Thời gian nghệ thuật trong di cảo thơ của chế lan viên

Trờng Đại Học Vinh
Khoa: ngữ văn
-----------***-----------


Khoá luận tốt nghiệp đại học

Thời gian nghệ thuật trong
Di cảo thơ
của Chế Lan Viên
chuyên ngành: văn học Việt Nam hiện đại

Giáo viên hớng dẫn:

Ngô Thái Lễ

Sinh viên thực hiện: Nguyễn Thị Nhiễu

Lớp:

43B1 - Ngữ Văn

Vinh, Tháng 05/2006
Lời cảm ơn
Khoá luận tốt nghiệp đà hoàn thành. Tôi xin chân thành cảm ơn thầy Ngô
Thái Lễ ngời đà trực tiếp hớng dẫn tôi rất tận tình, chu đáo từ lúc tôi nhận đề
tài cho đến khi khoá luận hoàn thành.

1

Tôi xin chân thành cảm ơn ban Chủ nhiệm khoa văn, tổ chuyên ngành văn
học Việt Nam hiện đại đà tạo điều kiện và thời gian thuận lợi giúp tôi trong quá
trình thực hiện đề tài này.
Tuy nhiên do hạn chế về nguồn t liệu cũng nh khả năng tìm hiểu, nghiên
cứu về bản thân nên khoá luận sẽ không tránh khỏi những hạn chế và thiếu sót.
Kính mong sự chỉ dẫn, góp ý xây dựng của quý thầy cô và các bạn để khoá luận
đợc hoàn thành hơn.
Xin chân thành cảm ơn !
Sinh viên: Nguyễn Thị Nhiễu.

mục lục
Phần mở đầu
1. Lý do chọn đề tài.
1.1. Chế Lan Viên là một trong những nhà thơ tiêu biểu của Việt
Nam thế kỷ XX.
1.2. Thời gian là yếu tố không thể thiếu trong nghệ thuật thi ca.
1.3. Thời gian nghệ thuật đợc cảm nhận nh một điểm nhìn bao quát
trong Di cảo thơDi cảo thơ
2. Lịch sử vấn đề.
3. Mục tiêu và giới hạn của đề tài.
4. Phơng pháp nghiên cứu.
4.1. Phơng pháp khảo sát thống kê.
4.2. Phơng pháp tiếp cận thống kê.
4.3. Phơng pháp phân tích miêu tả.
4.4. Phơng pháp so sánh.
4.5. Thi pháp.
4.6. Cấu trúc luận văn.
Phần nội dung
Chơng I: Chế Lan Viên và Di cảo thơ.
2

1.
1.
2.
3.
4.
4.
9.
10.
10.
10.
10.
10.
11.
11.
12.
12.


1.1. Vị trí thơ Chế Lan Viên trong nền văn học Việt Nam hiện đại..
1.2. Ba tập Di cảo thơDi cảo thơ.
Chơng II: Thời gian nghệ thuật trong thơ và nỗi
ám ảnh về thời gian trong ý thức nhà thơ qua ba
tập Di cảo thơ.
2.1. Giới thuyết khái niệm thời gian nghƯ tht.
2.2. Thêi gian nghƯ tht trong th¬.
2.3. ChÕ Lan Viên với cái nhìn nghệ thuật trong thơ.
2.4. Thời gian nghệ thuật trong thơ Chế Lan Viên và trong Di cảo thơDi cảo
thơ..
2.4.1. Thời gian nghệ thuật trong thơ Chế Lan Viên.

2.4.2. Thời gian nghệ thuật trong Di cảo thơDi cảo thơ.
Chơng III. Biểu hiện thời gian nghệ thuật trong Di cảo thơDi cảo Thơ
3.1. ý thức về sự vận động của thời gian
3.2. Các chiếu của thời gian.
3.3. Cách ứng xử của Chế Lan Viên về thời gian.
3.3.1. ý thức trách nhiệm với đời với thơ.
3.3.2. Thái độ víi c¸i chÕt.
3.4. DÊu Ên cđa mét c¸ tÝnh s¸ng tạo trong biểu hiện về thời gian.
Phần kết luận
Th mục tham khảo.

12.
15.

17.
17.
18.
20.
22.
22.
24.
29.
29.
44.
67.
68.
72.
76.
80.
83.

