th Minh Hăng,
Trôn Th Hăng, Nguyn Minh Săn et Philippe Le
Failler eds. Coọdition trilingue Archives du Vietnam -
EFEO, Hanoi, 2006, 680 p.
Tài liữu tham kho v ch:
Braemer P., 1927, {La production du thọ au Tonkin},

Bulletin Economique de l
Indochine, IDEO,
pp. 208-216.
Goubeaux J., 1928, {ọtude agronomique et ọconomi-
que de la province de Phu-Tho (Tonkin)},
Bulletin Economique de lIndochine, IDEO,
pp. 389-412.
Dupasquier R., 1941, La production du Thọ en
Indochine, Ha Noi, extrait du Bulletin Economique de
l'Indochine, fascicule V, IDEO, pp. 1-36.
Tessier Olivier. 2003, {Le pays natal est un carambole
sucrọ}Ancrage social et mobilitọ spatiale: essai de
dọfinition d'un espace social local au nord du Vietnam.
Acadọmie d'Aix-Marseille, Universitọ de Provence
(Aix-Marseille I), dọpartement d'anthropologie,
secteur Lettres & Sciences Humaines, 658 p.
+ 150 p. d'annexes.
Tho lun
Franỗois Roubaud, Nhà kinh t hc, IRD-DIAL
Xin cm ăn v bài trnh bày rt th v.
Đng c th nu c th hăn cc ng dng cềa tài liữu
lu tr cho cc lnh vc khc? Liữu tc gi c th ặa
ra mẩt vài gểi v nhng mnh ặt hoang cha ặểc
khai ph trong lnh vc lu tr? Trn quan ặim nghin
cu, ặâu là nhng hèng hay mnh ặt hoang côn
ặểc cc nhà nghin cu tr khai ph?
Vèi t cch là nhà kinh t hc, ti quan tâm ặn mc
sậng dân c. Tuy nhin, lch s ặiu tra thậng k ch
bổt ặôu t nđm 1993. V vy, ặ là mẩt thi gian rt
ngổn. Thậng k là mẩt lnh vc ặểc u tin trong lu

tr. Liữu ng c bổt gp nhng tài liữu v thi k trung
gian phi thuẩc ặa và thi k thuẩc ặa ni v cc cuẩc
ặiu tra v mc sậng ẻ VIữt Nam?
Philippe Le Failler
òăng nhin trong thi k thuẩc ặa, vn c nhng că
quan thậng k, nhng ngi ta khng bit là cc t liữu
ặểc lu tr ẻ ặâu. Cc tài liữu qun l ặểc ặ li ẻ Viữt
Nam nhng khng h thy du vt cềa cc phng lu
tr cềa hi quan. Trong lun n cềa mnh, ti ặ tm tài
liữu lu tr v thuậc phiữn, nhng khng th tm thy
ngun tài liữu này. C nhiu ch trậng trong tài liữu, vào
ặiu tra thậng k li răi vào ch trậng này.
ò
ậi vèi hèng nghin cu v sậ liữu thậng k cng bậ
vào nhng nđm 1920-1930-1940: c th thy sậ liữu
khng ặng tin cy, c nhiu thng tin b che giu (sấ
bẩ thu). Ngoài ra, cng c kinh t ngôm, khng chnh
thc pht trin rt mnh. L do này khin sậ liữu thậng
k v thi k này thiu nhiu.
V gểi hèng nghin cu, chng ti ặ xut bn
Sch ch dn cc phng, su tp lu bo qun ti
Trung tâm Lu tr Quậc gia III. Ti ngh c ngun sậ
liữu phong ph trong cc phng lu tr cềa cc ặăn v
ká thut v n c lin hữ trc tip ặn lnh vc x hẩi
và s c nhng tài liữu lu tr mèi.
V d: vn ặ thềy lểi trong nng nghiữp (trung tâm lu
tr sậ 3). C nhiu ặăn v ph trch, cc phng lu tr
cha ặểc sổp xp, v vy ặ là ngun sậ liữu cha
ặểc khai thc. Phng lu tr sậ 1 ti Hà Nẩi và Aix en
Provence tăng ặậi giậng nhau. Nhng ngun t liữu

cềa trung tâm sậ 3 ặang mẻ rẩng. Ti ngh ặ thc s
là mẩt kho bu ặậi vèi nghin cu v s pht trin cềa
òiữn Bin Phề trong giai ặon 1954-1970. Cc nhà
nghin cu mèi ặểc tip cn vèi cc ngun t liữu,
khai ph nhng giai ặon lch s kinh t và x hẩi.
òào Th Tun, Trung tâm pht trin nng nghiữp
(Phano)
Xin c vài nhn xọt lin quan ặn lch s ch.
Xin thng tin ặn ng là nđm 2009 s là nđm k niữm
90 nđm ngày thành lp trm nng nghiữp th nghiữm
ti Ph H, tnh Ph Th. Hiữn nay sn xut ch ặang
gp khềng hong v chng ti ặ bã sn xut ch
xanh truyn thậng chuyn sang sn xut ch ặen ặ
bn cho cng ty Lipton ặ sn xut ch ti lc. Cc
bn tr Viữt Nam uậng ch Lipton, cn ẻ Trung Quậc
và Nht, ngi ta uậng ch truyn thậng (sậ 1 th
gièi). Viữt Nam muận khi phc nghữ thut thẻng
thc trà giậng nh Nht và Trung Quậc v hiữn nay,
cn cha bit ặểc ht mẩt sậ ặc trng cềa trà ặo
Viữt Nam. Ti Hu, thi quen uậng ch và sn xut
m ch trong thi k trèc ặây ặ b mai mẩt.
Dominique Barjot, Nhà s hc, òi hc Paris-
Sorbonne, Thành vin Hẩi ặng Khoa hc D n
KHXH
Trong sậ cc tài liữu lu tr hiữn c v òng dăng,
ti muận nhn mnh ặn cc tài liữu cềa Bẩ Tài chnh
và Bẩ Trang thit b. ẻ ặ c th tm thy cc h să vữ
cuẩc chin ẻ òng dăng, cc h să v thiữt hi cềa
cuẩc chin, nht là h să lu cềa cc cng ty bo
him. Ngoài ra, ti cng muận nhổc ặn phôn ặng

gp cềa tài liữu lu tr cềa cc ngân hàng, v d nh