Ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa đến người nông dân bị mất đất

Ảnh hưởng đô thị hóa đến các hộ nông dân bị mất đất ở Hà Nội
1. Lý do chọn đề tài:
Bắt đầu từ nửa sau thế kỉ 20, quá trình phát triển của nhân loại đã
chuyển biến theo hướng mới, tạo cơ hội cho các quốc gia đang phát triển,
nhất là các quốc gia châu Á đã có những bước phát triển mang tính nhảy vọt.
Quá trình hiện đại hóa trên cơ sở công nghiệp hóa đã làm cho quá trình đô
thị hóa trở thành một xu hướng nổi bật của các quốc gia đang phát triển vào
thập kỉ 50-60. Tốc độ phát triển của dân số đô thị ở các nước đang phát triển
đã nhanh hơn nhiều so với các nước phát triển. Theo “Báo cáo phát triển thế
giới 2003” đã dự đoán đến năm 2050, lần đầu tiên trong lịch sử, đa số người
dân ở các nước đang phát triển sẽ được sống ở các đô thị và các thành phố.
Nhưng người ta cũng khẳng định tính có hại của đời sống đô thị, sự suy
thoái về môi trường, cạn kiệt tài nguyên, các ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống
văn hóa tinh thần của con người,…
Là một nước đang phát triển, Việt Nam cũng không nằm ngoài xu thế
đó. Quá trình đô thị hóa đang diễn ra sôi động trên khắp cả nước, từ miền
Bắc đến miền Nam, từ miền xuôi đến miền ngược, từ đồng bằng đến hải
đảo, không đâu là không mọc lên các khu công nghiệp, khu đô thị mới. Hệ
thống acủa đất nước. Đặc biệt ở các vùng ngoại thành và ven đô Hà Nội-TP
Hồ Chí Minh việc đô thị hóa diễn ra sôi động hơn bao giờ hết, điều này đang
gây ra áp lực ngày càng lớn đối với đất đai. áp lực với đất đai là điều không
thể tránh khỏi bởi chúng ta chỉ có thể sử dụng sao cho hợp lí nguồn của cải
quốc gia chứ không thể thay đổi quỹ đất được Quá trình chuyển đổi đất nông
nghiệp sang đất đô thị đã tác động đến một bộ phận dân cư. Nói đến đô thị
người ta thường nghĩ ngay đến mặt lợi nhiều hơn là mặt hại, trước tiên các
đô thị lớn cung cấp nhiều cơ hội việc làm, lương bổng, dịch vụ xã hội, năng
suất lao động cao hơn. Nó góp phần chuyển hướng phát triển kinh tế và là
động lực dịch chuyển cơ cấu kinh tế ở cả khu vực đô thị và nông thôn.
1
1
Ảnh hưởng đô thị hóa đến các hộ nông dân bị mất đất ở Hà Nội

Nhưng chúng ta cũng nên nhìn nhận cả mặt trái của quá trình đô thị hóa.
Một trong số đó là quá trình chuyển đổi đất nông nghiệp đã ảnh hưởng trực
tiếp tới người nông dân mất đất.
Việt Nam đang chứng kiến một tốc độ đô thị hoá cao chưa từng có.
Lượng dân cư vào đô thị đã chiếm tới 28% tổng dân cư toàn quốc và mỗi
năm có khoảng 1 triệu dân cư toàn quốc tiếp tục tham gia vào “đại gia đình”
đô thị. Toàn quốc hiện có trên 700 trung tâm đô thị lớn nhỏ, trong đó có 93
thành phố cấp tỉnh, thành. Riêng Hà Nội dự kiến tỉ lệ đô thị hoá đạt 30-32%
vào năm 2010 và 55-62.5% trong năm 2020 và dân số đô thị đến năm 2010
là 3.9 - 4.2 triệu người, năm 2020 là 7.9-8.5 triệu người. Do vậy, đất đai sử
dụng để xây nhà ở và các cơ sở hạ tầng là rất thiếu thốn. Từ nay đén năm
2010, theo kế hoạch sử dụng đất, Hà nội sẽ thực hiện thu hồi, chuyển hơn
5.200ha đất nông nghiệp để phục vụ nhu cầu phát triển đô thị (Giám đốc Sở
Quy hoạch Kiến trúc thành phố Hà Nội cho biết, theo đồ án quy hoạch
chung xây dựng thủ đô Hà Nội đến năm 2025, quy mô Hà Nội sẽ được mở
rộng lên mức xấp xỉ 1.975km
2
, rộng hơn gấp đôi so với hiện nay).
