sức khỏe môi trường

Khoa: Môi Tr

ng

B môn: Công ngh vƠ K thu t môi tr

ng

Gi ng viên: ThS. Nguy n Kh c Ti p

SLITE BẨI GI NG
Môn h c: S

C KH E MỌI TR

S tín ch : 02

NG

Mư mơn h c: EVR 205

LỦ thuy t: 02

DƠnh cho sinh viên: chuyên vƠ không chuyên
B c đƠo t o:
H c kì:II

i h c vƠ Cao đ ng
N m h c: 2015-2016

M CL C
M C L C ............................................................................................................................. i
Ch ng 1 ...............................................................................................................................1
1.1. MỌI TR NG (ENVIRONMENT) ...........................................................................2
1.2. S C KH E (HEALTH) .............................................................................................5
1.3. S C KH E MỌI TR NG (ENVIRONMENTAL HEALTH) .................................5
1.4. QUAN H GI A MỌI TR
NG VẨ S C KH E CON NG
I .........................9
1.5. NG D NG NGUYểN Lụ SINH THỄI H C VẨO PHọNG CH NG Ọ NHI M
MỌI TR
NG................................................................................................................12
1.5.1. Sinh thái h c ......................................................................................................12
1.5.2. H sinh thái ........................................................................................................12
MỌI TR
NG....................................................................................................................14
P ...........................................................................................................................................14
1.5.3. Nguyên lỦ sinh thái h c .....................................................................................15
Ch ng 2 .............................................................................................................................19
2.1. KHỄI NI M .............................................................................................................20
2.1.1. Kh ng ho ng môi tr ng ..................................................................................20
2.1.2. S c môi tr ng: ..............................................................................................20
2.1.3. Ọ nhi m môi tr ng: .........................................................................................21
2.2. NH NG NH H
NG C A Ọ NHI M KHỌNG KHệ LểN S C KH E .........21
2.2.1. Khái ni m ..........................................................................................................21
2.2.2. Ngu n gơy ơ nhi m khơng khí ..........................................................................21
2.2.3. Các tác nhơn gơy ơ nhi m khơng khí ................................................................22
2.2.4. Nh ng nh h ng c a ô nhi m không khí đ n s c kh e vƠ mơi tr ng ..........24
2.2.5. Ọ nhi m khơng khí trong nhƠ vƠ s c kh e ........................................................30

2.3. NH NG NH H
NG C A Ọ NHI M N C LểN S C KH E ....................34
2.3.1. Khái ni m ..........................................................................................................34
2.3.2. Các nguyên nhơn gơy ô nhi m ngu n n c ......................................................34
2.3.3. Nh ng nh h ng đ n s c kh e do ngu n n c b ô nhi m .............................36
2.4. NH NG NH H
NG C A LểN Ọ NHI M
T LểN MỌI TR NG VẨ S C
KH E ..............................................................................................................................43
2.4.1. Khái ni m ..........................................................................................................43
2.4.2. Nh ng nh h ng đ n s c kh e do ô nhi m đ t ...............................................43
Ch ng 3 .............................................................................................................................47
3.1. CỄC HO T
NG C A CON NG I VẨ NH NG TỄC
NG LểN H SINH
THỄI ................................................................................................................................48
3.2. H U QU C A THAY
I KHệ H U VẨ BI N
I H SINH THỄI ............49
3.2.1. nh h ng t i n ng su t c a mùa mƠng ...........................................................49
3.2.2. Nhi t đ quá cao vƠ h u qu s c kho ..............................................................49
3.2.3. Gia t ng ơ nhi m khơng khí vƠ h u qu c a nó t i s c kho ............................49
3.2.4. Nh ng thay đ i trong h sinh thái vƠ các b nh truy n nhi m ...........................50
i


3.2.5. Thay đ i mơ hình b nh t t .................................................................................50
3.3. MỌ HỊNH B NH T T VI T NAM ....................................................................51
3.3.1. Các y u t nh h ng đ n s c kh e c a ng i Vi t Nam: ...............................52
3.4. Nh ng thay đ i sinh thái h c vƠ m t s b nh ph bi n liên quan đ n môi tr ng ..54

3.3.1. Các bênh truyên nhi m ......................................................................................54
3.3.2. Các b nh không truy n nhi m ...........................................................................59
3.4. MỌI TR NG Ọ TH , MỌI TR
NG NHẨ VẨ H I CH NG NHẨ KệN62
3.4.1. Ch t l ng cu c s ng c a môi tr ng đô th ....................................................62
3.4.2. Môi tr ng nhƠ ...............................................................................................63
3.4.3. H i ch ng nhƠ kín (Sick Building Syndrome - SBS).........................................64
3.5. TỄC H I NGH NGHI P VẨ B NH NGH NGHI P ........................................68
3.5.1. Tác h i ngh nghi p...........................................................................................68
3.5.2. B nh ngh nghi p ..............................................................................................70
3.6. TAI N N VẨ AN TOẨN LAO
NG ..................................................................73
3.6.1. Tai n n lao đ ng ................................................................................................73
3.6.2. Các nguyên nhơn gơy tai n n lao đ ng: .............................................................73
3.6.3. Nguyên t c x trí ban đ u các tai n n lao đ ng: ...............................................74
3.6.4. Bi n pháp an toƠn lao đ ng: ..............................................................................74
Ch ng 4 .............................................................................................................................76
4.1. CH T NGUY C ....................................................................................................77
4.1.1. Khái ni m ..........................................................................................................77
4.1.2. Tính ch t c a ch t nguy c ................................................................................77
4.1.3. M t s ch t nguy hi m th ng g p trong môi tr ng.......................................77
4.1.4. Các b c đánh giá nguy c ...............................................................................78
4.2. QU N Lụ S C KH E MỌI TR NG ................................................................79
4.2.1. Qu n lỦ s c kh e môi tr ng: d a trên 2 ph ng di n ....................................80
4.2.2. Nh ng ho t đ ng nh m qu n lỦ s c kh e môi tr ng: .....................................81
4.3. VAI TRọ C A C NG
NG TRONG QU N Lụ MỌI TR
NG VẨ B O V
S C KH E .....................................................................................................................82
4.4. CỄC BI N PHỄP B O V MỌI TR

NG .........................................................83
4.4.1. Các bi n pháp phòng ng a vƠ gi m thi u ơ nhi m khơng khí ..........................83
4.4.2. M t s bi n pháp gi m ô nhi m mơi tr ng khơng khí trong nhƠ ....................86
4.4.3. Các bi n pháp b o v s c n ki t vƠ ô nhi m ngu n n c ...............................86
4.4.4. Các bi n pháp phịng ch ng ơ nhi m đ t ..........................................................88
4.4.5. X lỦ các ch t th i bư c a con ng i ................................................................89
Ch ng 5 .............................................................................................................................94
5.1. NGUYểN T C QU N Lụ CỄC NGUY C GÂY NHI M
C ........................95
5.2. H TH NG QU N Lụ MỌI TR
NG, ISO 14000 .............................................95
5.3. H TH NG QU N Lụ QU C T V AN TOẨN TH C PH M - ISO 22000 ..98

ii


Ch

ng

1

KHỄI QUỄT CHUNG V
S C KH E MỌI TR
M c tiêu: giúp ng

i h c:

 Trình bƠy khái ni m, đ nh ngh a: môi tr
gi a môi tr



NG

ng, s c kho môi tr

ng, m i liên quan

ng vƠ s c kho .
ng d ng nguyên lỦ c a sinh thái h c vƠo phịng ch ng ơ nhi m mơi tr

Hình th c vƠ ph

ng

ng pháp d y - h c:

 Trình chi u pp;
 H i đáp g i m v n đ .

1


1.1. MỌI TR
a.

NG (ENVIRONMENT)

nhăngh a

Môi tr

ng bao g m các y u t t nhiên vƠ y u t v t ch t nhơn t o quan h m t

thi t v i nhau, bao quanh con ng
tri n c a con ng

i, có nh h

ng t i đ i s ng, s n xu t, s t n t i, phát

i vƠ thiên nhiên. (Theo i u 1, Lu t B o v Môi tr

b. Cácăthànhăph n c aămôiătr

ng c a Vi t Nam).

ng

Các y u t k trên còn g i lƠ các thƠnh ph n c a mơi tru ng bao g m: khơng khí,
đ t, n

c, khí h u, ơm thanh, ánh sáng, s c nóng, b c x , đ ng th c v t thu c các h sinh

thái, khu dơn c , khu s n xu t, c nh quan thiên nhiên, danh lam th ng c nh, di tích l ch s ,
khu vui ch i gi i trí, v.v.... Tóm l i, các thƠnh ph n c a môi tru ng bao g m môi tru ng v t
lỦ, môi tru ng sinh h c vƠ môi tru ng xư h i.
Môiătr

ngăt ănhiên: bao g m các nhơn t thiên nhiên nh : v t lỦ, hoá h c, sinh

h c, t n t i ngoƠi Ủ mu n c a con ng

i, nh ng c ng ít nhi u ch u tác đ ng c a con ng

ó lƠ ánh sáng m t tr i, núi sông, bi n c , khơng khí, đ ng - th c v t, đ t, n
tr

i.

c... Mơi

ng t nhiên cho ta khơng khí đ th , đ t đ xơy d ng nhƠ c a, tr ng cơy, ch n nuôi,

cung c p cho con ng

i các lo i tƠi nguyên khoáng s n c n cho s n xu t, tiêu th vƠ lƠ n i

ch a đ ng, đ ng hoá các ch t th i, cung c p cho ta c nh đ p đ gi i trí, lƠm cho cu c s ng
con ng

i thêm phong phú.
Môiătr

ngăxãăh i: lƠ t ng th các quan h gi a ng

l , th ch , cam k t, quy đ nh,
h i các n

c đ nh...

i v i ng

i. ó lƠ nh ng lu t

các c p khác nhau nh : Liên H p Qu c, Hi p

c, qu c gia, t nh, huy n, c quan, lƠng xư, h t c, gia đình, t nhóm, các t ch c

tơn giáo, t ch c đoƠn th ,... Môi tr

ng xư h i đ nh h

ng ho t đ ng c a con ng

i theo

m t khuôn kh nh t đ nh, t o nên s c m nh t p th thu n l i cho s phát tri n, lƠm cho cu c
s ng c a con ng

i khác v i các sinh v t khác.

