(Luận án tiến sĩ) Giải pháp quản lý và khai thác du lịch sinh thái ở các vườn quốc gia Việt Nam theo hướng phát triển bền vững (Nghiên cứu điểm VQG Cúc Phương)

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan Luận án: Giải pháp quản lý và khai thác du lịch sinh thái
ở các vườn quốc gia Việt Nam theo hướng phát triển bền vững (Nghiên cứu điểm
VQG Cúc Phương) là cơng trình nghiên cứu độc lập của tơi, do chính tơi hồn
thành.
Các tài liệu tham khảo, trích dẫn; Các số liệu thống kê phục vụ mục đích
nghiên cứu của cơng trình này là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng.
Nghiên cứu sinh

Nguyễn Văn Hợp


LỜI CẢM ƠN
Trước hết, tơi xin bày tỏ lịng biết ơn đến Ban giám hiệu, quý Thầy/Cô trong
khoa Du lịch và Khách sạn, Viện Sau đại học – trường Đại học Kinh tế quốc dân Hà
Nội đã giảng dạy, trang bị kiến thức cho tơi trong tồn khóa học; Ban giám hiệu,
Ban chủ nhiệm khoa Kinh tế và QTKD – trường Đại học Lâm nghiệp đã tạo điều
kiện cho tôi được tham gia khóa học.
Tơi xin trân trọng cám ơn PGS.TS. Nguyễn Đình Hịa và TS. Lê Thị Lan
Hương đã tận tình hướng dẫn và đóng góp những ý kiến q báu cho tơi trong q
trình hồn thiện Luận án.
Xin chân thành cám ơn Ban quản lý các VQG trực thuộc Bộ NN&PTNT và
đặc biệt là Ban quản lý VQG Cúc Phương, các chuyên gia, bạn bè, đồng nghiệp và
những người có liên quan đã cung cấp tài liệu và tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tơi
hồn thành Luận án.
Sau cùng, xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến gia đình đã động viên, giúp
đỡ tơi trong q trình học tập.
Hà Nội, ngày tháng năm 2014
Nghiên cứu sinh

Nguyễn Văn Hợp

MỤC LỤC

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT .....................................................................v
DANH MỤC SƠ ĐỒ, BẢNG BIỂU............................................................vi
LỜI MỞ ĐẦU..................................................................................................1
1. Tính cấp thiết của đề tài.............................................................................1
2 . Mục tiêu nghiên cứu ..................................................................................3
3. Nhiệm vụ và câu hỏi nghiên cứu................................................................4
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu..............................................................5
5. Tổng quan nghiên cứu và những đóng góp mới của luận án..................5
6. Kết cấu của luận án ................................................................................13
CHƯƠNG 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIẾN VỀ QUẢN LÝ, KHAI THÁC
DU LỊCH SINH THÁI Ở CÁC VƯỜN QUỐC GIA THEO HƯỚNG
PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG .........................................................................14
1.1. Lý luận cơ bản về du lịch và phát triển du lịch bền vững .................14
1.1.1. Những vấn đề chung về du lịch ........................................................14
1.1.2. Phát triển du lịch bền vững ...............................................................18
1.2. Lý luận cơ bản về du lịch sinh thái ......................................................22
1.2.1. Khái niệm du lịch sinh thái ...............................................................22
1.2.2. Những đặc trưng của du lịch sinh thái...............................................25
1.2.3. Du lịch sinh thái và phát triển bền vững ..........................................26
1.3. Quản lý và khai thác du lịch sinh thái tại các vườn quốc gia ............28
1. .1. ối quan hệ giữa du lịch sinh thái và các vườn quốc gia.................28
1.3.2. Hoạt động quản lý, khai thác du lịch sinh thái ở các vườn quốc
gia....................................................................................................................35
i