Xuất phát từ thực tiễn cũng như ảnh hưởng của quá trình đô thi hóa,
nhóm 2 nghiên cứu 1 phần nhỏ của quá trình đô thị hóa tác động đến người
dân : “Ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa đến người nông dân bị mất đất”.
Chúng em hi vọng với đề tài này, sẽ có cách nhìn sâu hơn, thực tế hơn về
tình cảnh người nông dân mất đất.
2. Đối tượng, phạm vi, thời gian, phương pháp nghiên cứu:
-Đối tượng: Các vùng nông thôn có sự chuyển đổi đất nông nghiệp
sang đất khu đụ thị đặc biệt là các vùng ngoại thành và ven đô Hà Nội
-Phương pháp nghiên cứu: Chủ yếu sử dụng phương pháp so sánh,
định tính, tổng hợp trên cơ sở các số liệu đã được thu thập, từ đó rút ra
2
2

Ảnh hưởng đô thị hóa đến các hộ nông dân bị mất đất ở Hà Nội
những kết luận, những nhận định, diễn biến xảy ra trong thực tế và xu hướng
trong tương lai.
- Pham vi nghiên cứu: Vùng ngoại thành ven đô thành phố Hà Nội,
như các khu đô thị như Trung Hòa Nhân Chính, Định Công, Đông Anh,…..
- Thời gian nghiên cứu: Từ năm 2001 đến nay
3.Tài liệu tham khảo
- Giáo trình “kinh tế đô thị” của GS.TS Nguyễn Đình Hương và Thạc
sĩ Nguyễn Hữu Đoàn. Nhà xuất bản giáo duc 2002
- Giáo trình “quản lý đô thị” của GS.TS Nguyễn Đình Hương và Thạc
s ĩ Nguyễn Hữu Đoàn. Nhà xuất bản thống kê
-Trang web vietbaovietnam.vn
-Trang web vn eppress.vn
-Trang web bộ nông nghiệp phát triển nông thôn
-Trang web bộ lao động thương binh xã hội
-Trang web bộ t ài nguyên môi trường
-Trang web cục thông kê
-Trang web hội nông dân việt nam
-Báo lao động số 218 ngày 20/9/2007
4.Kết cấu bài viêt:
1.Tính cấp thiết của đề tài
2. Đối tượng, phạm vi, thời gian,phương pháp nghiên cứu
3. Tài liệu tham khảo
4. Kết cấu bài viết
5.Câu hỏi nghiên cứu
5.1. Đô thị hóa ảnh hưởng như thế nào đến nông dân mất đất
5.2. Chính sách nào giải quyết tình trạng mất đ ất của người dân
3
3
Ảnh hưởng đô thị hóa đến các hộ nông dân bị mất đất ở Hà Nội

6. Cơ sở l ý thuyết
7.Thực trạng
7.1 Thực trạng về đất nông nghiệp và người nông dân mất đất
7.2 Quá trình đô thị hóa ảnh hưởng tới người dân
7.3 Giải pháp
8. Kết luận.
5. Câu hỏi nghiên cứu
5.1. Đô thị hoá ảnh hưởng như thế nào đến người dân bị mất đất?
Hàng loạt khu công nghịêp, khu đô thị mọc lên như một tất yếu trong
quá trình Đô thị hoá thành phố Hà Nội. Duy chỉ có điều, người nông dân,
hay nói chính xác hơn là những người có diện tích đất bị thu hồi đang phải
đứng ngoài quá trình này, thậm chí họ cũng bị rơi vào cảnh bần cùng hoá.
Chỉ tính riêng giai đoạn từ năm 2001-2005, theo thống kê của Bộ Tài
nguyên và Môi trường, tổng diện tích đất bị thu hồi cả nước đã lên tới trên
366 nghìn ha (chiếm gần 3,9% quỹ đất Nông nghiệp), tức là mỗi năm thu hồi
gần 73,3 nghìn ha, trong đó Hà Nội là 7,776 nghìn ha. Và Hà Nội cũng là
thành phố có số hộ bị thu hồi đất lớn nhất nước với 138.291 hộ.