Phần mở đầu

1. Lý do chọn đề tài:
1.1. Chế Lan Viên là một trong những nhà thơ tiêu biểu cđa ViƯt Nam thÕ kû
XX:
ChÕ Lan Viªn trùc tiÕp sèng và làm thơ ngay trên mảnh đất có nhiều biến
động giữ dội của lịch sử dân tộc, sáng tác của ông tiêu biểu cho thời đại mình
đang sống. Mỗi một chặng đờng lịch sử Chế Lan Viên lại đánh dấu một đỉnh
cao trong sự nghiệp thơ của mình. Thời kỳ trớc cách mạng tháng tám với tập thơ
Di cảo thơĐiêu tàn (1937) ông đà gây nên một Di cảo thơNiềm kinh dị (Hoài Thanh) trên thi
đàn; Thời kỳ 1945-1985 hàng loạt tập thơ ra đời Di cảo thơ ánh sáng vµ phï sa” (1960),
3


Di cảo thơHoa ngày thờng, Chim báo bÃo (1967), Di cảo thơNhững bài thơ đánh giặc (1972)
đà đánh dấu một bớc chuyển về t tởng tình cảm trớc những vấn đề bức thiết của
thời đại. đặc biệt, đến thời kỳ đổi mới các tập Di cảo thơDi cảo thơ I, II, III lần lợt xuất
hiện năm 1992, 1993, 1996 đà gây xôn xao d luận trên văn đàn, khẳng đình một
hồn thơ cha bao giờ chịu hạ cánh trớc bÊt cø mét trë lùc cña cuéc sèng. Ba tËp
“Di cảo thơDi cảo thơ có một vị trí đặc biệt đợc nhiều ngời quan tâm nghiên cứu.
Cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Chế Lan Viên gắn liền với sự vận động
và chuyển đổi của lịch sử dân tộc Việt Nam. Trên những chặng đờng lịch sử lớn
lao ấy Chế Lan Viên đà lần lợt đi từ Di cảo thơNiềm kinh dị này đến Di cảo thơNiềm kinh dị
khác. ông đà để lại cho thế hệ độc giả hôm nay và mai sau một khối lợng tác
phẩm đồ sộ với một phong cách thơ đa dạng và giàu cảm xúc. Mặt khác ông còn
đóng góp một phần không nhỏ vào việc làm phong phú hồn thơ dân tộc.
Với một phong cách thơ đa dạng. Chế Lan Viên còn để lại hàng nghìn trang
Di cảo thơDi cảo mà trong đó có nhiều tác phẩm gây tiếng vang lớn, in đậm dấu ấn cá
nhân - dấu ấn của một tài năng đầy cá tính sắc sảo trong nền văn học hiện đại

Việt Nam.
Từ lúc sinh thời đến lúc sắp đi vào Di cảo thơXứ không màu từng ngày từng giờ rợt
đuổi với dòng Di cảo thơ thời gian nớc xiết của cuộc đời mình, sự nghiệp thơ của ông
cũng cha bao giờ chịu hạ cánh :
Thôi ta khỏi đếm từng màu hoa một
Ta còn có nó đâu
Không phải hoa khuất mà ta khuất
Ta đi vào xứ hoa không màu
(Các mua hoa Di cảo I)
Trong quá trình sáng tác thơ, Chế Lan Viên đi theo một hớng rất riêng,
không giống ai. Thơ ông chứa đựng những Di cảo thơNội lực phi thờng về sức sáng tạo,
đó là Di cảo thơNhững tảng băng ngầm có lúc đọc lên ta không dễ nhận ngay ra cái hay
cái đẹp mà đôi khi cũng cảm thấy thơ ông đầy mâu thuẫn, phức tạp nhng chính
điều đó chúng tôi thấy những trang thơ của ông có sức hấp dẫn kỳ lạ.
Cuộc đời và sự nghiệp thơ Chế Lan Viên vẫn là vấn đề hấp dẫn cho không ít
ngời đọc và các nhà lí luận, phê bình, nghiên cứu văn học. đà có nhiều bài báo,
tạp chí tuyển tập, công trình nghiên cứu phê bình, tiểu luận, luận án, luận văn
viết về sự nghiệp sáng tác của ông với tất cả niềm say mê và ngỡng mộ. Tiêu
biểu nh những công trình lớn mang tầm cỡ khoa học của Phan C Đệ, Hà Minh
Đức, MÃ Giang Lân, Nguyễn Bá Thành đó là những công trình hữu hiệu giúp
chúng ta khám phá thêm thơ Chế Lan Viên. Nhng đặc biệt gần đây có một số
công trình nghiên cứu của Đoàn Trọng Huy Di cảo thơThời gian nghệ thuËt th¬ ChÕ Lan
4


Viên và của Nguyễn Bá Thành, Trần Thanh Đạm, Nguyễn Thái Sơn, Phạm
Quang Trung, Võ Tấn Cờng, Vũ Quần Phơng, Tập trung nghiên cứu về 3 tập
Di cảo thơDi cảo thơ và qua các bài nghiên cứu ta thấy nét nổi bật đặc sắc Di cảo thơDi cảo
thơ là thời gian nghệ thuật đà đợc cảm nhận nh một điểm nhìn bao quát.
Là những ngời thuộc thế hệ đến sau ngỡng mộ và cảm phuc tài thơ của ông