1.4. Kinh nghiệm phát triển du lịch sinh thái và quản lý vườn quốc gia
trên thế giới ...................................................................................................39
1.4.1. Kinh nghiệm phát triển du lịch sinh thái...........................................39
1.4.2. Kinh nghiệm quản lý các vườn quốc gia...........................................46
1.4.3. Bài học kinh nghiệm về quản lý, khai thác du lịch sinh thái ở các
vườn quốc gia..................................................................................................49
Kết luận chương 1 ........................................................................................50
CHƯƠNG 2
PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

...........................................................52

2.1. Mô hình nghiên cứu................................................................................52
2.2. Phương pháp luận trong nghiên cứu luận án......................................53
2.3. Nguồn dữ liệu..........................................................................................55
2.4. Phương pháp thu thập và xử lý dữ liệu................................................56
Kết luận chương 2 ........................................................................................63
CHƯƠNG 3
THỰC TRẠNG QUẢN LÝ, KHAI THÁC DU LỊCH SINH THÁI
Ở CÁC VƯỜN QUỐC GIA VIỆT NAM VÀ VƯỜN QUỐC GIA CÚC
PHƯƠNG ....................................................................................................64
3.1. Hoạt động du lịch sinh thái hiện nay tại các vườn quốc gia Việt
Nam.................................................................................................................64
3.1.1. Tài nguyên du lịch sinh thái ở các vườn quốc gia Việt Nam............64
3.1.2. Thực trạng quản lý, khai thác du lịch sinh thái ở vườn quốc gia Việt
Nam.................................................................................................................67
3.1.3. Nhận xét chung về quản lý, khai thác du lịch sinh thái ở vườn quốc
gia Việt Nam...................................................................................................75
3.2. Giới thiệu về vườn quốc gia Cúc Phương...........................................79

3.2.1. Lịch sử hình thành vườn quốc gia Cúc Phương................................79
ii


3.2.2. Chức năng, nhiệm vụ của vườn quốc giaG Cúc Phương..................79
3.3. Điều kiện phát triển du lịch sinh thái vườn quốc gia Cúc Phương....80
3.3.1. Tài nguyên du lịch tự nhiên..............................................................80
3.3.2. Tài nguyên du lịch nhân văn.............................................................81
. . . Điều kiện cơ sở hạ tầng.....................................................................83
3.4. Thực trạng tổ chức quản lý tại vườn quốc gia Cúc Phương..............85
3.4.1. Mơ hình tổ chức quản lý ...................................................................85
.4.2. Đặc điểm lao động của vườn quốc gia Cúc Phương.........................88
3.5. Thực trạng khai thác du lịch sinh thái tại vườn quốc gia Cúc
Phương............................................................................................................89
. .1. Cơ sở vật chất k thuật phục vụ du lịch............................................ 9
. .2. Các hoạt động du lịch chủ yếu tại vườn quốc gia Cúc Phương........92
3.5.3. Thị trường khách du lịch của vườn quốc gia Cúc Phương ..............93
3.5.4. Sự tham gia của cộng đồng địa phương trong khai thác DLST........97
3.5.5. Sự tham gia của các doanh nghiệp du lịch trong khai thác DLST..100
3.5.6. Kết quả kinh doanh DLST của vườn quốc gia Cúc Phương...........102
3.6. Thuận lợi, khó khăn trong quản lý và khai thác du lịch sinh thái ở
vườn quốc gia Cúc Phương .......................................................................102
3.6.1. Thuận lợi.........................................................................................102
.6.2. Khó khăn.........................................................................................104
Kết luận chương 3.......................................................................................104
CHƯƠNG 4
MỘT SỐ GIẢI PHÁP QUẢN LÝ VÀ KHAI THÁC DU LỊCH SINH
THÁI Ở CÁC VƯỜN QUỐC GIA VÀ VƯỜN QUỐC GIA CÚC
PHƯƠNG THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG........................106
4.1. Chiến lước phát triển du lịch Việt Nam ............................................106

4.2. Giải pháp quản lý các vườn quốc gia..................................................107
4.2.1. Quan điểm quản lý về vai trò của rừng và vườn quốc gia...............107
4.2.2. Giải pháp thực hiện.........................................................................107
iii