NgoƠi ra, ng
nhơn t do con ng

i ta cịn phơn bi t khái ni m mơiătr

ngănhânăt o, bao g m t t c các

i t o nên, lƠm thƠnh nh ng ti n nghi trong cu c s ng, nh ôtô, máy

bay, nhƠ , công s , các khu v c đô th , công viên nhơn t o...
Do đó, mơi tr

ng theo ngh a r ng lƠ t t c các nhơn t t nhiên vƠ xư h i c n thi t

cho s sinh s ng, s n xu t c a con ng

i, nh tƠi ngun thiên nhiên, khơng khí, đ t, n

ánh sáng, c nh quan, quan h xư h i...Còn theo ngh a h p thì mơi tr

c,

ng khơng xét t i tƠi

nguyên thiên nhiên, mƠ ch bao g m các nhơn t t nhiên vƠ xư h i tr c ti p liên quan t i
ch t l

ng cu c s ng con ng

i. Ví d : mơi tr

ng c a h c sinh g m nhƠ tr

ng v i th y
2


giáo, b n bè, n i quy c a tr

oƠn,

ng, l p h c, sơn ch i, phịng thí nghi m, t ch c xư h i nh

i v i các đi u l hay gia đình, h t c, lƠng xóm v i nh ng quy đ nh khơng thƠnh

v n, ch truy n mi ng nh ng v n đ

c công nh n, thi hƠnh vƠ các c quan hƠnh chính các

c p v i lu t pháp, ngh đ nh, thông t , quy đ nh.
c. Ch căn ngăc ăb n c aămơiătr
Mơi tr

ng:

ng có các ch c n ng c b n sau:

- Môi tr

ng lƠ không gian s ng c a con ng

- Môi tr

ng lƠ n i cung c p tƠi nguyên c n thi t cho cu c s ng vƠ ho t đ ng s n

xu t c a con ng
- Môi tr

i vƠ các loƠi sinh v t.

i.
ng lƠ n i ch a đ ng các ch t ph th i do con ng

i t o ra trong cu c s ng

vƠ ho t đ ng s n xu t c a mình.
- Mơi tr

ng lƠ n i l u tr vƠ cung c p thông tin cho con ng

gi m nh các tác đ ng có h i c a thiên nhiên t i con ng
Con ng
tái t o môi tr

i, đ ng th i lƠ n i

i vƠ sinh v t trên trái đ t.

i luôn c n m t kho ng không gian dƠnh cho nhƠ , s n xu t l
ng. Con ng

ng th c vƠ

i có th gia t ng không gian s ng c n thi t cho mình b ng vi c

khai thác vƠ chuy n đ i ch c n ng s d ng c a các lo i không gian khác nh khai hoang,
phá r ng, c i t o các vùng đ t vƠ n

c m i. Nh ng vi c khai thác quá m c không gian vƠ

các d ng tƠi nguyên thiên nhiên có th lƠm cho ch t l

ng không gian s ng m t đi kh n ng

t ph c h i.
d. Cácăy u t môiătr
Các y u t môi tr

ngăvàăy u t sinhăthái:ă
ng: bao g m:

- Y u t vô sinh nh : nhi t đ , l

ng m a, n

c, mu i, dinh d

ngầ

- Các y u t h u sinh nh : v t kỦ sinh, v t n th t, con m i, m m b nh vƠ con ng

i.

Các y u t sinh thái:
Khi các y u t mơi tr
nghi thì chúng đ

ng tác đ ng lên đ i s ng sinh v t mƠ sinh v t ph n ng thích

c g i lƠ các y u t sinh thái. Có các y u t sinh thái sau:

- Y u t không ph thu c m t đ : lƠ y u t khi tác đ ng lên sinh v t, nh h
nó khơng ph thu c vƠo m t đ c a qu n th b tác đ ng. Các y u t vô sinh th

ng c a
ng lƠ

nh ng y u t không ph thu c m t đ .
- Y u t ph thu c m t đ : lƠ y u t khi tác đ ng lên sinh v t, nh h

ng c a nó ph

thu c vƠo m t đ c a qu n th ch u tác đ ng, ch ng h n d ch b nh đ i v i n i th a dơn nh
h

ng kém h n so v i n i đông dơn. Các y u t h u sinh th

ng lƠ nh ng y u t ph thu c

m tđ .
3


Tómăl i, mơi tr

ng s ng lƠ t ng th các đi u ki n bên ngoƠi có nh h

ng t i s

s ng vƠ s phát tri n c a các c th s ng.
e.ăPhânălo iămôiătr
Con ng

ng theo ph m vi ti păxúc

i ph thu c vƠo môi tr

cho nên vi c b o v môi tr

ng bao quanh vƠ phát tri n trong mơi tr

ng s ng chính lƠ vi c b o v s cơn b ng đ ng c a nó. M c

đích cu i cùng c a các bi n pháp b o v môi tr

ng lƠ t o đi u ki n thu n l i cho con ng

b o đ m m t cu c s ng lƠnh m nh v th ch t vƠ tinh th n. Môi tr
do con ng

ng nƠy,
i,

ng s ng b ô nhi m lƠ

i tác đ ng ngƠy cƠng m nh vƠo trái đ t, đó lƠ s gia t ng v cơng nghi p hóa,

đơ th hóa, dơn s ... nh h

ng t i đi u ki n s ng c n thi t c a con ng

i.

Các nghiên c u d ch t h c có th liên quan t i các cá th riêng l , các nhóm ng
s ng vƠ lƠm vi c cùng nhau ho c v i dơn c
Cách đánh giá ti p xúc phù h p ph i đ
mƠ trong đó con ng
- Mơi tr
xúc có th đ

các vùng hay các n

c nh t đ nh nƠo đó.

c th c hi n theo m c tiêu th c ti n, các mơi tr

i ho t đ ng có th đ

c xem

ng gia đình hay Vi mơi tr

i
ng

b n c p nh sau:

ng, liên quan t i đ i t

ng nhƠ . Vi c ti p

c xác đ nh do tình tr ng b i, vi khí h u nhƠ , các thói quen n u ng c a cá

nhơn hay gia đình, d ng c n u n
thu c hay u ng r

ng, các thú vui vƠ các thói quen khác (ch ng h n hút

u), vi c s d ng các phép tr li u, các lo i thu c, m ph m, thu c sát

trùng, hóa ch t b o v th c v t.
- Môi tr

ng làm vi c, đ i t

ng có th s ng ph n l n cu c đ i c a h trong các môi

tr

ng ngh nghi p nh m than, x

tr

ng. Các th i k h c t p

trong d ng mơi tr

ng nƠy,

tr

ng thép v.v. N i có th có các v n đ riêng v môi

ng ho c

khu v c nƠy th

c s giáo d c khác nhau c ng đ

c xem xét

ng liên quan đ n tính ch t ngh nghi p c a

cá th .
- Môi tr

ng c ng đ ng, trong khu v c có gi i h n nh ti u khu, thơn, xóm, xư, qu n,

huy n mƠ đ i t

ng tr c ti p sinh s ng t i đó, h có th b tác đ ng b i ô nhi m không khí,

ti ng n, n

c th i, sinh ho t t p quán xư h i c a c ng đ ng vv...

- Môi tr

ng khu v c, đ i t

ng s ng trong m t vùng khí h u riêng nƠo đó,

m t

kinh đ , v đ , ho c khu v c đ ng b ng, mi n núi, ven bi n ho c khu v c nhi t đ i, ôn đ i,
hƠn đ iầ
Trong vi c đánh giá ti p xúc c a cá nhơn vƠ nhóm đ i t

ng v i các tác nhơn nƠo

đó, ph i tính đ n m c đ tham d c a m i m t trong b n c p đ môi tr
m c ti p xúc, c

ng nƠy vƠo t ng

ng đ vƠ th i gian ti p xúc, s cùng t n t i c a các tác nhơn có h i khác

nhau.