chúng tôi mong muốn tìm tòi, thể nghiệm những nhận thức của mình về sự
nghiệp thơ của Chế Lan Viên; Chúng tôi mạnh dạn chọn đề tài Di cảo thơthời gian nghệ
thuật trong Di cảo thơDi cảo thơ của Chế Lan Viên để nghiên cứu, tìm hiểu, hi vọng
góp phần nhỏ giúp bạn đọc yêu mến ông hiểu về sự nghiệp thơ của ông hơn.
Tuy nhiên để khai thác đề tài này là điều không đơn giản, đòi hỏi cần phải có
thời gian và sự đầu t đích đáng.
1.2. Thời gian là yếu tố không thể thiếu trong nghệ thuật thi ca:
Thời gian là một yếu tố đi liền với không gian. Thời gian là một phạm trù
triết học. Mọi sự vật, hiện tợng trong cuộc sống kể cả con ngời cũng đều tồn tại,
vận động và phát triển trong không gian và thời gian nhất định. Không có một
vật chất nào tồn tại ngoài thời gian, phi thời gian. Mọi vật chất đều có thời gian
tồn tại riêng. Nghệ thuật là một dạng đặc thù, do đó nó cũng tồn tại theo kiểu
thời gian đặc thù của nó. Thời gian tự nhiên tồn tại một cách tuyến tính còn
trong nghệ thuật thời gian đà đợc khúc xạ qua lăng kính chủ quan của tác giả
nên thời gian trong tác phẩm nghệ thuật tồn tại nh nhà văn muốn có, nó không
theo quy luật khách quan của tự nhiên nữa. Trong tác phẩm thời gian có thể là
một đời ngời, thậm chí là nhiều đời ngời, có khi tác giả đà đi ngợc thời gian
hoặc chuyển động vô hớng trong thêi gian. Thêi gian nghƯ tht lµ thêi gian của
thế giới hình tợng vì thế nó là hình tợng thời gian.
Thời gian trở thành một đối tợng rất quan trọng trong nghệ thuật, có rất
nhiều công trình nghiên cứu về thời gian. Trong cuốn Di cảo thơThi pháp thơ Tố Hữu
của giáo s Trần Đình Sử đà nêu ra một khái niệm mà đợc đông đảo bạn đọc thừa
nhận Di cảo thơThời gian nghệ thuật không phải chỉ là quan điểm của tác giả về thời gian
ma là một hình tợng thời gian sinh động, gợi cảm, là sự cảm thụ, ý thức về thời
gian đựơc dùng là hình thức nghệ thuật để phản ánh hiện thực tổ chức tác
phẩm.
ý thức về thời gian là ý thức về sự tồn tại của con ngời, phát hiện thời gian
giúp ngời ta nhận thức sâu hơn về cuộc sống.
Nh vậy, sự cảm thụ về thời gian chiếm vị trí to lớn trong thời gian nghệ thuật,
cũng là phần rất quan trọng chi phối thế giới quan của nhà văn, nhà thơ.

5


Thời gian trong văn học đợc dùng làm phơng tiện nghệ thuật để phản ánh đời
sống, thể hiện chủ nghĩa t tởng. Vì thế mà nó đà rất quan trọng trong việc tạo
nên giá trị tác phẩm.
Việc chọn đề tài Di cảo thơthời gian nghệ thuật trong ba tập Di cảo thơDi cảo thơ của Chế
Lan Viên góp phần làm sáng tỏ giá trị của tác phẩm thơ ông.
1.3. Thời gian nghệ thuật đợc cảm nhận nh một điểm nhìn bao quát Di cảo thơDi
cảo thơ.
Cảm nhận về thời gian là một điều không mới nếu không nói rằng quá quen
thuộc. Duy chỉ có điều sự nhận thức và ý thức về sự tồn tại của thời gian một
cách sâu sắc, trở thành một đề tài sáng tác, trở thành nỗi ám ảnh day dứt trong ý
thức của nhà thơ thì không phải bất cứ ai cũng làm đợc, cũng có thể xảy ra nh
Chế Lan Viên cảm nhận về thời gian trong thơ ông không chỉ thể hiện quan
niệm về cuộc đời, ý thức về sự tồn tại hữu hạn của bản thân trớc cái vô hạn của
thời gian mà còn cảm nhận một cách sâu sắc, một cái nhìn tinh tế, mạnh mẽ,
mÃnh liệt trong Di cảo thơDi cảo thơ dờng nh luôn có một nỗi ám ảnh về thời gian, về
cái quỹ của thời gian, để sống và để viết nó cứ hao với một cách đáng sợ từng
giờ từng phút, từng giây. Điều đó đà ảnh hëng, ®· chi phèi thêi gian ®Õn thÕ giíi
quan cđa ông, đến cách ứng xử của ông trớc cuộc đời, trong mọi mối quan hệ
với cuộc sống. Trong giai đoạn éo le nhất của cuộc đời, Chế Lan Viên đà gọi là
Di cảo thơhành trình đi đến lò thiêu tức là lúc nhà thơ đi dần đến cái chết, đối mặt với
cái chết. Thời gian trong Di cảo thơDi cảo thơ không chỉ là cảm xúc là thi hứng mà còn
là nhân tố kiến trúc của tác phẩm nghệ thuật Di cảo thơNhìn đời bằng con mắt thời gian
(Đỗ Lai Thuý) Đối với Chế Lan Viên ta cũng có thể nói nh thế đợc. Thời
gian đà trở thành: Di cảo thơTrọng tài thời gian Thời gian trở thành Di cảo thơKim chỉ nam
cho mọi hành động trong cuộc sống của Chế Lan Viên.