4.3. Giải pháp khai thác du lịch sinh thái bền vững ở các vườn quốc
gia..................................................................................................................114
4.3.1. Mơ hình phát triển DLST bền vững cho các vườn quốc gia...........114
4.3.2. Nhóm giải pháp tới Ban quản lý vườn quốc gia ............................116
4.3.3. Nhóm giải pháp tới cộng đồng địa phương.....................................133
4.3.4. Nhóm giải pháp tới các cơng ty du lịch...........................................136
4.3.5. Nhóm giải pháp tới khách du lịch...................................................139
4.4. Một số kiến nghị ................................................................................. 141
4.4.1. Đối với các cơ quan quản lý nhà nước............................................141
4.4.2. Đối với các vườn quốc gia..............................................................141
Kết luận chương 4.......................................................................................142
KẾT LUẬN .................................................................................................144
DANH MỤC NHỮNG CƠNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ CĨ
LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI........................................................................147
TÀI LIỆU THAM KHẢO..........................................................................148
PHỤ BIỂU 01:Phiếu phỏng vấn khách du lịch.........................................154
PHỤ BIỂU 02:Phiếu thăm dò người dân địa phương..............................158
PHỤ BIỂU 03: Phiếu thăm dò ý kiến ban quản lý VQG.........................161
PHỤ BIỂU 04: Các VQG Việt Nam..........................................................162
PHỤ BIỂU 05: Mức sẵn lòng chi trả của du khách.................................163

iv

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

BTTN:

Bảo tồn thiên nhiên

BT:

Bảo tồn

CBVC:

Cán bộ viên chức

LĐHĐ:

Lao động hợp đồng

DL:

Du lịch

DLST:

Du lịch sinh thái

DLST&GDMT:

Du lịch sinh thái và giáo dục môi trường

NN&PTNT:

Nông nghiệp và phát triển nông thôn

TNHHMTV:

Trách nhiệm hữu hạn một thành viên

WTP:

ức sẵn lòng chi trả

VQG:

Vườn quốc gia

UNWTO:

Tổ chức du lịch thế giới

UBND:

Ủy ban nhân dân

v


DANH MỤC SƠ ĐỒ, BẢNG BIỂU

CÁC BẢNG

Bảng 1.1. Tổng hợp một số khái niệm về DLST.............................................24
Bảng 2.1. Những điểm khác biệt giữa nghiên cứu định tính và định lượng...54
Bảng 2.2. Nội dung, câu hỏi nghiên cứu và các khoản mục điều tra khách....57
Bảng 2.2. Nội dung, câu hỏi nghiên cứu và các khoản mục điều tra HGD.....59
Bảng 3.1.

ột số chỉ tiêu về đa dạng sinh học tại các VQG..........................66

Bảng 3.2: Cơ cấu các nguồn thu từ khách du lịch năm 2009..........................74
Bảng 3. : Cơ cấu các nguồn kinh phí thường xuyên giai đoạn 2006-2009 của
các VQG trực thuộc Bộ NN&PTNT……………...........................................75
Bảng .4: Trình độ đội ngũ lao động VQG Cúc Phương năm 2011...............
Bảng 3.5: Số lượng phòng nghỉ ở Trung tâm DLST&GDMT…….......….....90
Bảng 3.6: Đánh giá của khách du lịch du lịch VQG Cúc Phương…..............96
Bảng 3.7: Tổng hợp ý kiến người dân về ảnh hưởng của du lịch...................99
Bảng 3.8: Cơ cấu doanh thu từ hoạt động du lịch…………….....................102
Bảng 4.1:

ức sẵn lòng trả thêm phí vào của VQG Cúc Phương…............124

CÁC BIỂU ĐỒ
Biểu đồ 3.1: Cơ cấu du khách đến VQG Cúc Phương…....……….......….....94
Biểu đồ 3.2. Cơ cấu độ tuổi của du khách………………....………...............9
Biểu đồ 3.3. Cơ cấu nghề nghiệp của du khách…………....……..................95
CÁC SƠ ĐỒ
Sơ đồ 3.1: Sơ đồ quản lý các VQG trực thuộc Bộ NN&PTNT…...................68
Sơ đồ 3.2: Sơ đồ quản lý các VQG trực thuộc các tỉnh …………..................69
Sơ đồ 3.3: Sơ đồ tổ chức của các VQG trực thuộc Bộ NN&PTNT…............72
vi

