ĐỀ TÀI THỜI GIAN NGHỆ THUẬT TRONG THƠ XUÂN QUỲNH docx

ĐỀ TÀI:

THỜI GIAN NGHỆ
THUẬT TRONG THƠ
XUÂN QUỲNH
1
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
PHẦN A: MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài:
Trong nền thi ca hiện đại Việt Nam, Xuân Quỳnh có một vị trí thật trang
trọng. Chị không phải là nhà thơ nữ duy nhất và cũng chưa chắc đã là nhà thơ tài
hoa nhất nhưng có lẽ chị lại là nhà thơ được nhắc đến nhiều nhất. Vì khi đọc thơ
Xuân Quỳnh, chúng ta không chỉ cảm nhận được những cái hay, cái đẹp của nghệ
thuật mà còn vì đằng sau những lời thơ mộc mạc và giản dị ấy chúng ta còn có thể
thấy được những trăn trở, những lo âu, những rung cảm, những khát vọng mà
dường như người phụ nữ nào cũng có thể tìm được mình trong đó. Từ một nghệ sĩ
trên sân khấu, Xuân Quỳnh đến với thơ đó là một thách thức trên con đường
nghệ thuật. Chị đã từ bỏ ánh hào quang lộng lẫy của sàn diễn mà tự nguyện gắn bó
cuộc đời mình với những trang viết. Và chị đã thành công. Độc giả dường như đã
quên đi Xuân Quỳnh – vũ đạo mà chỉ nhớ đến Xuân Quỳnh – nhà thơ, Xuân
Quỳnh của những bài thơ đáng yêu, đáng nhớ.
2. Lịch sử vấn đề:
Thời gian nghệ thuật trong thơ Xuân Quỳnh là một vấn đề không mới,
thậm chí nếu không muốn nói là đã được nhắc đi nhắc lại nhiều lần. Trong các
bài viết của các nhà nghiên cứu, vấn đề thời gian đã được nhắc đến như một điểm
nhấn, một sự khu biệt thơ Xuân Quỳnh với thơ của các nhà thơ khác cùng thời.
Một điều không ai có thể phủ nhận được là Xuân Quỳnh luôn có ý thức về thời
gian. Ý thức ấy đã được nhà thơ thể hiện ngay chính trong những bài thơ mộc
mạc, giản dị của mình. Ý thức ấy đã xuất hiện ngay từ những bài thơ đầu tiên và
càng ngày càng đậm nét.
2

Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
3. Mục đích nghiên cứu:
Tìm hiểu đề tài Thời gian nghệ thuật trong thơ Xuân Quỳnh :
- Có cái nhìn cụ thể và hệ thống thời gian nghệ thuật trong thơ Xuân Quỳnh,
qua đó mà có thể thấy được những đặc điểm cũng như giá trị của yếu tố thời gian
trong thơ Xuân Quỳnh.
- Qua thơ Xuân Quỳnh để hiểu thêm về sự đa dạng và phong phú của thơ
Việt Nam sau 1975.
- Tích lũy những kiến thức cần thiết về thơ và thi pháp học để phục vụ cho
việc giảng dạy sau này.
4. Phạm vi nghiên cứu:
Nghiên cứu đề tài Thời gian nghệ thuật trong thơ Xuân Quỳnh.
5. Phương pháp nghiên cứu:
Để thực hiện đề tài Thời gian nghệ thuật trong thơ Xuân Quỳnh sử dụng
những phương pháp sau:
- Phương pháp thống kê, phân loại để khảo sát và thống kê sự biểu hiện của các
yếu tố thời gian trong thơ Xuân Quỳnh.
- Phương pháp so sánh để làm bật nổi những đặc điểm của yếu tố thời gian trong
thơ Xuân Quỳnh với yếu tố thời gian trong thơ trước đó.
3
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
PHẦN B: NỘI DUNG
CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THỜI GIAN NGHỆ THUẬT
TRONG TÁC PHẨM VĂN HỌC
1.1. Khái niệm thời gian và thời gian nghệ thuật:
1.1.1. Khái niệm thời gian:
Theo Từ điển tiếng Việt, “thời gian là một phạm trù triết học, cùng với
không gian là hình thức tồn tại của vật chất, của thế giới. Không có sự vật hiện
tượng nào tồn tại ngoài nó, chỉ trong thời gian và không gian thì sự vật mới có
tính xác định” Từ hai định nghĩa trên chúng ta có thể thấy rằng thời gian là một