Qua điều tra, khảo sát, việc thu hồi đất nông nghiệp và đất ở đã ảnh
hưởng trực tiếp tới đời sống kinh tế, xã hội của nông dân. Ở những nơi bị
thu hồi đất, có đến 67% số hộ vẫn phải quay lại nghề nông, chỉ có 13% có
nghề mới ổn định. Nhưng ngặt một nỗi, những hộ dân muốn quay lại nghề
cũ cùng chẳng có đất mà sản xuất, cuối cùng họ rơi vào cảnh thất nghiệp,
kéo theo hàng loạt tệ nạn xã hội như rượu chè, cờ bạc… Nan giải hơn cả là
điều kiện sống của người nông dân đã bị ảnh hưởng nghiêm trọng khi chỉ có
29% số hộ có điều kiện sống tốt hơn, còn lại tới 34,5% hộ mức sống thấp
hơn so với trước khi bị thu hồi đất. Sau khi bị thu hồi, 60% số hộ vẫn chủ
yếu dựa vào sản xuất nông nghiệp, 9% số hộ làm dịch vụ, 6% số hộ sinh kế
4
4
Ảnh hưởng đô thị hóa đến các hộ nông dân bị mất đất ở Hà Nội

bằng công nghiệp – tiểu thủ công nghiệp, còn lại là các ngành nghề khác.
Chỉ có 13% số hộ có thu nhập tăng hơn trước, trong khi có tới 53% số hộ thu
nhập giảm so với trước. Bản thân nông dân là những người nghèo nhất,
nhưng cùng với quá trình Đô thị hoá, họ lại bị kéo vào vòng xoáy của nghèo
đói! Theo điều tra, phần lớn số tiền đền bù đất, người nông dân đều dùng
vào việc mua sắm, xây dựng nhà cửa, có tiết kiệm lắm cũng chỉ được được
5-7 năm là họ tiêu hết số tiền đó và hậu quả người dân rơi vào tình trạng vô
sản. Và cũng chính điều này dẫn đến số lao động dôi dư ra, nhất là độ tuổi từ
35-60 còn tồn rất nhiều.
Cũng theo thống kê của Bộ Tài nguyên và Môi trường đã có một lượng
lớn diện tích đất nông nghiệp được chuyển đổi mục đích sử dụng, trong đó
các khu vực kinh tế trọng điểm là nơi có diện tích chuyển đổi lớn nhất,
chiếm trên 50% diện tích thu hồi. Điều đáng lưu ý là hầu hết diện tích đất bị
chuyển đổi nói trên đều thuộc các vị trí thuận tiện cho canh tác, thu hoạch,
vận chuyển, chế biến và tiêu thụ (những nơi gần trung tâm, các trục đường
lớn) tại Hà Nội. Thực trạng trên đã ảnh hưởng lớn tới đời sống và việc làm
của hàng chục vạn người dân. Theo đánh giá của các cơ quan chức năng,
trung bình cứ mỗi hộ bị mất đất có khoảng 1,5 lao động bị mất việc làm, cứ
mỗi ha đất nông nghiệp bị chuyển đổi sẽ có 20 lao động nông nghiệp bị mất
việc làm. Chỉ tính trong 3 năm (2001-2004) đã có gần 8 vạn lao động mất
việc làm (bình quân 2 lao động/hộ).
Không thể phủ nhận những lợi ích lớn lao, lâu dài của việc triển khai
các dự án, tuy nhiên quá trình thu hồi đất của nông dân, chuyển đổi mục
đích sử dụng đã có những vấn đề xã hội nảy sinh. Trước khi lấy đất, chính
quyền thành phố Hà Nội và các chủ doanh nghiệp đều hứa và hơn thế còn
cam kết là sẽ nhận tỷ lệ khá cao thanh niên và người lao động trên địa bàn
vào làm việc tại doanh nghiệp. Nhưng phần lớn lời hứa đều "gió bay", các
5
5
Ảnh hưởng đô thị hóa đến các hộ nông dân bị mất đất ở Hà Nội

chủ đầu tư thường "ngoảnh mặt", không nhận lao động theo cam kết, nếu có
nhận chỉ là chiếu lệ rồi lại sa thải không thương tiếc bởi cái cớ họ không có
tay nghề, không đáp ứng được công nghệ mới, nên phải tuyển lao động các
nơi khác đến. Vì vậy tình trạng thiếu việc làm hoặc mất việc làm của nông
dân mất đất do quá trình đô thị hoá ngày càng tăng.