Sơ đồ 3.4: Sơ đồ tổ chức của các VQG trực thuộc các Tỉnh…………...........72
Sơ đồ 3.5: Cơ cấu tổ chức của VQG Cúc Phương..........................................86
Sơ đồ 4.1: Cơ cấu đồng quản lý tài ngun rừng VQG................................110
Sơ đồ 4.2: Mơ hình phát triển DLST theo hướng bền vững tại VQG...........114
Sơ đồ 4.3: Đề xuất mơ hình tổ chức VQG – Phương án 1……………....…11
Sơ đồ 4.4: Đề xuất mơ hình tổ chức VQG – phương án 2…………............119

CÁC HÌNH
Hình 1.1. Các yếu tố cấu thành điểm đến du lịch............................................16
Hình 2.1: Mơ hình nghiên cứu…....................................................................52
Hình 4.1: Đường cầu WTP của khách đến VQG Cúc Phương.....................122

vii


LỜI MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Trong những năm gần đây, theo tổ chức du lịch thế giới (UNWTO), Du lịch
sinh thái (DLST) đã và đang phát triển rất nhanh ở nhiều nước trên thế giới và thu
hút được ngày càng nhiều sự chú ý của các tầng lớp trong xã hội, đặc biệt là những
người có nhu cầu về vãn cảnh, khám phá thiên nhiên và tìm hiểu sự đa dạng hệ sinh
thái, động thực vật cũng như tính độc đáo, đặc thù của văn hóa bản địa gắn liền với
tài nguyên du lịch đó. Sự phát triển của DLST một mặt mang lại việc làm, thu nhập
và lợi nhuận cho địa phương và quốc gia nhất là ở những vùng hẻo lánh, xa xôi,
vùng nông thôn - nơi có những khu bảo tồn, phong cảnh thiên nhiên đẹp và nét văn
hóa địa phương đặc thù; mặt khác vẫn bảo vệ được môi trường tự nhiên, sự đa dạng
sinh học và văn hóa địa phương. Hơn thế, DLST góp phần quan trọng trong việc
phát triển cộng đồng, giáo dục mơi trường, văn hóa, lịch sử và các hoạt động giải
trí. Vì thế, ở nhiều nước trong khu vực và trên thế giới, DLST đã trở thành một loại

hình kinh doanh có hiệu quả cho việc bảo vệ môi trường sinh thái, bằng việc làm
giảm sức ép đến sự khai thác nguồn tài nguyên cho nhu cầu dịch vụ du lịch của
khách du lịch và dân cư địa phương.
Ở Việt Nam, DLST là lĩnh vực được nghiên cứu từ giữa thập kỷ 90 của thế
kỷ XX. Ngày nay, DLST càng được quan tâm của các cấp, các ngành trong bối
cảnh phát triển du lịch trở thành một ngành kinh tế mũi nhọn và càng trở nên quan
trọng hơn khi du lịch trở thành chiến lược của quốc gia và được nhiều người biết
đến.
Các Vườn quốc gia (VQG) và khu bảo tồn thiên nhiên khu (BTTN) là nơi tập
trung đa dạng sinh học cao, trong đó có nhiều lồi động - thực vật đặc hữu, quý
hiếm và có khả năng hấp dẫn du khách. Các cộng đồng dân cư địa phương sinh
sống trong khu vực các VQG đều có những giá trị văn hóa bản địa độc đáo và mang
những đặc sắc riêng đây là những thuận lợi cho việc phát triển loại hình DLST. Việt
Nam có 0 VQG nằm rải rác trên phạm vi tồn quốc, trong đó 6 VQG trực thuộc Bộ