phạm trù triết học, là hình thức tồn tại của thế giới vật chất, nhờ có thời gian mà
thế giới vật chất trở nên xác định. Được xác định bởi thời gian, thế giới vật chất
vận động, biến đổi không ngừng.
1.1.2. Khái niệm thời gian nghệ thuật:
Thời gian nghệ thuật là nhân tố nằm trong mạng lưới nghệ thuật của tác
phẩm văn học. Nó buộc thời gian cú pháp và quan niệm triết học về thời gian
phải phục vụ cho những nhiệm vụ nghệ thuật của nó”
Thời gian nghệ thuật là một phạm trù thuộc về thi pháp tác phẩm. Đây
là một hình thức hiện hữu, vừa là một hình thức tư duy của con người được diễn
đạt bằng ngôn từ trong quá trình miêu tả tính cách, hoàn cảnh, con đường đời của
nhân vật .
1.2. Đặc điểm của thời gian nghệ thuật:
Thời gian nghệ thuật là phương tiện nghệ thuật để tác giả nhận thức và phản
ánh đời sống. Do đó, thời gian nghệ thuật chịu ảnh hưởng nhiều bởi tính
4
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
chủ quan. “Thời gian nghệ thuật luôn mang tính cảm xúc (tâm lý) và tính quan
niệm, do đó đầy tính chủ quan”. Tính chủ quan của thời gian nghệ thuật được
thể hiện ở cách cảm nhận, miêu tả thời gian của tác giả. Ở đây, tác giả có
toàn quyền sử dụng, tái hiện thời gian theo nhu cầu và mục đích của riêng mình
mà không gặp bất cứ một cản trở nào.
1.3. Các bình diện của thời gian nghệ thuật:
Thời gian nghệ thuật tự bản thân nó đã là “một hiện tượng ước lệ
trong thế giới nghệ thuật”, một phạm trù trừu tượng trong thế giới nghệ
thuật, có thể nhận biết qua sự vận động, biến đổi của chuỗi các hiện tượng, sự
kiện. Là một hiện tượng ước lệ, cho nên thời gian nghệ thuật cũng rất khó xác
định.
1.4. Các loại thời gian nghệ thuật:
1.4.1. Thời gian tự sự:
Là loại thời gian được miêu tả lại trong tác phẩm văn học theo một trình

tự nhất định: cái nào miêu tả trước, cái nào miêu tả sau, cái nào cần ngắn
gọn, cái nào cần dàn trải,…
1.4.2. Thời gian tâm lý:
Thời gian tâm lý còn được gọi là thời gian nội tâm của nhân vật. Đây
là hình thức thời gian diễn ra theo dòng suy nghĩ, cảm nhận của nhân vật cho
nên chúng thường xuất hiện trong các hình thức độc thoại nội tâm, qua các hồi
ức, các kỷ niệm của nhân vật. Do vậy, thời gian tâm lý gắn chặt với nhân vật. Qua
thời gian, tính cách, hành động của nhân vật hiện lên một cách rõ nét.
5
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
1.4.3. Thời gian đời người:
Là loại hình thời gian gắn chặt với con người, thể hiện sự tự nhận thức
của con người về cuộc đời, về sự hạn hữu của kiếp người. Ngay từ thời trung
đại, các nhà văn, nhà thơ đã nhận ra được sự trôi chảy không gì cản ngăn được
của cuộc đời và sự hạn hữu của kiếp người.
CHƯƠNG 2: BIỂU HIỆN CỦA THỜI GIAN NGHỆ THUẬT TRONG THƠ
XUÂN QUỲNH
2.1. Mức độ biểu hiện:
Khảo sát mức độ biểu hiện của thời gian nghệ thuật trong thơ Xuân
Quỳnh, phải khảo sát sự biểu hiện của thời gian trong toàn bộ sự nghiệp thơ của
chị.
2.2. Những biểu hiện nổi bật của thời gian nghệ thuật trong thơ Xuân
Quỳnh
2.2.1. Thời gian của những hoài niệm, hồi tưởng về quá khứ:
Hồi tưởng về quá khứ không phải là một đặc điểm mới trong thơ Xuân
Quỳnh. Vốn dĩ đây là một đặc trưng của thi ca phương Đông. Trong tâm tưởng
của các nhà thơ, cái gì của ngày xưa cũng là đẹp, là quý, là đáng yêu, đáng trân
trọng. Những lúc tưởng chừng như không còn nơi nào bấu víu được, người ta
lại quay về với quá khứ đã qua. Ở đó luôn có những kỉ niệm đáng nhớ, những vẻ
đẹp tươi xinh, làm cho mỗi người như quên được những lo buồn, vất vả, khổ đau

của hiện tại.
2.2.2 Thời gian của những trăn trở, day dứt trong hiện tại:
Dù có hay hoài niệm về quá khứ, nhưng Xuân Quỳnh vẫn là con
người của hiện tại, sống với hiện tại. Vì thế, thơ chị vẫn nói nhiều đến hiện tại,
6
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
đến những điều vốn đang xảy ra trong cuộc sống. Nhắc đến hiện tại, trăn trở
day dứt với hiện tại cũng là một biểu hiện trong thơ Xuân Quỳnh. Hiện tại trong
thơ Xuân Quỳnh cũng có nhiều góc cạnh, nhiều phương diện. Có khi đó là
cuộc chiến tranh thần thánh của dân tộc, nhưng cũng có khi đó là những sự
việc đời thường diễn ra với chị. Nhưng dù ở khía cạnh nào, tâm hồn của người
phụ nữ ấy dường như cũng như rung lên, như trăn trở, như day dứt, như xót xa, rất
thật và cũng rất nữ tính. Sinh ra và lớn lên trong bom đạn chiến tranh, Xuân
Quỳnh cũng chịu nhiều ảnh hưởng bởi cuộc chiến tranh ấy. Nếu trong những
phút giây hoài niệm về quá khứ, ta đã bắt gặp sự trưởng thành của một tâm hồn: từ
sợ hãi, đến kiên cường và lắng đọng lại ở sự từng trải thì trong hiện tại Xuân
Quỳnh đã hòa mình vào cuộc chiến tranh ấy, nhìn cuộc chiến tranh ấy bằng ánh
nhìn của người trong cuộc. Viết về cuộc chiến, chị không chỉ tái hiện lại hiện
thực cuộc chiến mà qua đó chị còn bộc lộ những trăn trở day dứt của bản
thân mình. Hồn thơ Xuân Quỳnh vì thế mà chân thực hơn, có giá trị hơn rất
nhiều.
2.2.3. Thời gian của những dự cảm xót xa về tương lai:
Là một phụ nữ trẻ, tha thiết yêu đời và yêu người, Xuân Quỳnh không
phải chỉ biết nhớ những gì của quá khứ, không phải chỉ biết sống với những gì của
hiện tại, mà Xuân Quỳnh còn bộc lộ những dự cảm xót xa về tương lai, nghĩ về
ngày mai. Thơ chị thể hiện điều đó. Tuổi trẻ thường đi kèm với sự tha thiết.
Xuân Quỳnh cũng vậy! Dường như với tất cả mọi điều, chị đều tha thiết, nhất
là trong tình yêu. Tuổi thơ chị không được hạnh phúc. Cho nên, có được
hạnh phúc là chị nâng niu nó như báu vật. Yêu! Tha thiết với tình yêu và
mong mãi được sống với tình yêu nhưng trong Xuân Quỳnh bao giờ cũng tồn tại