Người nông dân mất đất tìm lối đi mới – Chuyển nghề. Nhưng thật
không dễ! Sự khó khăn trong chuyển nghề, tìm việc làm mới đối với lao
động không còn đất là do vấp phải những rào cản mà trước tiên là trình độ
của người lao động. Thực tế chỉ có 27,23% lao động bị thu hồi đất có bằng
tốt nghiệp phổ thông trung học và 14% được đào tạo chuyên môn sơ cấp trở
lên, cá biệt có nơi có tới hàng ngàn lao động mất việc làm nhưng chỉ có 10-
20 người đã qua đào tạo, trong khi các doanh nghiệp chủ yếu tuyển dụng lao
động có tay nghề trong các lĩnh vực công nghệ, kỹ thuật cao. Hơn nữa số
lượng lao động đã quá tuổi tuyển dụng (trên 35) rất khó thích nghi với công
việc mới lại chiếm trên 50%. Một nguyên nhân thường gặp nữa là nhận thức
của người lao động còn ỷ lại vào chính sách hỗ trợ Nhà nước, vào tiền đền
bù mà chưa tự mình tìm việc làm và việc tổ chức, chỉ đạo, tuyên truyền
hướng dẫn cho người lao động còn hạn chế.
Hầu hết các hộ nông dân ở Hà Nội sau khi bị thu hồi ruộng đất đời
sống khó khăn do không có việc làm mà "miệng ăn núi lở". Đã xuất hiện
những tệ nạn xã hội như nghiện hút, cờ bạc, trộm cắp, mại dâm … ở các
vùng ven được "đô thị hoá". Bên cạnh đó, những vấn đề về môi trường như
ô nhiễm nguồn nước, giảm diện tích cây xanh, chất thải chưa được xử lý …
cũng xuất hiện tại các khu công nghiệp, đô thị mới trong thành phố
5.2 Chính sách nào giải quyết tình trạng mất đất của người dân trong quá
trình đô thị hoá
6
6
Ảnh hưởng đô thị hóa đến các hộ nông dân bị mất đất ở Hà Nội
Để giải quyết tình trạng nông dân mất đất, lãnh đạo Bộ Lao động –

Thương binh&Xã hội cho rằng, Hà Nội cần có chính sách đào tạo nghề đi
trước, đón đầu khi có kế hoạch, quy hoạch phát triển, để đến khi công trình
hoàn thành, các doanh nghiệp có thể tuyển dụng lao động vào làm việc ngay.
Bộ đã đề ra giải pháp trong thời gian tới sưc hỗ trợ cho đào tạo dạy nghề cho
người lao động vùng chuyển đổi mục đích sử dụng đất nông nghiệp. Theo
đó, lập quỹ hỗ trợ đào tạo tại chỗ chuyển đổi nghề đối với lao động trên 35
tuổi với những công việc không đòi hỏi kĩ năng phức tạp. Sở Lao Động và
Thương Binh Xã Hội Hà Nội dự kiến mỗi người ở độ tuổi lao động khi bị
thu hồi đất nông nghiệp nếu muốn tham gia học nghề để chuyển đổi việc làm
sẽ được hưởng một xuất đào tạo trị giá 1,5 triệu đồng/người. Ngoài ra, Sở đề
xuất thêm đối tượng thụ hưởng chính sách ưu đãi học nghề sẽ bao gồm cả
con em nông dân từ bậc học phổ thông đến học nghề, cao đẳng và đại học
Giải pháp khác là đào tạo phương pháp quản lý tiếp cận thị trường cho đội
ngũ kinh doanh vừa và nhỏ, tạo cơ hội mở rộng sản xuất, thu hút thêm lao
động.
Hà Nội cũng đã chọn xuất khẩu lao động như một hướng tích cực
trong giải quyết việc làm. Nhưng việc đẩy mạnh công tác xuất khẩu lao động
ở địa phương gặp rất nhiều khó khăn. Ngươì Hà Nội chê thị trường lao động
Malayxia, Đài Loan vì lương thấp, vất vả.Họ chỉ thích sang Nhật Bản, Hàn
Quốc, trong khi trình độ tay nghề lại không đáp ứng nổi.Để thu hút số người
nghèo đi lao động xuất khẩu, sở Lao Động Thương binh và Xã Hội Hà Nội
đề suất với Uỷ ban thành phố có chính sách ưu đãi đối với doanh nghiệp
xuất khẩu lao động như thưởng 700.000-1,5 triệu đồng nếu doanh nghiệp
đưa được 1 lao động đi xuất khẩu, người đi cũng được hỗ trợ 1,2 triệu đồng.