1


NN&PTNT quản lý và 24 VQG thuộc các tỉnh quản lý, với nhiều giá trị tài nguyên
thuận lợi để phát triển du lịch nói chung và DLST nói riêng. Đồng thời, phần lớn
các VQG có vai trị kép, một mặt đây là khu vực cung cấp nơi cư trú cho sự sống
hoang dã, mặt khác nó lại phục vụ như là nơi du lịch đặc thù cho khách du lịch.
Việc quản lý các mâu thuẫn tiềm ẩn giữa hai mục đích này có thể là một vấn đề, cụ
thể là du khách sẽ đem lại nguồn kinh phí cho VQG cũng như góp phần nâng cao
đời sống cho người dân địa phương, quảng bá các giá trị văn hóa bản địa tạo điều
kiện duy trì và bảo tồn hệ sinh thái và các giá trị văn hóa bản địa; Các VQG cũng là
nguồn cung cấp các tài nguyên thiên nhiên có giá trị như gỗ, khống sản và các loại
tài nguyên có giá trị khác. Sự cân bằng giữa nhu cầu khai thác các tài nguyên này
với tổn thất do việc khai thác gây ra thường là thách thức rất quan trọng đối với hệ
thống quản lý các VQG.

Các VQG hiện nay được coi là một loại rừng và được quản lý theo quy chế
của rừng đặc dụng chứ chưa được quan tâm đến khía cạnh là một loại tài nguyên du
lịch. Hơn thế nữa, do các VQG hiện tại đang được quản lý nhằm mục tiêu chính là
bảo tồn đa dạng sinh học nên đã hạn chế sự phát triển DLST, hạn chế sự tham gia
của các doanh nghiệp du lịch và cộng đồng dân cư địa phương trong việc khai thác
tài nguyên DLST.

ối quan hệ giữa Ban quản lý VQG (cơ quan chức năng được

giao quản lý rừng) với cộng đồng dân cư và các doanh nghiệp du lịch chưa được
thống nhất và chặt chẽ dẫn đến làm giảm hiệu quả của việc khai thác tài nguyên du
lịch này. Do đó việc quản lý các VQG theo hướng là một loại tài nguyên rừng đơn
thuần với chức năng bảo tồn sự đa dạng sinh học hay coi đây là một tài nguyên du
lịch với chức năng kép là vừa bảo tồn đa dạng sinh học vừa khai thác DLST tạo thu
nhập là một vấn đề cần phải làm rõ.
Các VQG có một giá trị về tài nguyên DLST rất lớn, nếu khơng khai thác thì
đã bỏ phí nhưng nếu khai thác khơng hợp lý thì sẽ hủy hoại nguồn tài ngun do đó
cần phải có các mơ hình, giải pháp quản lý và khai thác hợp lý làm sao khai thác
được tối đa các giá trị kinh tế của tài nguyên đồng thời không tác động xấu tới các
giá trị về sinh thái của nguồn tài nguyên này.

2


Từ kinh nghiệm quản lý VQG của một số nước trên thế giới cho thấy việc
khai thác tài nguyên tại các VQG để phát triển DLST hợp lý đã đảm bảo được cả 2
mục tiêu là (i) Bảo tồn hệ sinh thái bền vững về môi trường và (ii) tạo thêm kinh phí
hoạt động cho VQG, nâng cao đời sống của cộng đồng dân cư địa phương đảm bảo
bền vững về kinh tế và xã hội.
Với 0 VQG Việt Nam nằm rải rác trên tồn quốc, do đó việc nghiên cứu tất

cả các VQG là rất khó thực hiện. Hơn nữa, các VQG hiện tại đều được coi là Ban
quản lý rừng đặc dụng và được điều chỉnh bằng những văn bản quy phạm pháp luật
chung có liên quan; Chức năng, nhiệm vụ vủa các VQG hiện nay đều giống nhau;
Các VQG chỉ khác nhau về độ dạng sinh học và quy mơ diện tích. Từ những lý do
trên cho thấy, có thể lựa chọn 1 điểm nghiên cứu để minh chứng cho các VQG còn
tổng thể các VQG khác của Việt Nam được nghiên cứu dựa trên các tài liệu thứ cấp
và việc tham vấn ý kiến của các chuyên gia trong lĩnh vực có liên quan. VQG Cúc
Phương có thể nói là VQG đặc trưng cho các VQG tại Việt Nam và được chọn làm
nghiên cứu điểm bởi: VQG Cúc Phương là VQG được thành lập đầu tiên tại Việt
Nam; VQG Cúc Phương có diện tích tương đối lớn, nằm trên diện tích của