2. Lịch sử vấn đề.
Chế Lan Viên thành công trên cả thơ lẫn văn xuôi, đợc in và xuất bản trong
hơn một nửa thế kỷ. Nhng không phải chỉ có vậy những gì ta biết ta đọc của ông
mới chỉ là phần trong số thơ Chế Lan Viên đà viết. Sau khi nhà thơ mất, ngay
những ngời ruột thịt trong gia đình ông cũng bất ngờ bởi số lợng thơ Di cảo đồ
sộ mà khi còn sống hình nh ông vẫn giữ kín. Mấy trăm bài di cảo, đà hoàn chỉnh
hoặc đang ở dạng phác thảo, đợc ông viết trong nhiều năm, khi Chế Lan Viên
còn khoẻ mạnh chỉ có trên dới hai chục bài đợc ông viết khi nhà thơ biết mình bị
trọng bệnh.Sau khi nhà thơ mất 1989 ngời bạn đời Vũ Thị Thờng đà góp nhặt và
tuyển chọn và đợc nhà xuất bản Thuận Hoà ấn hành trong ba tập Di cảo thơDi cảo thơ
trong ba năm 1992, 1993, 1996. Riêng tập hai đà đợc hội nhà văn trao giải thởng và tác phẩm thơ xuất sắc nhất năm 1994. Di cảo thơDi cảo thơ ra đời giúp chúng ta
6


hiểu hơn về một hồn thơ Chế Lan Viên, một tài năng nghệ thuật thế kỷ XX
một tài năng đà đạt đợc đỉnh cao ở mọi giai đoạn, đà cống hiến trọn đời cho sự
nghiệp thơ ca. Về chất lợng nghệ thuật của Di cảo thơDi cảo thơ Nguyễn Thái Sơn đÃ
viết rất đúng rằng : Di cảo thơCó những tình cảm, những nỗi niềm, những giá trị nhân văn
và nghệ thuật mà chỉ đến khi đọc thơ Di cảo thơDi cảo của ông ta mới nhận ra. Nh
nhiều nhà văn, nhà thơ khác, khi qua đời Chế Lan Viên có những sáng tác cha
đợc công bố gọi là Di cảo thơDi cảo. Chúng cha đợc công bố vì lí do:
- Ngời viết cha có điều kiện hoàn thiện
- Ngời viết còn do dự vì ý nghĩa khách quan của sáng tác.
- Ngời viết coi đó là những sáng tác cho riêng mình hoặc những ngời gần
gũi mình.
Với Di cảo thơDi cảo thơ giúp chúng ta hiểu thêm những phơng diện khác trong
con ngời nhà thơ. Di cảo thơDi cảo thơ đợc công bố đà gây một tiếng vang lớn trên làng
thơ Việt Nam, và gây sự chú ý đến các nhà nghiên cứu, phê bình văn học. Sau
khi Di cảo thơDi cảo thơ công bố đà có rất nhiều bài viết xoay quanh ba tập Di cảo thơDi cảo thơ
tiêu biểu:

1. Đoàn Trọng Thuỷ có bài: Di cảo thơĐọc những trang để lại thêm hiểu một hồn thơ
Di cảo thơDi cảo (Văn nghệ số 11, 13 3 - 1993).
2. Trần Thanh Đạm: Di cảo thơNhững vần thơ triết lý của Chế Lan Viên qua những
trang Di cảo thơDi cảo (Văn nghệ số 36, 4 - 9 - 1993).
Đây là những bài viết in chung trong Di cảo thơNhững vần thơ Di cảo thơDi cảo in trong cuốn
Di cảo thơChế Lan Viên về tác gia tác phẩm (1993)
Ngoài ra còn có những bài viết khác.
3. Nguyễn Bá Thành: Di cảo thơĐọc hai tập di cảo thơ (Tạp chí văn nghệ quân đội,
4- 1994)
4. Phạm Quang Trung: Di cảo thơĐọc Chế Lan Viên và Di cảo thơ (Tạp chí văn
nghệ số 43, 5 1995).
5. Võ Tấn Cờng: Di cảo thơDi cảo thơ Chế Lan Viên (Di chúc thơ về cuộc đời và
nghệ thuật. Tạp chí của Việt, số 12, 9- 1995)
6. Nguyễn Quốc Khánh: Di cảo thơDi cảo thơ Chế Lan Viên hành trình tìm lại chính
mình (Tạp chí văn học, số 5, 1999).
7. Vũ Quần Phơng: Di cảo thơChế Lan Viên trong Di cảo thơ (Tài năng trẻ, 8
1999).
8. Nguyễn Lộc: Di cảo thơChế Lan Viên và những tìm tòi trong nghệ thuật thơ.
9. Phạm Hổ: Di cảo thơCon đờng và tầm vóc thơ Chế Lan Viên.
10. Đoàn Trọng Thủy: Di cảo thơkhuynh hớng vận động Chế Lan Viên sau 1975.
7