Và để thúc đẩy hoạt động này,các doanh nghiệp đưa lao động đi xuất khẩu
cần trú trọng tới khâu đào tạo nghề,ngoại ngữ, ý thức kỉ luật cho người lao
7
7
Ảnh hưởng đô thị hóa đến các hộ nông dân bị mất đất ở Hà Nội
động.Đặc biệt, sắp tới bộ Lao Động Thương Binh và Xã Hội sẽ đầu tư xây

khoảng 20 doanh nghiệp mạnh về xuất khẩu lao động,giảm số doanh nghiệp
hiện nay, thành lập hiệp hội xuất khẩu lao động để có thể cạnh tranh trên thị
trường quốc tế,tham gia đấu thầu các dự án, công trình có sử dụng nhiều lao
động nước ngoài.
Còn theo bà Phan Lệ Xiêm – Phó ban Kinh tế (Trung ương Hội Nông
dân Việt Nam), để người nông dân có việc làm cần phải thực hiện đồng bộ
các giải pháp hỗ trợ sau khi hị bị thu hồi đất, nhất là dạy nghề, tạo việc làm
mới. Đặc biệt, có cơ chế giám sát chặt chẽ trong việc doanh nghiệp ưu tiên
nông dân và con em nông dân sau khi bị thu hồi đất được đào tạo và vào làm
việc tại công ty.
Theo giải pháp mà bộ Nông Nghiệp & Phát triển Nông thôn đưa ra thì
ngoài chính sách hỗ trợ đào tạo nghề, chính sách phát triển đô thị nông
nghiệp và dịch vụ liền kề cũng cần được chú trọng. Cụ thể, áp dụng các tiến
bộ mới để tăng giá trị sản xuất trên một đơn vị diện tích đã tạo việc làm mới
cho người nông dân bằng việc xây dựng các ki-ốt bán hàng, hệ thống phụ trợ
để người nông dân vào đó làm việc.
Bộ Lao Động Thương Binh và Xã Hội nghiên cứu thành lập quỹ hỗ
trợ giải quyết việc làm : quỹ này được hình thành từ một phần của khoản
tiền sử dụng đất, tiền thuê đất nộp ngân sách nhà nước của doanh nghiệp khi
sử dụng đất, tiền chênh lệch giữa giá đất đền bù với đất nông nghiệp trước
khi bị thu hồi và giá đất chuyên dụng đã được chuyển đổi sau khi thu hồi.
Theo Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Mai Ái Trực, chuyển
mục đích sử dụng đất nông nghiệp không chỉ sang đất công nghiệp mà còn
để sản xuất dịch vụ; mở rộng đô thị; xây dựng kết cấu hạ tầng. Việc chuyển
đổi này là tất yếu, phù hợp với chuyển dịch cơ cấu kinh tế, phù hợp với lao
động trong quá trình Đô thị hoá Hà Nội. Tuy nhiên thời gian qua bên cạnh
8
8
Ảnh hưởng đô thị hóa đến các hộ nông dân bị mất đất ở Hà Nội
mặt tốt đáp ứng nhu cầu cho phát triển hạ tầng, phát triển dịch vụ … thì

cũng còn tồn tại một số vấn đề đặc biệt là vấn đề giải quyết việc làm cho
những người bị thu hồi đất. Phải có chính sách đền bù thoả đáng cho người
bị thu hồi đất; giải quyết việc làm trên cơ sở định cư tại chỗ là chính. Ví dụ,
bên cạnh khu công nghiệp, dịch vụ phải qui hoạch tái định cư, xây dựng khu
dân cư tự phục vụ chính khu công nghiệp dich vụ đó. Một giải pháp nữa,
không chỉ đào tạo nghề cho nhưng nơi đã đền bù giải toả mà phải chủ động
có kế hoạch đào tạo đối với những vùng dự kiến chuyển mục đích sử dụng
đất từ nông nghiệp sang phi nông nghiệp. Một giải pháp nữa, trong khâu chỉ
đạo tổ chức thực hiện đền bù giải phóng mặt bằng thì việc tái định cư và giải
quyết việc làm cho người lao động không còn đất sản xuất phải được coi là
bộ phận cấu thành quan trọng không thể thiếu trong phương án đền bù giải
toả thu hồi đất. Hội đồng giải phóng mặt bằng ở địa phương nên có ngành
Lao động xã hội tham gia, đối với những khu vực giải toả đất của nông dân
nên có Hội nông dân tham gia để họ được nói lên tiếng nói của họ.