4


1.2. S C KH E (HEALTH)
S c kh e đ

c T ch c Y t Th gi i (WHO) mô t vƠo n m 1948, trong ph n gi i

thi u cho b n Hi n ch

ng c a t ch c, lƠ: ắTr ng thái hoƠn toƠn kh e m nh v th ch t,

tinh th n, xư h i vƠ không đ n thu n lƠ vô b nh hay vô t t”.
N m 1984, m t n l c ch đ ng nơng cao s c kh e c a WHO đư d n đ n s m r ng
mô t ban đ u c a WHO, có th đ
nhóm ng
đ i ho c đ

c rút g n nh sau: ắM c đ mƠ m t ng

i ho c m t

i có th nh n bi t nh ng nguy n v ng vƠ lƠm th a mưn các nhu c u vƠ đ thay
ng đ u v i môi tr

ng. S c kh e lƠ m t tƠi nguyên cho cu c s ng hƠng ngƠy,

không ch lƠ m c đích s ng; đó lƠ m t khái ni m do con ng

i đ t ra, nh n m nh các ngu n

l c xư h i vƠ cá nhơn vƠ kh n ng th ch t”. M t tr ng thái đ

c đ c t b i tính toƠn v n v

gi i ph u h c, sinh lỦ h c vƠ tơm lỦ h c; kh n ng đ t mình th c hi n các vai trị có giá
tr v i gia đình, ngh nghi p vƠ c ng đ ng; kh n ng đ i phó v i nh ng c ng th ng v th
ch t, sinh h c, tơm lỦ h c vƠ xư h i; c m giác kh e m nh vƠ không b nguy c b nh t t ho c
ch t s m.
Các y u t

nh h

ng t i s c kh e: bao g m:

- Các y u t sinh h c: vi khu n, vi rút, kỦ sinh trùng..
- Các y u t hóa h c: hóa ch t, b i, các ch t ph gia th c ph m. ầ
- Các y u t v t lỦ: ti ng n, khí h u, ánh sáng, b c x ầ
- Các y u t tơm lỦ: stress, các m i quan h gi a con ng

i, t p quánầ

- Các y u t tai n n: tình tr ng nguy hi m, th m h a t nhiên, tai n n, th
1.3. S C KH E MỌI TR
a.ă

NG (ENVIRONMENTAL HEALTH)

nhăngh a

S c kho môi tr

ng lƠ gì? Theo quan đi m c a nhi u ng

chính lƠ s c kho c a mơi tr

ng

i s c kho môi tr

ng

ng. ơy lƠ các Ủ ni m v đ i s ng hoang dư, v r ng, sơng,

bi n, v.v.... vƠ theo h thì s c kho mơi tr
Nh ng ng

ng tích..

ng đ ng ngh a v i vi c b o v môi tr

i khác thì cho r ng s c kho mơi tr

ng.

ng lƠ các v n đ v s c kho c a con

i có liên quan đ n đi u ki n s ng, s nghèo nƠn, l c h u, không đ n

c s ch, l l t,

s phá ho i c a cơn trùng vƠ súc v t có h i - t t c các thách th c đó chúng ta đư tr i qua,
đư ch ng tr trong su t quá trình hình thƠnh vƠ phát tri n c a con ng

i vƠ cu c s ng (nh t

lƠ nh ng n m g n đơy) vƠ chúng ta đư chi n th ng.
C hai quan đi m nƠy đ u ch a đúng, ch a chính xác, s c kho môi tr
đ ng ngh a v i s c kho c a môi tr

ng vƠ b o v mơi tr

ng khơng

ng vƠ c ng khơng bó h p trong
5


vi c ki m soát các lo i d ch b nh c a th k qua. Cho đ n hi n nay nhi u tác gi đ a ra khái
ni m v s c kho môi tr

ng nh sau

Theo đ nh ngh a c a WHO, s c kh e môi tr
kh e con ng

i, bao g m ch t l

ng s ng, v n đ

sinh h c, xư h i vƠ tơm lỦ h c trong môi tr

ng bao g m nh ng khía c nh c a s c

c xác đ nh b i các y u t v t lỦ, hóa h c,

ng. [Nó] c ng đ c p đ n lỦ thuy t vƠ th c

hƠnh c a vi c đánh giá, hi u ch nh, ki m soát vƠ ng n ng a nh ng y u t nƠy trong mơi
tr

ng v n có ti m n ng tác đ ng b t l i đ n s c kh e c a các th h hi n t i vƠ t
Hi n nay, theo đ nh ngh a c a WHO, s c kh e mơi tr

y u t lỦ h c, hóa h c vƠ sinh h c bên ngoƠi đ i v i m t ng
quan tác đ ng đ n hƠnh vi. S c kh e môi tr
y u t môi tr

tr

i vƠ t t c nh ng y u t liên

ng đ n vi c ng n ng a b nh t t

ng h tr , có l i cho s c kh e con ng

nh ng hƠnh vi không liên quan v i môi tr

ng t p trung vƠo t t c các

ng xoay quanh s đánh giá vƠ ki m sốt nh ng

ng có ti m n ng tác đ ng đ n s c kh e, h

vƠ t o ra nh ng môi tr

ng lai.

i.

nh ngh a nƠy lo i tr

ng, c ng nh nh ng hƠnh vi liên quan đ n môi

ng xư h i, v n hóa vƠ di truy n.
Trong th c t , s c kh e môi tr

v s c kh e con ng
nh ng v n đ mơi tr

ng có 2 khía c nh: th nh t, các khía c nh đư bi t

i có liên quan đ n mơi tr

ng; th hai, các ph

ng có liên quan đ n s c kh e con ng

nhi u qu c gia, đ c bi t lƠ nh ng n

c phát tri n

đáng ghi nh n nh m đánh giá (giám sát vƠ l
v i s c kh e, nh ch t l

n nay, trên toƠn c u,

B c Âu vƠ B c M đư có nh ng n l c

ng giá) các y u t mơi tr

ng khơng khí, ch t l

n i , các đi u ki n ngh nghi p vƠ môi tr

i.

ng ti n đ gi i quy t

ng n

ng có liên quan

c, ti ng n, th i b ch t th i r n,

ng xung quanh không v sinh. D a trên n n

t ng c a s đánh giá thông tin, các d ch v s c kh e mơi tr

ng có th ng n ng a ho c gi m

thi u hi u qu h n gánh n ng s c kh e c a b nh t t có liên quan v i các y u t mơi tr

ng

khơng an toƠn.
b. Vaiătrịăchi năl

c c a s c kh eămôiătr

ng:

Gi i quy t nh ng y u t quy t đ nh s c kh e r ng h n, bao g m th c ph m, các tiêu
chu n v n i , an toƠn vƠ s c kh e ngh nghi p, ch t l
đ mơi tr

ng nói chung, s c kh e mơi tr

ng khơng khí, ti ng n vƠ các v n

ng cung c p nh ng đóng góp c b n đ i v i

vi c duy trì vƠ c i thi n s c kh e c ng đ ng, duy trì ch t l
S C KH E

S C KH E MỌI TR

NG

ng s ng vƠ s kh e m nh.
MỌI TR

NG

6


c.

iăt

ngănghiênăc u c a s c kh eămôiătr

ng:

Các y u t gơy ra ô nhi m vƠ b nh t t t n t i m t trong ba tr ng thái: r n, l ng ho c
khí. Có nhi u cách vƠ c ch khác nhau đ nh ng y u t nguy c nƠy xơm nh p vƠo c th
ng

i, nh ng ch y u lƠ qua da, ph i, d dƠy ậ ru t thông qua đ t, n

c, th c ph m vƠ

khơng khí.

Hình 1-1. Nh ng con đ
Vì v y, đ i t

ng ph i nhi m

ng

i qua môi tr

ng nghiên c u c a s c kh e môi tr

ng bao hƠm m t ph m vi r t

r ng, t p trung nghiên c u nh ng y u t nguy c t đ t, n
nh ng nh h

ng s c kh e đ i v i ng

ng bên trong c th ch ng l i các y u t

ng bên ngoƠi. T quan đi m c a c th con ng

bên trong c th vƠ môi tr

c, th c ph m vƠ khơng khí;

i hay r ng h n n a lƠ các loƠi sinh v t. Nh m hi u

rõ h n, chúng ta hưy xem xét c ch mƠ môi tr
t mơi tr

ng r n, l ng và khí.

ng bên ngoƠi c th .

i, có hai mơi tr

ng gi a hai môi tr

ng: môi tr

ng nƠy lƠ ba hƠng

rƠo b o v quan tr ng: da, b o v c th kh i các ch t b n bên ngoƠi c th ; đ
ậ ru t (gastrointestinal tract), b o v c th bên trong kh i các ch t b n đ

các mƠng nh y trong ph i b o v c th bên trong kh i các ch t b n đ

ng

ng d dƠy

c nu t vƠo vƠ

c hít vƠo.