tỉnh là

Hịa Bình – Ninh Bình và Thanh Hóa với những giá trị về đa dạng sinh học điển
hình, có nguồn tài ngun DLST phong phú; VQG Cúc Phương đã có nghiên cứu
và bắt đầu kinh doanh du lịch dựa vào tài nguyên VQG rất sớm; Số lượng khách du
lịch đến VQG tương đối đông; VQG Cúc Phương nằm ở miền bắc nên thuận lợi và
phù hợp với điều kiện nghiên cứu.
Từ thực tế nói trên, việc nghiên cứu đề tài “Giải pháp quản lý và khai thác
du lịch sinh thái ở các Vườn quốc gia Việt Nam theo hướng phát triển bền vững
(nghiên cứu điểm VQG Cúc Phương)” là cần thiết.

2. Mục tiêu nghiên cứu của luận án
Góp phần phát triển cơ sở lý luận về du lịch sinh thái và quản lý DLST.
Nghiên cứu, đánh giá thực trạng quản lý và khai thác du lịch sinh thái tại VQG Cúc
Phương nhằm đề xuất các giải pháp quản lý và các phương án khai thác DLST ở
VQG Cúc Phương và các VQG Việt Nam theo hướng phát triển bền vững.

3

3. Nhiệm vụ và câu hỏi nghiên cứu
3.1. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Trên cơ sở hệ thống hóa để góp phần phát triển cơ sở lý luận và thực tiễn về
quản lý và khai thác du lịch sinh thái ở các VQG.
- Xác định được mối quan hệ giữa phát triển du lịch sinh thái và phát triển
bền vững cho các VQG,
- Đánh giá được thực trạng cơ chế và mơ hình quản lý các VQG ở Việt Nam,
- Đánh giá được hiện trạng quản lý và khai thác DLST tại VQG Cúc Phương.
- Đề xuất được các giải pháp quản lý và các phương án khai thác DLST tại
VQG Cúc Phương và các VQG ở VN định hướng giai đoạn 2010 – 2020.

3.2. Câu hỏi nghiên cứu
Để làm rõ mục tiêu của luận án thì câu hỏi nghiên cứu cần được trả lời là:
1. Giải pháp quản lý nào cho phép phát triển du lịch sinh thái theo
hướng bền vững tại các VQG của Việt Nam?
Để phát triển du lịch bền vững địi hỏi cần có sự tham gia của các bên liên
quan trong việc quản lý và khai thác tài nguyên DLST do vậy để trả lời câu hỏi này,
những vấn đề sau đây cần được tìm hiểu và nghiên cứu:
1.a. Những yếu tố nào thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng dân cư địa
phương vào sự phát triển DLST tại các VQG?
1.b. Những yếu tố nào cản trở sự tham gia của cộng đồng dân cư địa phương
vào sự phát triển DLST tại các VQG?
1.c. Những yếu tố nào thúc đẩy sự tham gia của các doanh nghiệp du lịch vào
sự phát triển DLST tại các VQG?
1.d. Những yếu tố nào cản trở sự tham gia của các doanh nghiệp du lịch vào
sự phát triển DLST tại các VQG?
2. Vai trò cũng như việc tổ chức và cơ chế hoạt động cho Ban quản lý
các VQG (Cơ quan chức năng được giao quản lý các khu rừng đặc dụng – nguồn
tài nguyên DLST) như thế nào là hợp lý để vừa quản lý được tài nguyên rừng,

bảo vệ sự đa dạng sinh học vừa khai thác được hiệu quả về DLST?

4