Thứ trưởng Nguyễn Lương Trào cho biết, hầu hết các địa phương đều
yêu cầu hoặc khuyến khích các doanh nghiệp đóng tại địa phương, đặc biệt
là doanh nghiệp sử dụng đất thu hồi ưu tiên tuyển lao động tại chỗ. Thành
phố Hà Nội quy định mỗi hecta đất thu hồi phục vụ cho dự án, chủ dự án
phải đào tạo tại chỗ và tuyển dụng ít nhất 10 lao động địa phương.
Trong khi đó việc đào tạo nghề cho lao động bị thu hồi đất vẫn còn
những bất cập. Việc đào tạo nghề vẫn còn mang tính dàn trải, ồ ạt, không
dựa trên cơ sở đánh giá nhu cầu của thị trường lao động, chủ yếu dạy nghề
mà các trung tâm dạy nghề có chứ không phải cái doanh nghiệp cần. Hệ quả
là chất lượng đào tạo không đáp ứng được yêu cầu của nhà tuyển dụng. Có
nơi hỗ trợ tiền mặt cho việc học nghề nhưng không được người dân sử dụng
9
9
Ảnh hưởng đô thị hóa đến các hộ nông dân bị mất đất ở Hà Nội
vì họ không biết và không được định hướng chuyển đổi nghề gì cho hiệu
quả.

Khi thu hồi đất chưa gắn với quy hoạch tái định cư và kế hoạch cụ thể
về hỗ trợ tay nghề, việc làm cho người lao động bị thu hồi đất, việc thông
tin, tuyên truyền đến người dân về kế hoạch, quy hoạch chuyển đổi đất thực
hiện chậm trễ, chưa đầy đủ khiến người lao động bị động; chưa có sự phối
hợp chặt chẽ giữa các ngành trong việc nâng cao nhận thức và định hướng
cho người dân học nghề chuyển đổi nghề phù hợp sau khi bị thu hồi đất.
Một giải pháp được đề ra dựa trên cách làm của 1 số nước là dùng
phần lớn tiền giải phóng mặt bằng của nông dân góp cổ phần vào các doanh
nghiệp trên mảnh đất nông dân bị thu hồi. Thành phố dự kiến dùng tiền hỗ
trợ đất bị thu hồi để mua trái phiếu cho người dân và nông dân sẽ sống bằng
lãi suất ngân hàng.
Từ nay đến năm 2010,dự kiến Hà Nội sẽ có thêm 90.000 nông dân
phải ly nông. Để giải quyết bế tắc, có ý kiến đề xuất : thay tiền bằng thẻ. Cụ
thể là : trong số nông dân phải ly nông có khoảng 18.000 người có nhu cầu
chuyển đổi nghề với định mức 25.000 đồng/m
2
, đất bị thu hồi để chuyển đổi
nghề có tổng kinh phí đào tạo khoảng 10,4 tỷ đồng. Thay vì việc hỗ trợ bằng
tiền mặt sẽ hỗ trợ bằng thẻ ưu đãi học nghề. Với tấm thẻ này người dân có
thể học một nghề nào đó tại bất kỳ trung tâm dậy nghề nào ở Hà Nội.
Không những thế, sức ỳ tâm lý, thói quen, tác phong lao động của
người nông dân cũng là một trở ngại. Mặc dù có tiền đền bù, hỗ trợ đào tạo
nghề song không phải ai cũng biết đầu tư để tạo việc làm và có thu nhập ổn
định. Phần lớn các hộ nông dân đã sử dụng tiền để xây dựng nhà cửa, mua
sắm trang thiết bị phục vụ sinh hoạt mà không quan tâm tới học nghề,
chuyển nghề.
10
10