M c dù chúng có th cung c p s b o v nh ng m i m t trong s nh ng hƠng rƠo
b o v nƠy d b t n th

ng d

i nh ng đi u ki n nh t đ nh. Các ch t b n có th xơm nh p

vƠo c th bên trong qua da b i vi c hòa tan l p ch t nh n đ
nh n (sebaceous glands).

c t o ra b i các tuy n bư

ng d dƠy ậ ru t, v n có di n tích l n h n r t nhi u so v i

b t k hƠng rƠo b o v nƠo đư nêu trên đơy, lƠ đ c bi t d b t n th
có th hịa tan vƠ có th đ

c h p thu m t cách d dƠng vƠ đ

c th . May m n lƠ, c th có nh ng c ch đ có th b o v đ

li u khơng mong mu n có th b ói ra qua mi ng ho c đ
(nh trong tr

ng đ i v i các h p ch t

c đ a vƠo trong các t bƠo
ng d dƠy ậ ru t: m t v t

c đƠo th i nhanh chóng qua ru t

ng h p tiêu ch y). Các v t li u lan truy n qua khơng khí n m trong vùng

kích c có th hít th đ

c có th b l ng đ ng l i trong ph i vƠ n u chúng có th tan, thì có

7


th đ

c h p thu. Ph i có nh ng c ch b o v đ thúc đ y s lo i b các v t li u t bên

ngoƠi. Tr phi m t ch t b n t môi tr

ng đi xuyên qua m t trong s ba hƠng rƠo b o v

nƠy, nó s khơng đ t đ n ngõ vƠo đ i v i ph n bên trong c th vƠ dù lƠ m t ch t b n thƠnh
công trong vi c đ t đ n ngõ vƠo, c th v n có nh ng c ch đ ki m sốt vƠ/ho c lo i b
nó.

d. Nh ngăl nhăv căc ăb n c a s c kh eămơiătr

ng:

N i : bao g m nh ng khía c nh nh c u trúc vƠ thi t k c a nhƠ
liên quan có nh h

vƠ nh ng y u t

ng đ n s c kh e. Ch ng h n, nhi t đ liên quan v i s cách nhi t, s

i

m vƠ thơng gió, có th d n đ n t vong quá m c vƠo mùa hè ho c mùa đơng; khơng khí
m có liên quan v i các b nh tim m ch vƠ b nh đ
nh h

ng hô h p; ti ng n tùy m c đ có th

ng đ n gi c ng vƠ s kh e m nh c a h th n kinh; s thơng gió nh h

nhi t đ , đ

ng đ n

m, các b nh truy n nhi m vƠ radon; tình tr ng đơng đúc lƠm t ng các b nh

truy n nhi m vƠ t ng m c đ stress c a ch s h u; các đi u ki n đ m b o an toƠn cháy n ,
tr em vƠ nh ng tai n n trong nhƠ.
B o v môi tr

ng: bao g m nh ng v n đ liên quan đ n ô nhi m đ t, n

c, khơng

khí (bên ngoƠi), ti ng n, phóng x , v.v. t các ho t đ ng s n xu t, giao thông, s n xu t
n ng l

ng, v.v. vƠ các gi i pháp ki m soát, gi m thi u vƠ x lỦ ch t th i t nh ng ho t

đ ng nƠy.
B o v s c kh e và ki m soát các b nh lây: t p trung nghiên c u v nh ng v n đ
s c kh e có liên quan v i các b nh lơy vƠ con đ

ng ph i nhi m, cách th c lơy nhi m vƠ

nh ng bi n pháp phòng ng a, nơng cao s c kh e. Ch ng h n, các b nh lan truy n qua đ
n

ng

c, th c ph m, v.v.
Phát tri n b n v ng: lƠ s phát tri n nh m th a mưn nh ng nhu c u hi n t i c a con

ng

i mƠ không t n h i đ n s th a mưn các nhu c u c a th h t

ng lai. ơy lƠ m t h

ng

đi m i vƠ lƠ ni m hi v ng l n c a toƠn th nhơn lo i. M t cách khái quát, phát tri n b n
v ng lƠ s phát tri n dung hịa đ

c ba khía c nh, đó lƠ mơi tr

ng, kinh t vƠ xư h i. Nh ng

đ c đi m chính c a phát tri n b n v ng:
+ S d ng đúng cách ngu n tƠi nguyên thiên nhiên, không lƠm t n h i h sinh thái
vƠ môi tr

ng.

+ T o ra các ngu n v t li u vƠ n ng l
+

ng m i.

ng d ng công ngh s ch, phù h p v i b i c nh đ a ph

+ T ng s n l

ng l

ng.

ng th c, th c ph m.

8


+ Tái c u trúc các vùng sinh thái đ thay đ i mơ hình s n xu t, c i thi n ch t l
s ng theo h

ng thơn thi n mơi tr

ng

ng h n.

Bi n đ i khí h u: nghiên c u nh ng khía c nh c a bi n đ i khí h u, bao g m nguyên
nhơn, nh ng nh h

ng đ n s c kh e con ng

i vƠ sinh v t, an ninh l

h sinh thái vƠ nh ng gi i pháp thích ng, gi m thi u nh h
ra các chi n l

c đ c t gi m các lo i khí nhƠ kính trong t

o lu t mơi tr

1.4. QUAN H GI A MỌI TR
ng đ

ng c a bi n đ i khí h u.

ng lai.

ng: tham gia vƠo các ho t đ ng liên quan đ n vi c ban hƠnh, ch nh

s a vƠ thi hƠnh nh ng đ o lu t môi tr
Môi tr

ng th c, n i , các

ng trong ngƠnh y t , môi tr

ng.

NG VẨ S C KH E CON NG

c g n k t m t thi t v i s c kh e con ng

I

i, b nh t t vƠ t vong. Các

ph i nhi m v i nh ng tác nhơn đ c h i ti m tƠng ch ng h n: vi trùng, vi khu n; các hóa
ch t đ c, kim lo i; thu c tr sơu, b c x ion hóaầ chi m nhi u d ng c a b nh t t (các b nh
m n tính vƠ c p tính; các ph n ng d

ng vƠ tƠn t t) vƠ t vong có liên quan v i môi tr

v n x y ra th gi i ngƠy nay. Các y u t quy t đ nh có liên quan v i mơi tr

ng

ng nƠy đ

c

tin lƠ quan tr ng cho s phát tri n c a các b nh m n tính, ch ng h n nh ung th , m c dù
ph n l n các b nh m n tính đ
y u t mơi tr

c cho lƠ k t qu c a nh ng s t

ng vƠ di truy n. T t c con ng

nhi m v i các m i nguy trong môi tr

nhi u so v i tu i th c a con ng

n i lƠm vi c,

nhƠ,

ng cao t c ho c các xa l ầ.

i đ u tiên xu t hi n trên Trái

đ n 40 tu i. Do s ng trong môi tr

ng theo nhi u cách b i s ph i

ng có liên quan v i l i s ng:

trong khi gi i trí, ho c trong khi đi l i trên đ
Khi con ng

i b nh h

ng tác ph c t p gi a các

t, tu i th trung bình ch kho ng t 30

ng kh c nghi t, tu i th c a ng

i ti n s th p h n

i trong xư h i hi n nay. Tuy v y, 30 - 40 n m c ng đ đ

cho h có th sinh con đ cái, t thi t l p cho mình cu c s ng v i t cách lƠ m t loƠi có kh
n ng cao nh t trong vi c lƠm thay đ i mơi tr
có th s ng sót, nh ng ng

ng s ng theo h

ng t t lên hay x u đi.

i ti n s ph i đ i m t v i nh ng v n đ :

- Ln ph i tìm ki m ngu n th c n vƠ n

c u ng trong khi tránh n ph i nh ng

th c v t có ch a ch t đ c t nhiên (ví d n m đ c) ho c các lo i th t đư b ôi thiu, nhi m
đ c.
- B nh nhi m trùng vƠ các kỦ sinh trùng đ
ho c t đ ng v t sang con ng

c truy n t ng

i thông qua th c ph m, n

i nƠy sang ng

i khác

c u ng ho c các côn trùng truy n

b nh.
- Ch n th

ng do ngư, h a ho n ho c đ ng v t t n công.

9


- Nhi t đ quá nóng ho c quá l nh, m a, tuy t, th m h a thiên nhiên (nh bưo l t,
h n hán, cháy r ng v.v...) vƠ nh ng đi u ki n kh c nghi t khác.
Nh ng m i nguy hi m đ i v i s c kh e con ng

i luôn luôn x y ra trong môi tr

ng

t nhiên. Trong m t xư h i, nh ng m i nguy hi m truy n th ng trên đơy v n lƠ nh ng v n
đ s c kh e môi tr

ng đ

c quan tơm nhi u. Tuy nhiên, khi con ng

i đư ki m soát đ

c

nh ng m i nguy hi m nƠy m t s vùng, thì nh ng m i nguy hi m hi n đ i do s phát tri n
k thu t, công nghi p t o ra c ng đư tr thƠnh nh ng m i đe d a đ i v i s c kh e vƠ s
s ng c a con ng
- Môi tr

i. M t s ví d v các m i nguy hi m môi tr
ng đ t, n

c

ng hi n đ i lƠ:

nông thôn b ô nhi m nghiêm tr ng do s d ng hóa ch t

b o v th c v t không đúng ch ng lo i li u l

ng vƠ khơng đúng cách.