một nỗi sợ hãi. Chị sợ rồi sẽ có một điều gì bất trắc xảy ra với tình yêu của
mình. Con người vốn vậy. Khi chúng ta quý trọng một cái gì, chúng ta sẽ cứ
7
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
bị sự mất mát ám ảnh. Xuân Quỳnh cũng thế! Càng yêu nhiều, càng trân
trọng, càng gìn giữ, chị càng sợ rồi một mai tình yêu kia sẽ mất đi. Không lúc
nào, nỗi sợ ấy biến mất trong chị. Trong cái nồng nhiệt, hết mình, vẫn thấp
thoáng một nỗi xót xa. Đang hạnh phúc ngập tràn, chị vẫn thấy:
Này anh em biết,
Rồi sẽ có ngày,
Dưới hàng cây đây,
Ta không còn bước.
(Chồi biếc)
Đang “Tay ấm trong tay / Cùng anh sóng bước” nhưng nỗi lo sợ về một
ngày mai bất hạnh vẫn lớn lên trong Xuân Quỳnh. Chị vẫn không nguôi nỗi
ám ảnh. Hạnh phúc thật, nhưng đó là hiện tại. Ngày mai, ai biết niềm hạnh phúc
ấy có còn tồn tại hay không? Hôm nay tình yêu còn, nhưng ngày mai có thể nó sẽ
mất đi. Hạnh phúc thì ai cũng muốn nhưng đâu có phải ai cũng có thể giữ
được:
Em đâu dám nghĩ là vĩnh viễn,
Hôm nay yêu mai có thể xa rồi.
(Nói cùng anh)
Xuân Quỳnh yêu đấy, tha thiết là khác nữa, nhưng chị đành bất lực. Dù
biết “Nếu phải cách xa anh / Em chỉ còn bão tố”, dù biết “Những ngày không gặp
nhau / Biển bạc đầu thương nhớ / Những ngày không gặp nhau / Lòng thuyền đan
rạn vỡ” nhưng chị vẫn đâu thể làm gì khác. Xuân Quỳnh có thể làm chủ trong
mọi lĩnh vực nhưng tình yêu thì không thể. Bởi tình yêu đâu phải chỉ do “em”
8
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
mà còn phải do “anh”. Có hiểu được khía cạnh tâm lý này, chúng ta mới có thể

lí giải được nguyên nhân tại sao trong hiện tại, Xuân Quỳnh luôn băn khoăn,
trăn trở. Đó là khía cạnh tình cảm rất quán xuyến của Xuân Quỳnh. Xuân
Quỳnh yêu mà vẫn sợ, tin mà vẫn luôn hoang mang. Yêu nhiều nên lo âu
trong chị càng lớn. Chị lo cho tình yêu của mình sẽ đổ vỡ, lo cho người yêu
không yêu mình nhiều, người yêu của mình sẽ đổi thay. Cảm xúc ấy cứ thường
trực trong thơ chị, càng về sau càng đậm đà hơn:
Nào là hạnh phúc nào là đổ vỡ,
Tôi thấy lòng lo sợ không đâu.
(Thơ tình cho bạn trẻ)
Lo âu, sợ hãi khi nhìn về tương lai, nên mỗi một sự thay đổi dù rất nhỏ đối
với Xuân Quỳnh nhưng cũng để lại trong lòng chị một khoảng không trống
hoác:
Cuối trời mây trắng bay,
Lá vàng thưa thớt quá!
(Thơ tình cuối mùa thu)
Vừa thoáng tiếng còi tàu,
Lòng đã Nam đã Bắc.
(Sân ga chiều em đi)
Xuân Quỳnh lo sợ, nỗi lo sợ của một người yêu đời, yêu người:
Mùa thu nay sao bão mưa nhiều,
9
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
Những cửa sổ con tàu chẳng đóng,
Dải đồng hoang và đại ngàn tối sẫm,
Em lạc loài giữa sâu thẳm rừng anh.
Em lo âu trước xa tắp đường mình,
Trái tim đập những điều không thể nói,
Trái tim đập cồn cào cơn đói,
Ngọn lửa nào le lói giữa cô đơn.
(Tự hát)