11. Trần Mạnh Hảo: Di cảo thơNgời làm vờn vĩnh cửu.
12. Huỳnh Văn Hoa: Di cảo thơChế Lan Viên với cái nhìn nghệ thuật trong thơ.
13. Hoài Anh: Di cảo thơChế Lan Viên Một bản lĩnh, một tâm hồn thơ phong phú,
đa dạng và bí ẩn.
14. Đoàn Trọng Thuỷ: Di cảo thơThời gian nghệ thuật thơ Chế Lan Viên (ý thực ngời cẩm bút trong thơ Chế Lan Viên).
15. Ngô Thái Lễ - Đại học Vinh: Di cảo thơBáo cáo tham gia hội nghị khoa học:
Xoay quanh tác giả Chế Lan Viên và ba tập Di cảo thơDi cảo thơ đà có hàng trăm bài

viết. Đây cũng là cơ sở giúp chúng tôi hoàn thành tốt bài khoá luận Di cảo thơCảm nhận
về thời của Chế Lan Viên qua Di cảo thơDi cảo thơ.
Trong những bài viết trên mỗi tác giả đà có một đánh giá nhận xét rất đáng
chú ý về vấn đề này. Tiêu biểu ý kiến của tác giả: Huynh Văn Hoa, Vũ Quần
Phơng, Nguyễn Bá Thành, Đoàn Trọng Huy.
Tác giả Huỳnh Văn Hoa đà cho rằng: Di cảo thơChế Lan Viên đà đắp cho mình một
con đờng riêng, không lẫn với bất cứ ai. Đây là điều không dễ trong sáng tạo
nghệ thuật ông nhìn cuộc đời từ nhiều phía ở cái nhìn chiều sâu thời gian
là yếu tố quan trọng: Bề dọc thời gian; s«ng thêi gian, chuyÕn xe thêi gian, thêi
gian xu«i chảy, thời gian nớc xiết nh cái trục cho sù xt hiƯn vµ sù chiÕm
lÜnh, nghÜ suy vỊ hiƯn thực, về cuộc đời
Di cảo thơ Ai ở đời mà không nghĩ về lẽ sống và cái chết. Nghĩ về nó cũng là
một cách tìm ra lẽ sống riêng Chế Lan Viên tự dặn mình: Di cảo thơĐừng tuyệt vọng,
Di cảo thơĐừng buồn, mà hÃy:
- Viết đi ! ViÕt ®i ! ViÕt ! ViÕt .
Thêi gian níc xiÕt.
(Thêi gian nớc xiết).
- Cày đi ! Bừa đi ! Gieo đi !
Sao còn phải chần chừ !
(Nghề của ta).
- Tác giả Đoàn Trọng Huy: Di cảo thơ Là một ngời quan niệm sáng tác rõ rệt từ khi
cầm bút, Chế Lan Viên có cảm thụ nhạy bén về không gian cũng nh thời gian.
Cảm thụ về thời gian là cả một quá trình. Từ cảm thụ về thời gian gắn liỊn víi ý
thøc míi vỊ ý nghÜa cc ®êi, ChÕ Lan Viên đà xây dựng một hình tợng thời
gian sinh động đầy gợi cảm, giàu suy t.
Di cảo thơ Chế Lan Viên có quan niệm về thời gian rất độc đáo. Thời gian mang
tính chất tiêu cực là đặc trng cơ bản của trong thơ Chế Lan Viên Di cảo thơThời gian của
hạnh phúc đà mất, thời gian của huỷ diệt đang chờ ?.
Sau 1975 Di cảo thơ Nhà thơ nhận thức lại sâu sắc vấn đề con ngời và thêi gian.
8