- S rị r các lò ph n ng h t nhơn, nhƠ máy đi n nguyên t ,v.v..
- S thay đ i khí h u toƠn c u, hi u ng nhƠ kính,v.v...
Tuyănhiên,ălồiăng

iăv năthíchănghi,ăt năt iătrongămôiătr

- Các y u t c a môi tr

ngănàyădo:ă

ng tác đ ng lên c th :

Trong quá trình s ng, c th con ng

i ph i nhi m v i nhi u y u t khác nhau. Th

ng

tác đ ng c a các y u t lƠ đ ng th i, ít khi đ i kháng, ch y u lƠ tác đ ng h p l c. Bao
g m:
+ Y u t hoá h c: th c ph m, thƠnh ph n khơng khí, ơ nhi m khơng khí, ô
nhi m n

c...
+ Y u t lỦ h c: s thay đ i c a khí h u, th i ti t, các lo i b c x , áp su t...
+ Y u t sinh h c: vi sinh v t, th c v t, đ ng v t, ng
+ Y u t xư h i: m i quan h gi a ng

i v i ng

i.

i, trong các nhóm ng

i có

liên quan ho c khơng liên quan t i ngh nghi p.
C ng có th nói, mơi tr
khí đ chúng ta th , n

ng s ng c a con ng

i bao g m 5 y u t c n thi t: không

c đ chúng ta u ng, th c ph m đ chúng ta n, m t vùng khí h u

đ chúng ta s ng vƠ m t không gian đ chúng ta di chuy n vƠ cu c s ng c a chúng ta đ
di n ra trong m t môi tr

ng xư h i nh t đ nh; các y u t đó th

ng xuyên nh h

c

ng t i

s c kho c a m i m t chúng ta.
Vì v y, tác đ ng c a các y u t môi tr
v ch t l

ng, s l

ng lên c th th

ng xuyên có s thay đ i

ng, s ph i h p khác nhau, có th lƠ tác đ ng đ ng th i, có th lƠ tác

đ ng k ti p nhau.
ápă ngăc aăc ăth ăsinhăv tăv iăcácătácănhânămôiătr
Khi g p m t y u t môi tr

ng:

ng nƠo đó, c th s :
10


- Ho c lƠ có th tránh kh i y u t đó.
- Ho c lƠ đi u ch nh các ho t đ ng c a mình b ng các cách khác nhau nh : đi u
ch nh sinh lỦ ho c đi u ch nh đ ng th i b ng các ti n nghi k thu t.
i u ch nh sinh lý: đi u ch nh nƠy tu thu c vƠo kinh nghi m có tr
* Ph n x : lƠ m t đáp ng sinh h c đư đ
tr

c hình thƠnh t tr

c c a c th :
c c a c th

c m t tác đ ng đư quen.
* Thích ng: lƠ m t q trình đi u ch nh sinh h c c a c th tr

đ ng lơu dƠi vƠ l p l i c a m t y u t l .

c m t tác

áp ng nƠy s hình thƠnh vƠ phát tri n d n đ

xác l p nên ph n x đ i v i y u t t l thƠnh quen đó.Thích ng lƠ m t q trình đi u
ch nh, địi h i ph i có đ th i gian thì c th m i có đ thích ng đ
tr

c v i y u t c a môi

ng. N u nh khơng đ th i gian thì khó có th hình thƠnh nên s thích ng, lúc đó s

có s r i lo n thích ng, vƠ có th lƠ gi thích ng. V n đ nƠy dùng đ gi i thích m t s
b nh g i lƠ b nh c a n n v n minh: b nh cao huy t áp, các lo i u
i u ch nh đ ng th i: s đáp ng c a c th tr
tr

đ

ng tiêu hoá...

c các y u t khác nhau c a môi

ng r t đa d ng, tu thu c vƠo kh n ng c a cá th , có th có s đáp ng đ ng th i tích

c c, ví d : s t p luy n b n b vƠ nh ng thƠnh tích r t cao v th l c c a các nhƠ th thao;
có th có s đáp ng đ ng th i tiêu c c, ví d : nh ng ng
đi u ki n nóng nh ng r t kém ch u đ

c nh ng

c đi u ki n l nh.

Khi ph i nhi m các y u t c a mơi tr
đ c tr ng v ng

i thích ng t t, ch u đ

ng, s đáp ng c a c th ph thu c vƠo các

i mang tính cá nhơn c a mình, nh y u t di truy n, tình tr ng dinh d

ng,

b nh, tu i, gi i, đi u ki n v t ch t, cá tính...Chính các đ c tr ng đó d n t i m i cá th có
các đáp ng khác nhau tr

c các tác đ ng c a môi tr

ng vƠ k t qu lƠ tình tr ng s c kho

s khác nhau.
T khi hình thƠnh vƠ phát tri n đ n nay, loƠi ng
đ i v i môi tr

i đư có nh ng thích ng nh t đ nh

ng s ng t nhiên, nh ng c ng chính con ng

i trong th i gian g n đơy đư

tác đ ng q nhi u vƠo mơi tr

ng t nhiên đó lƠm thay đ i nhi u y u t môi tr

xu t hi n nhi u y u t môi tr

ng m i; con ng

đ

c v i môi tr

môi tr

i không d dƠng gì có th thích ng ngay

ng m i nƠy, chính các y u t mơi tr

v n minh lƠ nguyên nhơn c a nhi u hi n t

ng vƠ lƠm

ng m i đó - các y u t c a xư h i

ng s c kho . Khoa h c môi tr

ng vƠ s c kho

ng ph i góp ph n nghiên c u các v n đ đó.
Trong m t vƠi th p k v a qua, tu i th c a con ng

i đư t ng lên đáng k

h uh t

các qu c gia. Các nhƠ đi u tra cho r ng có 3 lỦ do c b n d n t i vi c t ng tu i th c a con
ng

i:
11


- Nh ng ti n b trong môi tr

ng s ng c a con ng

- Nh ng c i thi n v v n đ dinh d

i.

ng.

- Nh ng ti n b trong ch n đoán vƠ đi u tr y h c đ i v i các lo i b nh t t.

Nh ng ti n b trong y t luôn đi cùng v i nh ng c i thi n v ch t l
dinh d

ng vƠ ch m sóc y t . NgƠy nay, nh ng ng

nhi u do h th ng ch m sóc y t đ
có ngu n dinh d

c c i thi n. R t nhi u ng

I

i vƠ môi tr

NG

i và môi tr

ng

ng luôn có m i quan h kh ng khít, con ng

ng vƠ trong cu c s ng con ng

Tình tr ng s c kho hi n t i c a con ng
h th ng sinh h c bên trong con ng
môi tr

i ln s ng kh e m nh, do

MỌI TR

ảình 1.5. Quan h gi a con ng
Nh v y, con ng

i ng

i lƠ k t qu c a nh ng t

i thốt

i vƠ toƠn b h th ng mơi tr

ng.

ng tác ph c h p gi a
ng bên ngoƠi. S c kho

s c kho nh m xác đ nh vƠ xơy d ng nên các tiêu chu n c a mơi tr
ng đó đ

ng.

i ln tác đ ng tr l i mơi tr

ng có nhi m v nghiên c u, kh o sát các y u t c a môi tr

s ng trong mơi tr

ng,

i m y u có c h i s ng sót cao h n

ng t t vƠ ki m soát t t các m i nguy hi m v s c kh e môi tr

CON NG

thai t mơi tr

ng mơi tr

ng có liên quan t i

ng s ng; đ con ng

i

c tho i mái hoƠn toƠn v v t ch t, tinh th n vƠ xư h i theo

đúng quan ni m v s c kho c a T ch c Y t Th gi i.
1.5.

NG D NG NGUYểN Lụ SINH THỄI H C VẨO PHọNG CH NG Ọ NHI M

MỌI TR

NG

1.5.1. Sinh thái h c
Sinh thái h c (Ecology) lƠ khoa h c nghiên c u v m i quan h gi a sinh v t (đ ng

v t, th c v t, con ng

i) v i ngo i c nh. Ph m vi nghiên c u c a sinh thái h c ch y u lƠ

khoa h c sinh h c vƠ m t ph n thu c các khoa h c khác nh : đ a lỦ, đ a ch t, kh o c ... ợ i
t

ng nghiên c u c a sinh thái h c có b n m c đ t th p đ n cao: cá th , qu n th (ch ng

qu n), qu n xư, h sinh thái.
1.5.2. H sinh thái
H sinh thái lƠ h th ng các qu n th sinh v t s ng chung vƠ phát tri n trong m t môi
tr

ng nh t đ nh, quan h t

ng tác v i nhau vƠ v i mơi tr

ng đó.

Theo đ l n, h sinh thái có th chia thƠnh h sinh thái nh (b ni cá), h sinh thái
v a (m t th m r ng, m t h ch a n

c), h sinh thái l n (đ i d

ng). T p h p t t c các h

sinh thái trên b m t trái đ t thƠnh m t h sinh thái kh ng l sinh thái quy n (sinh quy n).
12

H sinh thái bao g m hai thƠnh ph n: vơ sinh (n

c, khơng khí,...) vƠ sinh v t. Gi a hai

thƠnh ph n trên ln ln có s trao đ i ch t, n ng l

ng vƠ thông tin.