Xuân Quỳnh lo sợ, Xuân Quỳnh cô đơn nhưng có ai sẽ là ngọn lửa để sưởi
ấm cho chị. Ai sẽ là nguồn vui xoa dịu cho chị những vết thương. Chẳng có ai
cả. “Em” giờ đã “lạc loài giữa sâu thẳm rừng anh”, đã không tìm ra lối thoát,
không tìm được niềm vui và lẽ sống. Trong Chồi biếc Xuân Quỳnh cũng lo âu.
Nhưng nếu lo âu trong Chồi biếc chỉ là ý nghĩ thoáng qua, một nỗi giật mình
trong phút chốc thì đến đây, nó đã trở thành hiện hữu, trở thành một cảm xúc
ngự trị tâm hồn Xuân Quỳnh. Càng nghĩ nhiều, Xuân Quỳnh càng rơi vào sợ
hãi. Trước đây, chị viết:
Anh hãy là đầm sen!
Anh hãy là phượng đỏ!
(Tháng năm)
Thì giờ đây, chị viết:
10
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
Lòng anh là đầm sen
Hay là nhành cỏ úa?
Xuân Quỳnh đã gần như tuyệt vọng. Chị tin. Chị yêu. Nhưng rồi tất cả cũng
sẽ mất đi. Nếu lòng anh là đầm sen thì tốt quá. Nhưng nếu lòng anh là nhành cỏ
úa? Xuân Quỳnh không khẳng định nữa. Câu trả lời chị đã để dành lại cho người
mình yêu. Phải chăng Xuân Quỳnh đã thật sự rơi vào tuyệt vọng? Lo âu, bất
lực, có lúc chị đã buông tay:
Nếu ngày mai em không làm thơ nữa
Cuộc sống sẽ trở về bình yên
Ngày nối nhau trên đường phố êm đềm
Không nỗi khổ, không niềm vui kinh ngạc
Là một nhà thơ, Xuân Quỳnh xem đó là một nỗi đau nhưng không kém
phần sung sướng. Nhưng nếu ngày mai chị không làm thơ nữa? Mọi
chuyện cũng sẽ trở lại bình thường. Và chị cũng sẽ trỏ thành một người
bình thường:
Trận mưa xuân dẫu làm ướt áo

Nhưng lòng em còn cảm xúc chi đâu
Mùa đông về quên nỗi nhớ nhau
Không xôn xao khi nắng hè đến sớm
Trở thành một người bình thường không cảm xúc, không đớn đau, không
giận hờn, chẳng cảm giác:
11
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
Gió thổi nơi này chẳng lạnh đến nơi kia
Lời nói tâm tình trở nên nhạt nhẽo
Nghe tiếng còi tàu em không thể hiểu
Tấm lòng anh trong mỗi chuyến đi xa
Em không còn thấy nhớ những sân ga
Những nơi đã đi, những nơi chưa hề đến
Khát vọng anh dẫu hòa trong sóng biển
Sóng xô bờ chẳng rộn đến tâm tư
(Nếu ngày mai em không làm thơ nữa)
Xuân Quỳnh đã phủ nhận mọi thứ từng làm nảy sinh tình cảm trong chị,
nảy sinh thơ chị. Tiếng còi tàu, sân ga, mùa đông, mưa xuân,… giờ nếu có
thì cũng đã trở nên vô nghĩa, có thì cũng chẳng gợi nên trong người phụ nữ ấy
một cảm xúc gì. Những điều đó, đối với một người phụ nữ bình thường, có lẽ
cũng chẳng có ấn tượng gì. Nhưng nếu biết rằng, những lời ấy là của một người
phụ nữ vốn rất thiết tha với tình yêu, với cuộc sống thì chúng ta mới có thể hiểu
được những cảm xúc, những đớn đau trong tâm hồn nhà thơ. Xuân Quỳnh
đang sợ hãi. Nỗi sợ hãi ấy đã giết chết chị, giết chết tất cả những cảm xúc trong
chị. Xuân Quỳnh lo nghĩ về tương lai, xót xa cho tương lai của mình. Có lúc
chị đã như muốn bỏ dở tất cả. Nhưng chị không làm thế. Chị vẫn gắn bó với
cuộc đời, với tình yêu như những gì chị đã từng làm. Lòng chị vẫn “như trời
biếc lúc nguyên sơ”, và chị vẫn dành cho đời những vần thơ đẹp nhất của những
tình cảm đẹp nhất: Mà mặt đất màu xanh là vẫn biển Quả ngọt ngào thắm thiết vẫn
màu hoa Viết về những dự cảm xót xa trong tương lai, Xuân Quỳnh (bà hoàng