Chế Lan Viên thấm thía hơn lúc nào hết ý nghĩa thời gian đời ngời trong những
năm cuối đời (Diễn đàn văn nghệ Việt Nam 10, 11, 12 1992).
Thời gian nghệ thuật đậm đặc tâm trạng cảm xúc và suy t triết luận trong
hàng loạt bài thơ những năm 80 Di cảo thơĐề tử; Lý do yêu, cành mai trên gác, thời gian
nớc xiết, tuổi già làm thơ tứ tut, mïa hoa, l¸ sen, ngêi mai sau, thêi gian xuôi
chảy, các mùa hoa, khách lấy hàng, mua quà,
Di cảo thơChế Lan Viên là ngời có cảm quan lịch sử mạnh mẽ lịch sử xuyên thấm
cách nhìn thời gian Di cảo thơquá khứ hiện tại tơng lai luôn đợc đối chiếu cặp đôi,
cặp ba, có khi đợc xen kẽ đan lồng. Chế Lan Viên rất chú trọng khắc hoạ ngày
hôm qua trong thơ với biết mến yêu trân trọng.
Di cảo thơChế Lan Viên muốn yêu đời mà phải thù ghét thời gian nay ông yêu mến
thời gian nồng cháy, nh mến yêu cuộc đời màu nhiệm.
- Vũ Quần Phơng: Di cảo thơ Mỗi bài thơ nh mét lêi nãi ci tríc vµnh mãng
ngùa cđa thêi gian, không bi quan, không lạc quan mà là chiêm nghiệm
- Nguyễn Bá Thành: Di cảo thơCảm xúc của Chế Lan Viên về Di cảo thơthời gian sống là định
hớng lớn nhất cuốn hút t duy thơ của ông những năm cuối đời . Nguyễn Bá
Thành đà đa ra một số khái niệm: Di cảo thơHành động viết, Di cảo thơthời gian sống trong việc
khẳng định sự tồn tại ý thức về thời gian trong Di cảo thơDi cảo thơ của Chế Lan Viên.
Di cảo thơHành động viết ở đây là sự chống chọi với Di cảo thơThời gian nớc xiết với bệnh tật
và buồn đau .
Còn Võ Tấn Cờng thì cho rằng Di cảo thơhành trình của sự sống đối với nhà thơ vừa là
tĩnh tại vừa là sự bất an để chạy đua với cái chết Nhà thơ Chế Lan Viên đà đi
vào h vô, nhng niềm tin mÃnh liệt của ông về sự tồn tại và sức mạnh của thơ ca
vẫn sống mÃi trong chúng ta.
Trong lời bàn của mình Võ Tấn Cờng đà cho ta thấy thời gian sống tồn tại
trong ý thức của nhà thơ chứa đựng nhiều mâu thuẫn dằng xé, một cuộc đấu
tranh nội tâm, tự chiến đấu và chiến thắng ? Và niềm tin mÃnh liệt vào sự tồn tại
và sức mạnh của thơ ca mà Võ Tấn Cờng đà nhắc tới, phải chăng là ý thức về

Di cảo thơcái bến thời gian mà Chế Lan Viên hay nói đến trong thơ ông cái điểm dừng
bất tử của một cuộc hành trình đầy gian nan, và thử thách ấy
Trên đây là một số ý kiến mà tôi đà thu lợm trích dẫn từ các bài viết của các
tác giả ( ) về Di cảo thơDi cảo thơ của cố nhà thơ Chế Lan Viên. Đây chỉ là những ý
kiến có thể phục vụ cho luận văn Di cảo thơthời gian nghệ thuật trong di cảo thơ của Chế
Lan Viên mà cá nhân tôi thực hiện trong khoá luận tốt nghiệp này. Hầu hết các
ý kiến trên mới chỉ dừng lại ở những ý kiến nhận định chung chung chứ cha có ý
kiến nào đi sâu nghiên cứu một cách trực tiếp và đầy đủ về vấn đề này. Mặc dù
đà có nhiều bài viết nh của Huỳnh Văn Hoa, Đoàn Trong Huy chóng t«i nhËn
9


thấy đà có sự quan tâm nhất định và đà dành cho vấn đề nhiều phát hiện khá sâu
sắc. Tác giả Đoàn Trọng Huy khẳng định: Di cảo thơChế Lan Viên thấm thía hơn lúc
nào hết ý nghĩa thời gian đời ngời trong những khái niệm Di cảo thơcảm thụ thời gian,
Di cảo thơthời gian cụ thể đời ngời, Di cảo thơthời gian vật chất và nhấn mạnh càng gần cuối đời
Chế Lan Viên nh càng dành cho thời gian nhiều triết luận sâu sắc. Và đặc biệt
Đoàn Trọng Huy còn nhấn mạnh chất triết luận truyền thống trong thơ ca Chế
Lan Viên vẫn bàn bạc trong những sáng tác giai đoạn trứơc khi nhà thơ ra đi.
Dẫn ra những ý kiến trên đây của một số nhà nghiên cứu, chúng tôi không có
ý thống kê lại mọi ý kiến của tất cả những bài viết của các nhà phê bình quan
tâm đến Di cảo thơDi cảo thơ. Mặt khác vì nhiều lí do khách quan lẫn chủ quan khiến
cho tôi còn bỏ sót nhiều ý kiến quý báu của vấn đề. Song tôi cũng sẽ cố gắng hết
sức để hoàn thành tốt khoá luận, đây là một vấn đề không dễ, trên thực tế cũng
đà có một vài bài viết về vấn đề này, mà cũng đà có bài thành công. Để tránh sự
lặp lại trong nghiên cứu tôi sẽ tìm cách tiếp cận đề tài ở một góc độ riêng để đạt
đợc hiệu quả cao nhất. Song xuất phát từ tình hình của các tác giả đi trớc lấy đó
làm cơ sở để tham khảo, đồng thời từ tình cảm yêu mến trân trọng nhà thơ Chế
Lan Viên, từ cảm nhận trực tiếp về tác phẩm, tôi xin mạnh dạn thực hiện luận
văn với đề tài Di cảo thơthời gian nghệ thuật trong Di cảo thơDi cảo thơ của Chế Lan Viên.