Sinh v t trong h sinh thái đ

c chia lƠm ba lo i:

- Sinh v t s n xu t thông th

ng lƠ t o ho c th c v t, có ch c n ng t ng h p ch t

h u c t v t ch t vô sinh d

i tác đ ng c a ánh sáng m t tr i.

- Sinh v t tiêu th g m các lo i đ ng v t

nhi u b c khác nhau. B c 1 lƠ đ ng v t

n th c v t. B c 2 lƠ đ ng v t n th t,...
- Sinh v t phơn hu g m các vi khu n, n m phơn b

kh p m i n i, có ch c n ng

chính lƠ phơn hu xác ch t sinh v t, chuy n chúng thƠnh các thƠnh ph n dinh d

ng cho

th c v t.
Trong h sinh thái liên t c x y ra quá trình t ng h p vƠ phơn hu v t ch t h u c vƠ
n ng l

ng. Vòng tu n hoƠn v t ch t trong h sinh thái lƠ vịng kín, cịn vịng tu n hoƠn

n ng l

ng lƠ vòng h . Nh v y, n ng l

ng m t tr i đ

c sinh v t s n xu t ti p nh n s di

chuy n t i sinh v t tiêu th các b c cao h n. Trong q trình đó, n ng l
thu nh v kích th

ng b phát tán vƠ

c. Trái l i, các nguyên t hoá h c tham gia vƠo quá trình t ng h p ch t

h u c sau m t chu trình tu n hoƠn s tr l i tr ng thái ban đ u trong mơi tr

ng.

Vì v y, c u trúc c a m t h sinh thái bao g m:

MỌI TR

NG VỌ SINH

QU N XÃ SINH V T

- Các ch t vô c tham gia vƠo chu

- Các sinh v t s n xu t (sinh v t t

trình tu n hoƠn v t ch t

d

- Các ch t h u c liên k t gi i vô

- Sinh v t tiêu th : ch y u lƠ sinh v t

+

sinh v i h u sinh

ng)

n sinh v t khác (tiêu th b c 1, 2, 3...)

- Ch đ khí h u (ánh sáng, nhi t

- Sinh v t ho i sinh: vi sinh v t,

đ , đ

đ t n m...

m vƠ các y u t

v t lỦ

H
SINH

=

THỄI

khác).

Hay nói cách khác, h sinh thái lƠ m t th th ng nh t gi a qu n xư sinh v t vƠ môi
tr

ng v t lỦ, hóa h c. Trong đó,
-

Mơi tr

ng bao g m:

 Nh ng ch t vô c : C, N2, CO2, O2 , H2O...
 Nh ng ch t h u c : gluxit, lipit, protit...
13

-

Qu n xụ sinh v t g m:

 Sinh v t s n xu t (P)
 Sinh v t tiêu th (C1, C2)
 Sinh v t phơn h y

MỌI TR

P

C1

NG

C2

P

SINH V T PHÂN H Y

ảình 1.6.C u trúc c a h sinh thái
H u h t các h sinh thái đ u có đ y đ các thƠnh ph n trên, nh ng c ng có h sinh
thái khơng đ y đ , ví d h sinh thái đáy n

c thi u v t s n xu t, ph i l y ngu n th c n t

b m t; h sinh thái đô th thi u ngu n cung c p l

ng th c, th c ph m ph i l y t nông

thôn...
a. Cânăb ngăsinhăthái:
"Cân b ng sinh thái là tr ng thái n đ nh t nhiên c a h sinh thái, h

ng t i s

thích nghi cao nh t v i đi u ki n s ng".
Trong m t h sinh thái, v t ch t luơn chuy n t thƠnh ph n nƠy sang thƠnh ph n khác.
ơy lƠ m t chu trình t

ng đ i khép kín. Trong đi u ki n bình th

ng, t

ng quan gi a các

thƠnh ph n c a h sinh thái t nhiên lƠ cơn b ng. Ví d : trong m t h sinh thái r ng, th c
v t l y dinh d
d

ng t đ t t ng h p thƠnh ch t h u c . Ch t h u c nƠy đ đ m t ph n nuôi

ng phát tri n cơy, m t ph n nuôi đ ng v t n th c v t trong r ng, m t ph n r i r ng, tr

l i mƠu cho đ t.

ng v t n th c v t phát tri n v a đ đ tiêu th h t ph n th c n thiên

nhiên dƠnh cho nó. Phơn, xác đ ng v t vƠ lá r ng, cƠnh r i trên m t đ t đ
phơn hu h t đ tr l i cho đ t ch t dinh d

c vi sinh v t

ng nuôi cơy. Do v y đ t r ng luôn mƠu m ,

giƠu ch t h u c , nhi u vi sinh v t vƠ côn trùng, cơy r ng đa d ng vƠ t

i t t, đ ng v t

phong phú. ó chính lƠ cơn b ng sinh thái.
Cơn b ng sinh thái không ph i lƠ m t tr ng thái t nh c a h . Khi có m t tác nhơn nƠo
đó c a môi tr

ng bên ngoƠi, tác đ ng t i b t k m t thƠnh ph n nƠo đó c a h , nó s bi n

đ i. S bi n đ i c a m t thƠnh ph n trong h s kéo theo s bi n đ i c a các thƠnh ph n k
ti p, d n đ n s bi n đ i c h . Sau m t th i gian, h s thi t l p đ

c m t cơn b ng m i,
14


khác v i tình tr ng cơn b ng tr

c khi b tác đ ng. B ng cách đó h bi n đ i mƠ v n cơn

b ng. Trong quá trình nƠy đ ng v t n c vƠ vi sinh v t đóng vai trị ch đ o đ i v i vi c
ki m soát s phát tri n c a th c v t.
Kh n ng thi t l p tr ng thái cơn b ng m i c a h lƠ có h n. N u m t thƠnh ph n nƠo
đó c a h b tác đ ng q m nh, nó s khơng khôi ph c l i đ

c, kéo theo s suy thoái c a

các thƠnh ph n k ti p, lƠm cho toƠn h m t cơn b ng, suy thoái. H sinh thái cƠng đa d ng,
nhi u thƠnh ph n thì tr ng thái cơn b ng c a h cƠng n đ nh. Vì v y, các h sinh thái t
nhiên b n v ng có đ c đi m lƠ có r t nhi u loƠi, m i loƠi lƠ th c n cho nhi u loƠi khác
nhau. Ví d nh : trên các cánh đ ng c , chu t th
cú mèo... s n b t. Bình th
ng

ng s l

ng xun b r n, chó sói, cáo, chim ng,

ng chim, tr n, thú, chu t cơn b ng v i nhau. Khi con

i tìm b t r n vƠ chim thì chu t m t k thù, th lƠ chúng đ

c d p sinh sôi n y n .

Cơn b ng sinh thái lƠ tr ng thái n đ nh t nhiên c a h sinh thái, h
nghi cao nh t v i đi u ki n s ng. Cơn b ng sinh thái đ
ch t n t i đ
đ m b o vƠ t
tr

ng t i s thích

c t o ra b i chính b n thơn h vƠ

c khi các đi u ki n t n t i vƠ phát tri n c a t ng thƠnh ph n trong h đ
ng đ i n đ nh. Con ng

c

i c n ph i hi u rõ các h sinh thái vƠ cơn nh c k

c khi tác đ ng lên m t thƠnh ph n nƠo đó c a h , đ khơng gơy suy thoái, m t cơn b ng

cho h sinh thái.
b. Vịngătu năhồnăv t ch t,ăn ngăl
Trong các h sinh thái, th
tr

ng c a h sinhăthái:

ng xuyên có s v n chuy n các ch t hóa h c t mơi

ng vƠo v t s n xu t, r i t v t s n xu t sang v t tiêu th , sau đó các ch t hóa h c nƠy t

v t s n xu t vƠ v t tiêu th sang v t phơn h y vƠ cu i cùng chúng tr l i v môi tr
v n chuy n v t ch t nƠy đ

ng. S

c g i lƠ vòng tu n hoƠn v t ch t c a h sinh thái. Nó cịn đ

c

g i lƠ chu trình sinh đ a hóa.
Song song v i vịng tu n hoƠn v t ch t, trong h sinh thái còn t n t i dòng n ng
l

ng. N ng l

ng đ

c cung c p t ngu n n ng l

ng m t tr i, ch có m t ph n nh đ

c

ch t di p l c c a cơy xanh s d ng, còn l i ph n l n chuy n thƠnh nhi t n ng.
1.5.3. Nguyên lỦ sinh thái h c
1.5.3.1. Tính n đ nh c a h sinh thái (Ecosystem Stability)
H sinh thái không bao gi t nh t i mƠ luôn luôn thay đ i, các thƠnh ph n trong h
c ng luôn ln bi n đ ng. Vì v y, tính n đ nh c a h lƠ n đ nh đ ng.
Cơn b ng sinh thái còn ch u tác đ ng c a tính đa d ng c a các loƠi, cịn g i lƠ tính
đa d ng sinh h c bi u th b ng s l

ng các loƠi trong m t qu n xư. M i loƠi có nhi u cá

th , t ng s cá th trong toƠn b qu n xư cƠng l n thì tính đa d ng sinh h c c a nó cƠng cao.
15

Tính đa d ng sinh h c lƠ nhơn t quan tr ng c a cơn b ng sinh thái. Trong m t h
sinh thái, đa d ng các chu i th c n liên k t ch ng ch t v i nhau thƠnh m ng th c n. Khi
s l

ng cá th c a m t loƠi gi m xu ng, th m chí b tiêu di t h t thì các loƠi khác v n t n

t i vƠ phát tri n đ

c d a vƠo các chu i th c n có giá tr t

ng đ

ng.