12
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
của thơ tình) có nét gì đó giống với Xuân Diệu (ông hoàng của thơ tình). Dường
như cả hai đều nhận thấy một sự đổ vỡ nào đó sẽ xảy ra trong tương lai. Thế nhưng
thái độ của họ đối với tương lai là rất khác nhau. Nếu Xuân Diệu thấy sự đổ vỡ ấy
để sống vội vàng, sống cuống quít, sống hưởng thụ thì Xuân Quỳnh lại tỏ ra bản
lĩnh hơn, vững vàng hơn với một thái độ sống tốt đẹp hơn.
CHƯƠNG 3: Ý NGHĨA CỦA THỜI GIAN NGHỆ THUẬT TRONG THƠ
XUÂN QUỲNH
3.1. Thời gian nghệ thuật góp phần thể hiện diễn biến tâm trạng của
nhân vật trữ tình:
Thơ gắn liền với thế giới tâm hồn của con người. Thơ là phương tiện
hữu hiệu nhất để mỗi người có thể diễn tả những nỗi lòng, những tâm tư tình
cảm của chính mình. Thơ Xuân Quỳnh cũng là sự thể hiện con người của chị.
Với Xuân Quỳnh, “làm thơ đầu tiên là để tự thể hiện, là một hành động khẳng
định, rồi là một hành động khai sinh, đáp ứng nhu cầu sáng tạo, nhu cầu nối
liền mình với đồng loại, với các sự vật vũ trụ và thời gian”. Cho nên, chị làm
thơ trước hết là tự thể hiện tâm trạng của chính mình. Nhân vật trong thơ chị,
không ai khác hơn chính là bản thân chị. Thời gian nghệ thuật không phải là yếu tố
duy nhất để thể hiện diễn biến tâm trạng của nhân vật trữ tình nhưng có lẽ nó là
yếu tố hữu hiệu nhất để thể hiện sự diễn biến ấy. Thời gian gấp rút, giục giã
hay chậm chạp, nặng nề đều phần nào bộc lộ tâm trạng của nhân vật. Thơ Xuân
Quỳnh rất giàu tâm trạng. Tất cả những gì được nói đến trong thơ chị đều chứa
chan cảm xúc: từ góc phố, căn phòng, từ những miền đất đi qua, từ những
người thân thuộc đến những sự vật nhỏ bé, tưởng như vô tri như ngọn cỏ, hạt cát,
… đều trở thành những vật lí tưởng để tác giả bộc lộ tâm trạng của mình. Có
thể kể ra rất nhiều từ ngữ chỉ tâm trạng mà Xuân Quỳnh đã sử dụng: đau đớn, vui
sướng, hạnh phúc, cô đơn, nhớ, thương, … mà càng về sau càng dày đặc trong
13
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54

thơ Xuân Quỳnh. Cùng với những từ ngữ, những hình ảnh trong thơ Xuân
Quỳnh cũng là những hình ảnh chuyên chở tâm trạng. Đó là những cánh
chuồn chuồn, những con tàu, những bông hoa,… tất cả đều như mang vào thơ chị
một thế giới thấm đẫm cảm xúc. Thế nhưng, nếu những từ ngữ và hình ảnh ấy chỉ
làm cho tâm trạng của Xuân Quỳnh được hiện lên trên bề mặt, nghĩa là chúng
ta có thể cảm nhận nó một cách trực tiếp, thì thời gian mà nói cụ thể hơn là
nhịp độ thời gian sẽ giúp ta hiểu được những tầng cảm xúc còn ẩn sâu trong
những bài thơ của chị.
Như đã khẳng định: nhìn chung, nhịp độ thời gian trong thơ Xuân
Quỳnh tương đối chậm, nhất là những phút giây chị để cho mình sống với quá
khứ. Lúc ấy, dường như tất cả những cảm xúc, những ảnh hình của quá khứ cứ
níu chị lại, gọi mời chị mà ít khi nào chị có thể gỡ ra được. Hồi tưởng về những
ảnh hình của người mẹ, chị viết:
Bên ngọn đèn con lắt leo không đủ ấm,
Bàn tay gầy mài miệt chiếc thoi tơ,
Ngày lại ngày dệt tấm vải thô sơ,
Tàn hơi sức không tìm ra lẽ sống!
(Tiếng mẹ)
Có thể là Xuân Quỳnh không thể gỡ ra. Nhưng cũng có thể là chị cũng chẳng
muốn gỡ ra, chẳng muốn dứt đi những giây phút ấy. Dù có cực khổ, có vất vả
nhưng chị vẫn còn nhận được sự chăm sóc của người mẹ, nhận được sự
thương yêu vô bờ bến của mẹ, vẫn được mẹ ru ngủ trong những câu hát à ơi:
Những lời ru vời vợi canh khuya,
14
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
Con vẫn nhớ!
Lời mẹ hát có đôi bờ cách trở,
Có bên này bên nớ ngóng trông nhau,
Kẻ Bắc người Nam tay dứt lòng đau,
Sông Gianh chập chùng giáo mác,