3. Mục tiêu và giới hạn của đề tài:
Trong suốt quá trình sáng tác thơ của Chế Lan Viên, ý thức về thời gian đợc
biểu hiện nh một trục chính đợc xâu chuỗi một cách tinh vi. Riêng trong ba tập
Di cảo thơDi cảo thơ cảm giác về thời gian đợc thể hiện rõ rệt và nổi bật hơn cả. Từ
những bài thơ sau tập Di cảo thơĐiêu Tàn (Tập thơ Di cảo thơkhông tên) những bài đăng rải rác
trên các báo từ 1937-1947 (Tập trung nhiều trong Di cảo thơDi cảo I và Di cảo thơDi cảo II) đến
những bài thơ sau này đà hoàn chỉnh, đà đăng ở dạng phác thảo Đều thể hiện
những biểu hiện về thời gian một cách sâu sắc mang tính triết luận. Xuất phát từ
đó tôi mạnh dạn thực hiện luận văn theo đề tài Di cảo thơThời gian nghệ thuật trong di
cảo thơ của Chế Lan Viên. Song vì dung lợng cho phép của một luận văn tốt
nghiệp và vì trình độ có hạn nên tôi không đủ điều kiện để đi sâu nghiên cứu tất
cả những biểu hiện thời gian qua Di cảo thơDi cảo thơ mà tôi chỉ có thể đi sâu tìm hiểu
vấn đề Di cảo thơthời gian nghệ thuật trong những bài thơ sáng tác vào những năm
1986; 1987; 1988 là những năm tháng cuối cùng của nhà thơ ở cõi thế, ý thức
sâu sắc về cái quý thời gian đang hao vơi với từng khoảnh khắc khi ông đối mặt
với Di cảo thơcái chết đợc báo trớc.
Qua việc tìm hiểu Di cảo thơthời gian nghệ thuật trong Di cảo thơDi cảo thơ ta sẽ thấy đợc
phong cách tho của Chế Lan Viên giai đoạn sau này cả về t tởng lẫn hình thức

10


nghệ thuật Thời gian quả là đà đi vào tri giác nhà thơ và tạo thành một nét
riêng trong Di cảo thơDi cảo thơ. Vả lại xét về hoàn cảnh riêng của nhà thơ trong những
năm tháng khi ông cùng lúc phải chịu đựng những lo âu, đau đớn về chủ quan
lẫn khách quan. Và chúng ta sẽ thấy thời gian càng hằn nỗi trong Di cảo thơDi cảo thơ
nh một dấu ấn rõ rệt. Đó là mục tiêu chính mà luận văn hớng tới.

4. Phơng pháp nghiên cứu.

4.1. Phơng pháp khảo sát thống kê phân loại:
Tiến hành luận văn chúng tôi bắt đầu từ việc thống kê những biểu hiện của
thời gian nghệ thuật trong Di cảo thơDi cảo thơ nh khái niệm thời gian đợc phát biểu
thành lời. Và từ đó sẽ đi đến những kết luận bổ ích.
4.2. Phơng pháp tiếp cận thống kê:
Trứơc sau, Chế Lan Viên là ngời có cảm nhân nhạy bén và sâu sắc về thời
gian. Cảm nhận đó, ý niệm đó, nhận thức đó đợc biểu hiện dới nhiều dạng thức
phơng pháp mang tính đa dạng, mang tính sáng tạo riêng của nhà thơ. Trong Di cảo thơDi
cảo thơ nó cũng trở thành hệ thống hoàn chỉnh mà chúng ta cần tiếp cận khám
phá để đợc những tiếp cận sơ bộ về thế giới quan, nhân sinh quan của một tác
giả hàng đầu thơ ca Việt Nam hiện đại, một cây bút tài hoa, bút lực dồi dào, trí
tuệ uyên bác mà có phần khá phức tạp. Do đó tôi sử dụng phơng pháp này nhằm
khái quát sơ bộ cảm nhận về thời gian trong Di cảo thơDi cảo thơ của Chế Lan Viên.
4.3. Phơng pháp phân tích miêu tả:
Đây là phơng pháp chính mà tôi sử dụng trong luận văn này, từ việc thống kê
phân loại, chúng tôi sẽ tiến hành phân tích miêu tả từng tiểu loại nhằm chứng
minh cụ thể để từ đó rút ra những kết luận khái quát.
4.4. Phơng pháp so sánh:
Đặt sự cảm nhận về thời gian qua Di cảo thơDi cảo thơ của Chế Lan Viên trong mối
quan hệ với sự cảm nhần về thời gian ở các giai đoạn trớc của Chế Lan Viên nói
riêng và cả một giai đoạn văn học nói chung. Đây là một việc làm thú vị, song vì
điều kiện thời gian và trình độ có hạn nên không sử dụng phơng pháp này nh ý
muốn.
4.5. Thi pháp.
Thời gian nghệ thuật là một khái niệm thuộc về thi pháp luận văn của chúng
tôi tìm hiểu về thời gian nghệ thuật nh nghĩa vốn có của nó. Thời gian đợc miêu
tả, đợc phản ánh, đợc thể hiện trong thơ, chính là thêi gian mang tÝnh quan niƯm
trong trÝ gi¸c chđ quan của nhà thơ, cho nên nó cũng là công cụ nghệ thuật. Mặt
khác, tên đề tài còn bao hàm dụng ý tìm hiểu thời gian với t cách là ý thức nghệ
thuật trong sáng tác thơ ca. Tuy nhiên phơng pháp này chỉ sử dụng ở mức tối