1.5.3.2. S m t cơn b ng c a h sinh thái
M t h sinh thái đang cơn b ng có th m t cơn b ng vì nh ng tác đ ng c a thiên
nhiên ho c nhơn t o. N u tác đ ng không quan tr ng, x y ra trong m t th i gian ng n, thì
qn tính vƠ tính hoƠn ngun s đ a h sinh thái v tr ng thái ban đ u.
N u tác đ ng l n, kéo dƠi, mơi tr
thích nghi vƠ tr

ng b thay đ i r ng l n, sơu s c thì qu n xư m i

ng thƠnh trong b i c nh m i đ

c hình thƠnh. Qu n xư nƠy còn đ

cg i

lƠ qu n xư đ nh c c. S chuy n t qu n xư nƠy sang m t qu n xư khác g i lƠ di n th .
1.5.3.3. S t đi u ch nh c a các h sinh thái
Các h sinh thái t nhiên nói chung đ u có kh n ng t đi u ch nh riêng c a mình.
Ngh a lƠ có kh n ng t l p l i cơn b ng, đó lƠ: cơn b ng gi a các qu n th trong h sinh
thái (v t n th t ậ con m i, v t kỦ sinh - v t ch ...); cơn b ng gi a các vòng tu n hoƠn v t
ch t vƠ dòng n ng l

ng...S cơn b ng nƠy lƠ cơn b ng gi a v t s n xu t, v t tiêu th vƠ v t

phơn hu , hay còn g i lƠ s cơn b ng sinh thái. Chính nh s cơn b ng nƠy mƠ các h sinh
thái t nhiên đ

c n đ nh m i khi ch u s tác đ ng c a nhơn t ngo i c nh. Tuy nhiên, s

t đi u ch nh c a h sinh thái có gi i h n nh t đ nh. N u s thay đ i c a các nhơn t ngo i
c nh v

t quá gi i h n nƠy thì h sinh thái m t kh n ng t đi u ch nh vƠ h u qu lƠ chúng b

phá hu .
C n l u Ủ lƠ con ng

i không ph i lúc nƠo c ng mu n các h sinh thái có kh n ng

t đi u ch nh. Ví d , n n nông nghi p thơm canh d a vƠo s s n xu t d th a ch t h u c
đ cung c p l

ng th c vƠ th c ph m cho con ng

i. Các h sinh thái nƠy lƠ các h sinh

thái khơng có s t đi u ch nh v i m c đích con ng
NgƠy nay, nhi u n

i s d ng h u hi u ph n d th a đó.

c nhi t đ i đư phá đi hƠng lo t r ng nhi t đ i đ phát tri n nông

nghi p. S phá hu nƠy không nh ng phá đi nh ng h sinh thái giƠu có vƠ giá tr cao mƠ
cịn khơng t o d ng đ
c

c n n s n xu t nơng nghi p có hi u qu cao. Do t ng đ t r ng m ng,

ng đ trao đ i ch t c a các r ng nhi t đ i cao nên th

s n xu t nông nghi p.

ng th i m t khi r ng b phá hu th

ng đem l i s nghèo nƠn trong
ng kéo theo s xói mịn, h n

hán vƠ l l t.
Tr

ng h p khác, đó lƠ s phóng th i các h p ch t h u c t ch t th i sinh ho t vƠo

h sinh thái n

c. Các ch t h u c giƠu dinh d

ng nƠy s lƠm cho các loƠi t o (v t s n
16


xu t) phát tri n bùng n (hi n t
đ

ng n hoa). V t s n xu t do phát tri n cao đ mƠ không

c các v t tiêu th s d ng k p, khi chúng ch t s đ

t (nh tr

c phơn hu vƠ gi i phóng các đ c

ng h p cyanotoxin sinh ra do bùng n t o lam

trình nƠy c ng gơy nên hi n t

ng oxi hoƠ tan trong n

m t s loƠi thu sinh v t s ng trong môi tr
ch t h u c

môi tr

ng n

c th

ng n

n

c gi m quá th p vƠ có th lƠm cho

c b ch t.

ng hay x y ra

c ng t). Bên c nh đó, quá
ơy lƠ tr

ng h p ô nhi m

các vùng đô th hoá cao

các n

c

đang phát tri n.
S m t cơn b ng trong h sinh thái, lúc đ u th

ng x y ra cho vƠi thƠnh ph n, sau đó

m r ng ra các thƠnh ph n khác vƠ có th t h sinh thái nƠy m r ng sang h sinh thái
khác. S t đi u ch nh c a h sinh thái lƠ k t qu c a s t đi u ch nh c a t ng c th , c a t ng

qu n th , c a t ng qu n xư, m i khi m t y u t sinh thái nƠo đó thay đ i.
Có th chia các y u t sinh thái ra lƠm hai nhóm: nhóm y u t sinh thái gi i h n vƠ
nhóm khơng gi i h n. Nhi t đ , n ng đ mu i, th c n...lƠ các y u t gi i h n, ngh a lƠ, đ i
v i nhi t đ , n u chúng ta cho thay đ i t th p lên cao, chúng ta s tìm đ

c m t kho ng

gi i h n nhi t đ thích h p c a c th , hay c a c qu n th . NgoƠi kho ng gi i h n đó, c
th hay qu n th khơng t n t i đ

c. Kho ng gi i h n nƠy g i lƠ ắkho ng gi i h n sinh thái”

hay lƠ kho ng gi i h n cho phép c a c th , c a qu n th . Hai y u t ánh sáng vƠ đ a hình
khơng đ

c coi lƠ y u t sinh thái gi i h n đ i v i đ ng v t. Nh v y, m i c th , m i qu n

th đ u có m t kho ng gi i h n sinh thái nh t đ nh đ i v i t ng y u t sinh thái; kho ng
gi i h n nƠy ph thu c vƠo kh n ng thích nghi c a c th , c a qu n th , đ ng th i c ng
ph thu c vƠo các y u t sinh thái khác.
1.5.3.4. Phịng ch ng ơ nhi m mơi tr
Ọ nhi m lƠ hi n t

ng

ng thay đ i các y u t sinh thái do t nhiên ho c ho t đ ng nhơn

t o lƠm cho các y u t sinh thái nƠy v

t ra kh i gi i h n sinh thái c a c th , qu n th ,

qu n xư. Mu n ki m sốt ơ nhi m mơi tr

ng, tr

c h t c n ph i n m v ng các kho ng gi i

h n sinh thái c a c th , qu n th , qu n xư đ i v i t ng y u t sinh thái.
D phòng ô nhi m lƠ lƠm sao cho các y u t sinh thái nêu trên không v

t ra kh i

kho ng gi i h n thích ng c a c th , qu n th , qu n xư. X lỦ ô nhi m ngh a lƠ đ a các
y u t sinh thái đó tr v trong kho ng gi i h n sinh thái c a c th , qu n th , qu n xư.
Mu n x lỦ đ

c hi n t

ng ô nhi m c n ph i bi t đ

c c u trúc vƠ ch c n ng c a t ng h

sinh thái vƠ nguyên nhơn lƠm cho các y u t sinh thái v
ng. ơy chính nguyên lỦ sinh thái h c c b n đ
nguyên thiên nhiên vƠ b o v môi tr

t ra ngoƠi kho ng gi i h n thích

c v n d ng vƠo vi c s d ng h p lỦ tƠi

ng.
17


---------0vƠ0--------Câuăh iăơnăt p:ă
1. Mơi tr

ng lƠ gì?

2. Các thƠnh ph n mơi tr

ng? Cho ví d ?

3. Các ch c n ng c b n c a môi tr

ng?

4. S c kh e lƠ gì? Các y u t c a s c kh e?
5. S c kh e môi tr

ng lƠ gì? Các y u t c a s c kh e mơi tr

6. Phơn tích các mơ hình can thi p c a s c kh e môi tr
7. Phơn tích m i liên quan gi a s c kh e vƠ môi tr
8. H sinh thái lƠ gì? Nó có nh h
vƠ s c kh e con ng

ng?

ng?

ng?

ng nh th nƠo đ n v n đ b o v môi tr

ng s ng

i?

Tàiăli uăthamăkh o:ă
1. Lê V n Khoa (1995), Môi tr
2. B môn V sinh - Môi tr
Tr

ng và ô nhi m, NhƠ xu t b n Giáo d c
ng - D ch t (1998), V sinh môi tr

ng d ch t t p 1,

ng đ i h c Y khoa HƠ N i.

3. Lê V n Khoa (2001), Khoa h c môi tr

ng, NhƠ xu t b n Giáo d c.