Đường xứ Huế non xanh nước biếc,
Muốn vô phà sợ phá Tam Giang.
(Gửi mẹ)
Xuân Quỳnh đang sống với những kỷ niệm, những hồi ức. Nỗi nhớ mong
của chị có lẽ sẽ cứ mãi tuôn ra, tuôn ra không bao giờ dứt. Chị vẫn nhớ tất cả
những lời ru của mẹ, dù cho đó có thể là những lời ru buồn bã, đau thương.
Đọc những dòng thơ ấy, có lẽ chẳng mấy ai không xúc động, vì những tình cảm
chân thành của chị mà cũng vì chính cuộc đời chị hiện lên từ chính những dòng
thơ ấy. Viết về quá khứ, nhất là những quá khứ tuổi thơ, Xuân Quỳnh
thường không thể che giấu được tâm trạng của mình. Chị nhớ những lời ru của
mẹ, nhớ những đêm mẹ tần tảo khó nhọc. Nhớ để mà thương, nhớ để mà xót.
Thời gian lúc ấy không xa xôi gì với chị: dù là quá khứ nhưng như hiển hiện
trước mắt. Quá khứ tồn tại trong chị như bùng lên, lan ra, lan ra miên man
không dứt. Thời gian là một liều thuốc giúp người ta lãng quên tất cả. Nhưng
thời gian cũng có thể giữ lại tất cả. Và chính những gì thời gian giữ lại kia là
trường cửu. Điều đó đúng với Xuân Quỳnh. Quá khứ đối với chị như không
bao giờ mất đi. Đơn giản vì quá khứ ấy thấm đẫm những kỷ niệm mà suốt đời chị
15
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
không bao giờ quên được. Thời gian càng chậm rãi, tâm tình của con người càng
nặng nề. Xưa kia, khi Nguyễn Du miêu tả tâm trạng đau xót của Kiều, ông viết:
Trước lầu Ngưng Bích khóa xuân,
Vẻ non xa, tấm trăng gần ở chung,
Bốn bề bát ngát xa trông,
Cát vàng cồn nọ bụi hồng dặm kia.
Bẽ bàng mây sớm đèn khuya,
Nửa tình nửa cảnh như chia tấm lòng.
Nay, khi miêu tả tâm trạng mình, Xuân Quỳnh viết:
Cửa bệnh viện ngoài kia là quá khứ,
Những vui buồn khao khát đã từng qua,

Nào chỉ đâu những chuyện ngày thơ,
Con đường gạch ao bèo hoa tím ngắt.
Rõ ràng thời gian không được nhắc đến nhưng vô hình nó đã trở thành
phương tiện để cho nhân vật trữ tình có thể giãi bày tâm trạng của mình.
Viết về những đau xót, những nhung nhớ, thời gian trong thơ Xuân Quỳnh
dường như ngưng đọng. Nhưng khi viết về những điều hạnh phúc, thời gian
trong thơ của chị trôi đi rất nhanh:
Thế là ba cái tết,
Hai chúng mình có nhau!
16
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
Dù không phải là lâu,
Nhưng cũng không ngắn ngủi!
Hạnh phúc tính bằng năm,
Cây tính bằng mùa trái.
Cũng có khi thời gian trôi theo tâm trạng như không gì có thể điều khiển
được:
Em cùng anh ngồi dưới vườn trưa,
Ta lắng nghe những chuyện ngày xưa,
Chuyện ngày sau và bây giờ - tất cả!
(Vườn trong thư viện)
Trong cái không gian “tất cả đều yên tĩnh”, trong niềm hạnh phúc của đôi lứa yêu
nhau, thời gian trôi đi thật nhẹ nhàng. Mọi thứ dường như rất tuần tự, không
chậm chạp và cũng chẳng quá xiết nhanh. Tất cả như đến rồi đi trước mắt nhân vật:
Em đi qua phố Hàng Đào,
Mải vui chân bước, lạc vào Hàng Ngang.
Gặp mùa xuân ở Hồ Gươm,
Trong muôn màu áo trên đường chiều nay.
Em sang lò gốm cùng anh,
Bát Tràng, mua một chiếc bình cắm hoa.

Rồi ta sẽ đến Ngọc Hà,
17
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
Hỏi thăm quê của ngàn hoa thế nào.
(Đi với mùa xuân)
Những câu thơ trên không nhiều lắm nhưng cũng đã đủ để cho ta khẳng
định một điều: thời gian nhanh hay chậm đều gắn liền với tâm trạng của nhân
vật, chính vì do tâm trạng nhân vật mà thời gian thay đổi: gấp rút hay chậm chạp,
nhảy vọt hay tuần tự. Ngược lại, cũng chính nhờ thời gian mà tâm trạng của nhân
vật càng thêm sáng rõ.
3.2. Thời gian nghệ thuật gắn liền với suy nghĩ, triết lí của nhân vật trữ
tình về cuộc đời, tình đời:
Nhận thức thời gian, nhận ra quy luật của cuộc đời không phải là một
đặc điểm mới trong ý nghĩa của thời gian trong thơ Xuân Quỳnh. Ngay từ thời
trung đại, các nhà thơ ít nhiều đã bị thời gian giày vò. Họ đã nhận ra sự ngắn
ngủi của cuộc đời “như mây trôi, như gió thoảng, như chiêm bao…”. Trước
sự vô cùng vô tận của vũ trụ, sự hữu hạn của đời người trở thành một nỗi ám ảnh
khôn nguôi. Nguyễn Du từng viết:
Hoa đẹp không trăm ngày,
Người sống không trăm tuổi,
Việc đời đổi thay luôn
Kiếp người vui có hội.
(Hành lạc từ, bài 2)
Trăm tuổi là con số tượng trưng cho cuộc sống con người. Nhưng có
bao nhiêu người sống được đến trăm tuổi. Và nếu có, cuộc đời họ có thật sự mãi
hạnh phúc hay không khi “kiếp người vui có hội”?
18
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
Cuộc đời vốn hữu hạn.
Cuộc vui càng ngắn ngủi hơn:

Cuộc sống trăm năm coi mấy chốc
Chuyện vui tuổi sớm tiếc từng giờ
(Cảm hứng lan man)
Quy luật của cuộc đời là như vậy. Mau chóng, ngắn ngủi đã trở thành
một nỗi sợ hãi. Đến Xuân Diệu, điều đó càng trở thành một nỗi ám ảnh khôn
nguôi:
Ngày già vội mang theo sương đến,
Tuổi chết đây rồi bóng lụt chân.
(Hư vô)
Với Xuân Quỳnh, ý thức về thời gian, nhận thức về sự hạn hữu của kiếp
người càng trở nên rõ nét. Với chị, thời gian trôi nhanh không gì cản được:
Đã mùa hoa cúc vàng,
Lại một năm sắp hết,
Thời gian sao trôi nhanh?
(Đêm cuối năm)
Mỗi mùa hoa đến là một năm nữa sắp qua. Một năm nữa sắp qua thì đời
người lại ngắn thêm một khoảng. Mà sự tồn tại của con người thì lại có giới hạn.
Đến một lúc nào đó, người sẽ già, yếu và sẽ chấm dứt sự tồn tại ở cuộc đời. Sự
19
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
thật ấy cứ được nhắc đi nhắc lại trong thơ Xuân Quỳnh như một điều không
thể quên được:
- Tôi đã qua bao thác ghềnh đá núi,
Qua thời gian, tóc thoáng sợi màu mưa.
(Hoa tường vi)
- Mái tóc xanh bắt đầu pha sợi bạc,
Nỗi vui buồn cũng khác những ngày xưa.
- Bao mùa thu hoa vẫn vàng như thế,
Chỉ em là đã khác với em xưa.
Bao ngày tháng đi về trên mái tóc,

Chỉ em là đã khác với em xưa.
(Hoa cúc)
Nhận ra sự thay đổi của bản thân mình “năm tháng qua tôi đã đổi thay
nhiều”, Xuân Quỳnh đã cảm nhận được sự chảy trôi của thời gian. Mỗi
khoảnh khắc qua đi là chị cảm nhận được một sự thay đổi nơi mình. Chị giờ
đã khác rất nhiều, từ tâm hồn đến dáng dấp. Những cảm xúc của chị đã không
còn như những xúc cảm của ngày xưa. Mái tóc chị giờ đã thêm nhiều sợi bạc.
Điều đó quả thật rất đáng sợ. Với một người phụ nữ có trái tim đa cảm, điều đó
càng đáng sợ gấp nhiều lần. Nhận ra sự chảy trôi của thời gian, Xuân Quỳnh
cũng nhận ra quy luật của cuộc đời: ai cũng sẽ già đi, cũng chết đi. Cũng như
“hôm nay non” nhưng “mai cỏ đã già”, sự thay đổi ấy chỉ diễn ra trong tích tắc,
20
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
chỉ cách biệt giữa “hôm nay” và “ngày mai”. Chính vì thế, nhà thơ muốn thu tất
cả vào hôm nay:
Đấy là tất cả những điều em nghĩ.
Em viết cho mấy chục năm sau,
Vì chỉ e ngày ấy quá lâu,
Ta quên mất những ngày ta đã sống.
(Những năm ấy)
Ít ai và có lẽ là chẳng có ai có ý nghĩ như Xuân Quỳnh. Hôm nay
mình phải giữ lại vì lo sợ ngày mai mình sẽ quên đi. Liệu Xuân Quỳnh có quá lo
xa không? Phải và không phải! Phải vì mấy mươi năm sau có lẽ Xuân Quỳnh
cũng chẳng quên điều ấy. Nhưng không phải vì sự thay đổi của mỗi con
người đã trở thành không gì có thể ngăn cản. Ai có thể tồn tại mãi mãi và nhớ
mãi mãi? Không và không ai có thể làm được điều đó. Nhận thức sâu sắc quy luật
của đời người, biết chắc “mùa xuân rồi cũng hết”, thơ Xuân Quỳnh nhiều lần nhắc
đến cái chết như một điều không thể tránh khỏi. Đang tay trong tay ngập tràn
hạnh phúc, cái chết vẫn chen ngang trong thơ của chị:
Này anh em biết,

Rồi sẽ có ngày,
Dưới hàng cây đây,
Ta không còn bước.
(Chồi biếc)
Phải bị thời gian ám ảnh lắm, người phụ nữ ấy mới bị cái chết giày
21
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
vò đến như vậy! Càng về sau, hình ảnh cái chết càng hiện lên nhiều trong thơ chị:
Khi cuộc đời trôi chảy ở ngoài kia,
Thời gian trắng vẫn ngừng trong bệnh viện.
Chăn màn trắng, nỗi lo và cái chết,
Ngày với đêm có phân biệt gì đâu.
(Thời gian trắng)
Đi trăm nơi trở lại cửa sông,
Nhà anh kia – anh không về nữa,
Bữa cơm gia đình chiều nay bỏ dỡ,
Anh không còn ăn!
(Bến sông)
Cái chết mà Xuân Quỳnh nhắc đến trong thơ của chị thường hơn và thức
hơn rất nhiều. Đó là cái chết đúng theo quy luật sinh tử của kiếp người. Thơ
Việt Nam 1945 – 1975 cũng nhắc nhiều đến cái chết. Nhưng những cái
chết ấy không làm cho người ta đớn đau. Nó “bi” mà không “lụy”. Anh giải
phóng quân dù ngã xuống nhưng vẫn hiên ngang đứng dậy để tạc nên cái Dáng –
đứng – Việt – Nam oai hùng, đẹp đẽ. Người con gái trong Núi Đôi của Vũ Cao
chết nhưng vẫn mãi mãi sống trong tâm trí biết bao nhiêu người. Những cái chết
ấy là những cái chết hóa thành bất tử mà khi nhắc đến người ta chỉ càng thêm
yêu mến, tự hào. Trở lại với thơ Xuân Quỳnh. Rõ ràng, sự nhận thức về thời
gian đã làm cho chị hiểu cái chết là một điều không thể tránh khỏi. Thế nhưng,
điều đáng quý là, dù có bị thời gian đày đọa, Xuân Quỳnh vẫn không bị
22

Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
khuất phục. Nhận thức được sự còn mất của cuộc đời, Xuân Quỳnh vẫn không hề
hoảng sợ. Chị không tự đánh lừa mình bằng những ảo giác rằng điều ấy sẽ không
diễn ra với chị. Nhưng Xuân Quỳnh cũng không phó mặc cuộc đời mình cho sự
chảy trôi của thời gian. Chị đã cố giữ lại từng chút, từng chút một. Bằng mọi
cách, chị tranh đấu với quy luật ấy. Thời gian vẫn cứ trôi. Nhưng những gì
của chị thì chị vẫn mãi giữ cho mình. Nhận thấy sự mất mát do thời gian đưa
lại, Xuân Quỳnh vẫn khẳng định những điều không thể mất:
Chỉ có em và anh
Cùng tình yêu ở lại
Thậm chí, ngay khi chị chết đi, thì trái tim yêu thương của chị vẫn sống, vẫn
yêu như lúc chị còn sống:
Em trở về đúng nghĩa trái tim em,
Là máu thịt đời thường ai chẳng có,
Cũng ngừng đập khi cuộc đời không còn nữa,
Nhưng biết yêu anh cả khi chết đi rồi.
Không chỉ nhận thức sâu sắc về quy luật của cuộc đời, gắn với thời gian,
thơ Xuân Quỳnh còn bộc lộ nhiều suy ngẫm, triết lí. Nghĩ về cái chết trong tương
lai, Xuân Quỳnh viết:
Này anh em biết,
Rồi sẽ có ngày,
Dưới hàng cây đây,
Ta không còn bước.
23
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
Như người lính gác,
Đã hết phiên mình,
Như lá vàng rụng,
Cho chồi thêm xanh.
(Chồi biếc)

Không xem cái chết nhẹ tựa lông hồng, cũng không nhìn cái chết với
một con mắt đáng sợ, Xuân Quỳnh xem cái chết như một sự đổi thay có tuần tự mà
tạo hóa đã dày công sắp đặt. Cái chết đối với chị thật nhẹ nhàng và thanh thản.
Chị đón nhận cái chết cũng “vui vẻ” như anh nông dân cày xong thửa ruộng
(vui vẻ chết như cày xong thửa ruộng). Không những thế, cái chết ấy còn như
để lại cho đời một chút sắc hương, chết mà vẫn để lại cho đời một chút mạch
sống. Giữa Xuân Quỳnh và Tố Hữu phải chăng đã gặp nhau trong tứ thơ ấy?
Sống trong hiện tại, nghĩ về cuộc sống trong hiện tại, Xuân Quỳnh viết:
Thế giới chúng ta: niềm yêu, tuổi trẻ,
Đâu phải súng gươm, bạo lực xiềng gông,
Rung chuyển trời xanh, muôn lời ca nối tiếp,
Ôi lòng người như biển đón trăm sông.
(Tiếng hát)
Bằng chính sự thật của cả dân tộc, Xuân Quỳnh đã nghĩ đến sự thật của cả
thế giới. Dân tộc ta, dù đã phải trải qua bom đạn, nhưng đâu phải chúng ta
sống bằng bom đạn. Chúng ta sống bằng tình yêu, bằng tuổi trẻ, bằng sự lạc
24
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54
quan và tin tưởng của mọi người. Thế giới cũng thế! Mê say trong tình hữu nghị và
đoàn kết, Xuân Quỳnh viết:
Cánh buồm lớn giữa biển khơi,
Lá cờ lớn bởi gió vờn lên cao.
Con đường lớn với khát khao,
Niềm vui lớn bởi tiếng chào bàn tay.
(Hát ru)
Thiết tưởng, chẳng cần phải nói thêm gì vào lí giải của Xuân Quỳnh.
Nó thật giản dị mà cũng thật chính xác, thật lãng mạn nhưng cũng rất chân thật,
thật người lớn nhưng cũng thật trẻ thơ, thật nhẹ nhàng nhưng cũng thật đậm sâu
trong lòng người đọc. Triết lí trong thơ Xuân Quỳnh rất phong phú và đa dạng.
Có triết lí về cái chết, về cuộc đời, nghĩa là về những cái lớn lao; nhưng cũng có

triết lí về những cái nhỏ nhặt, tầm thường. Nghĩ về “đàn ông” – “đàn bà”,
Xuân Quỳnh viết:
Những người đàn ông các anh có bao nhiêu điều to lớn
Vượt khỏi ô cửa cỏn con, căn phòng hẹp hàng ngày,
Các anh nghĩ ra tàu ngầm, tên lửa, máy bay,
Tới thăm dò những hành tinh mới lạ.
Chúng tôi chỉ là những người đàn bà không tên không tuổi,
Quen với việc nhỏ nhoi bếp núc hàng ngày,
Cuộc sống ngặt nghèo phải tính sau đây,
25
Sinh viên: Nguyễn Thị Hoa Lớp: ĐH Mầm non A - k54