18


Ch

CỄC V N

MỌI TR

GÂY NH H

NG

S C KH E CON NG
M c tiêu: giúp ng

 Hi u đ

2

NG
N
I

i h c:

 Hi u nh th nƠo lƠ ô nhi m môi tr
khí, đ t, n

ng

ng nói chung vƠ ơ nhi m mơi tr

ng khơng

c ầnói riêng. .

c nh ng tác đ ng c a ơ nhi m mơi tr

Hình th c vƠph

ng đ i v i s c kh e con ng

i.

ng pháp d y - h c:

 Trình chi u pp;
 H i đáp g i m v n đ .

19


2.1. KHỄI NI M
2.1.1. Kh ng ho ng môi tr

ng

Hi n nay, th gi i đang đ ng tr

c 5 cu c kh ng ho ng l n lƠ: dơn s , l

ng th c,

n ng l

ng, tƠi nguyên vƠ sinh thái. N m cu c kh ng ho ng nƠy đ u liên quan ch t ch v i

môi tr

ng vƠ lƠm cho ch t l

ng cu c s ng c a con ng

i có nguy c suy gi m. Nguyên

nhơn gơy nên các cu c kh ng ho ng lƠ do s bùng n dơn s vƠ các y u t phát sinh t s
gia t ng dơn s . Do đó, xu t hi n m t khái ni m m i lƠ kh ng ho ng môi tr
"Kh ng ho ng môi tr

ng là các suy thối v ch t l

mơ tồn c u, đe do cu c s ng c a lồi ng
ho ng mơi tr

ng môi tr

ng.

ng s ng trên quy

i trên trái đ t". Nh ng bi u hi n c a kh ng

ng:

- Ọ nhi m khơng khí (b i, SO2, CO2 v.v...) v

t tiêu chu n cho phép t i các đô th ,

khu công nghi p.
- Hi u ng nhƠ kính đang gia t ng lƠm bi n đ i khí h u toƠn c u.
- T ng ozon b phá hu .
- Sa m c hoá đ t đai do nhi u nguyên nhơn nh b c mƠu, m n hố, phèn hố, khơ
h n.
- Ngu n n

c b ô nhi m.

- Ọ nhi m bi n x y ra v i m c đ ngƠy cƠng t ng.
- R ng đang suy gi m v s l

ng vƠ suy thoái v ch t l

ng

- S ch ng loƠi đ ng th c v t b tiêu di t đang gia t ng.
- Rác th i, ch t th i đang gia t ng v s l
2.1.2. S c môi tr
"S c môi tr
con ng

ng:
ng là các tai bi n ho c r i ro x y ra trong quá trình ho t đ ng c a

i ho c bi n đ i b t th

tr ng". S c môi tr

ng vƠ m c đ đ c h i.

ng c a thiên nhiên, gây suy thối mơi tr

ng nghiêm

ng có th x y ra do:

- Bưo, l l t, h n hán, n t đ t, đ ng đ t, tr

t đ t, s t l đ t, núi l a phun, m a axit,

m a đá, bi n đ ng khí h u vƠ thiên tai khác;
- Ho ho n, cháy r ng, s c k thu t gơy nguy h i v môi tr

ng c a c s s n xu t,

kinh doanh, cơng trình kinh t , khoa h c, k thu t, v n hoá, xư h i, an ninh, qu c phòng;
- S c trong tìm ki m, th m đị, khai thác vƠ v n chuy n khống s n, d u khí, s p
h m lò, ph t d u, trƠn d u, v đ

ng ng d n d u, d n khí, đ m tƠu, s c t i c s l c hố

d u vƠ các c s cơng nghi p khác;

20

- S c trong lò ph n ng h t nhơn, nhƠ máy đi n nguyên t , nhƠ máy s n xu t, tái
ch nhiên li u h t nhơn, kho ch a ch t phóng x .
2.1.3. Ọ nhi m mơi tr
"Ơ nhi m mơi tr
mơi tr

ng:
ng là s làm thay đ i tính ch t c a môi tr

ng".
Trên th gi i, ô nhi m môi tr

l

ng vƠo môi tr

các ch t th i

ng đ

c hi u lƠ vi c chuy n các ch t th i ho c n ng

ng đ n m c có kh n ng gơy h i đ n s c kho con ng

tri n sinh v t ho c lƠm suy gi m ch t l

ng mơi tr

d ng khí (khí th i), l ng (n

tác nhơn v t lỦ, sinh h c vƠ các d ng n ng l
Tuy nhiên, môi tr
ho c c

ng, vi ph m tiêu chu n

ng ch đ

i, đ n s phát

ng. Các tác nhơn gơy ô nhi m bao g m:

c th i), r n (ch t th i r n) ch a hoá ch t ho c
ng nh nhi t đ , b c x .

c coi lƠ b ô nhi m n u trong đó hƠm l

ng, n ng đ

ng đ các tác nhơn trên đ t đ n m c có kh n ng tác đ ng x u đ n con ng

i, sinh

v t vƠ v t li u.
2.2. NH NG NH H

NG C A Ọ NHI M KHỌNG KHệ LểN S C KH E

2.2.1. Khái ni m

"Ơ nhi m khơng khí là s có m t m t ch t l ho c m t s bi n đ i quan tr ng trong
thành ph n khơng khí, làm cho khơng khí khơng s ch ho c gây ra s to mùi, có mùi khó
ch u, gi m t m nhìn xa (do b i)".
2.2.2. Ngu n gơy ơ nhi m khơng khí
Có r t nhi u ngu n gơy ơ nhi m khơng khí. Có th chia ra thƠnh ngu n t nhiên vƠ
ngu n nhơn t o.
a. Ngu n t nhiên:
- Núi l a: núi l a phun ra nh ng nham th ch nóng vƠ nhi u khói b i giƠu sunfua,
mêtan vƠ nh ng lo i khí khác. Khơng khí ch a b i lan to đi r t xa vì nó đ

c phun lên r t

cao.
- Cháy r ng: các đám cháy r ng vƠ đ ng c b i các quá trình t nhiên x y ra do s m
ch p, c sát gi a th m th c v t khô nh tre, c . Các đám cháy nƠy th

ng lan truy n r ng,

phát th i nhi u b i vƠ khí.
- Bưo b i gơy nên do gió m nh vƠ bưo, m a bƠo mòn đ t sa m c, đ t tr ng vƠ gió
th i tung lên thƠnh b i. N

c bi n b c h i vƠ cùng v i sóng bi n tung b t mang theo b i

mu i lan truy n vƠo khơng khí.

21


- Các quá trình phơn hu , th i r a xác đ ng, th c v t t nhiên c ng phát th i nhi u

ch t khí, các ph n ng hoá h c gi a nh ng khí t nhiên hình thƠnh các khí sunfua, nitrit,
các lo i mu i v.v... Các lo i b i, khí nƠy đ u gơy ơ nhi m khơng khí.
b. Ngu nănhânăt o:
Ngu n gơy ô nhi m nhơn t o r t đa d ng, nh ng ch y u lƠ do ho t đ ng công nghi p,
đ t cháy nhiên li u hoá th ch vƠ ho t đ ng c a các ph

ng ti n giao thông. Ngu n ô nhi m

công nghi p do hai quá trình s n xu t gơy ra:
- Quá trình đ t nhiên li u th i ra r t nhi u khí đ c đi qua các ng khói c a các nhƠ
máy vƠo khơng khí.
- Do b c h i, rị r , th t thốt trên dơy chuy n s n xu t s n ph m vƠ trên các đ
ng d n t i. Ngu n th i c a quá trình s n xu t nƠy c ng có th đ

ng

c hút vƠ th i ra ngoƠi

b ng h th ng thơng gió.
Các ngƠnh cơng nghi p ch y u gơy ơ nhi m khơng khí bao g m: nhi t đi n; v t li u
xơy d ng; hố ch t vƠ phơn bón; d t vƠ gi y; luy n kim; th c ph m; các xí nghi p c khí;
các nhƠ máy thu c ngƠnh công nghi p nh ; giao thông v n t i; bên c nh đó ph i k đ n sinh
ho t c a con ng

i.

2.2.3. Các tác nhơn gơy ơ nhi m khơng khí
Các ch t vƠ tác nhơn gơy ơ nhi m khơng khí g m:
- Các lo i oxit nh : nit oxit (NO, NO2), nit đioxit (NO2), SO2, CO, H2S vƠ các lo i
khí halogen (Clo, Brom, Iôt).

- Các h p ch t Flo.
- Các ch t t ng h p (ểte, Benzen).
- Các ch t l l ng (b i r n, b i l ng, b i vi sinh v t), nitrat, sunfat, các phơn t
cacbon, sol khí, mu i, khói, s

ng mù, ph n hoa.

- Các lo i b i n ng, b i đ t, đá, b i kim lo i nh đ ng, chì, s t, k m, niken, thi c,
cađimi...
- Khí quang hố nh : ozơn, FAN, FB2N, NOX, anđehyt, etylen...
- Ch t th i phóng x .
- Nhi t đ .
- Ti ng n.
Các tác nhơn trên ch y u đ

c sinh ra do quá trình đ t cháy nhiên li u vƠ s n xu t

công nghi p. Các tác nhơn ơ nhi m khơng khí có th phơn thƠnh hai d ng: d ng h i khí vƠ

22