thiểu dùng ở c¸c kh¸i niƯm thêi gian.
11


4.6. Cấu trúc luận văn
Luận văn ngoài phần mở đầu và kết luận, th mục tham khảo còn có phần nội
dung, gồm có 3 chơng:
Chơng I: Chế Lan Viên và Di cảo thơDi cảo thơ
Chơng II: Thời gian nghệ thuật trong thơ và nỗi ám ảnh về thời gian trong ý
thức của nhà thơ qua ba tập Di cảo.
Chơng III: BiĨu hiƯn thêi gian nghƯ tht trong ba tËp “Di cảo thơDi cảo thơ.

Phần nội dung.
Chơng I:

Chế Lan Viên và Di cảo thơ

1.1. Vị trí thơ Chế Lan Viên trong nền văn học Việt Nam hiện đại:
Lịch sử văn học Việt Nam đà từng xuất hiện ít nhất là một ®Ønh cao chãt vãt,
cao ®Õn møc mÊy chơc thÕ hƯ các nhà thơ Việt Nam chạy tiếp sức đến hụt hơi
vẫn không tiếp cận đợc. ấy là Nguyễn Du, ấy là Di cảo thơĐoạn Trờng Tân Thanh.
Thơ Chế Lan Viên, với độ sâu tầm cao, tầm xa đà đạt đợc, cũng là một đỉnh
cao khắc nghiệt đối với những ai muốn vuơn tới.
Chế Lan Viên là một gơng mặt tiêu biểu của thơ ca Việt Nam, ngời đợc đông
đảo bạn đọc công nhận là cây đại thụ của nền văn học Việt Nam thế kỷ XX.
Trong tiến trình thơ ca hiện đại Việt Nam hiếm có một nhà thơ nào chiếm lĩnh
đợc cả ba đỉnh cao ở ba thời kỳ tiêu biểu nhất nh nhà thơ Chế Lan Viên có đợc vị trí đó bởi ông có một phong cách thơ rất độc đáo, rất khác lạ với đồng
nghiệp cïng thêi.

12

Đỉnh cao thơ ca của Chế Lan Viên đợc kết dính bởi những hòn đá tảng, là
các sáng tác về thơ lẫn văn xuôi đợc in và xuất bản trong nửa thế kỷ. Nhng
không chỉ có vậy. Những gì ta biết, ta đọc ở ông chỉ mới là phần nhỏ trong số
thơ Chế Lan Viên đà viết. Sau khi nhà thơ mất, ngay cả những ngời thân trong
gia đình ông cũng sửng sốt về số lợng thơ ông còn cha công bố ().
Cuộc đời thơ của Chế Lan Viên trải dài theo tiến trình phát triển của lịch sử
văn học dân tộc, ông là ngời sống và sáng tác vắt qua cái mốc lịch sử của cách
mạng tháng tám- 1945. Nằm trong một giai đoạn văn học dân tộc có những bớc
tiến triển theo yêu cầu, phù hợp với thực tiễn cuộc sống đáp ứng yêu cầu thời
đại, nhà thơ Chế Lan Viên có những đóng góp đáng kể góp phần cách tân nền
thơ dân tộc, tạo nên diện mạo mới cho thơ ca trong giai đoạn 15 năm trớc cách
mạng đến việc xây dựng nền văn học mới sau cách mạng.
Trớc cách mạng Chế Lan Viên là nhà thơ nổi tiếng và tiêu biểu cua phong
trào Di cảo thơthơ mới suốt thời trẻ ông lại sống gắn bó với mảnh đất đợc coi là trung
tâm của Vơng quốc Chiêm Thành xa, những dấu tích của một quốc gia phong
kiến từng có thời huy hoàng nay đà tàn vong, có thể bắt gặp ở mọi nơi là biểu tợng tiêu biểu nhất là Thác Chàm, những công trình kiến trúc độc đáo và vững
chắc Những điều đó gợi nên ở tâm hồn trẻ tuổi vốn giàu trí tởng tợng, một sự
đồng cảm sâu sắc với số phận của đất nớc Chiêm Thành. Từ tâm trạng buồn đau
của thế hệ thanh niên sống trong cảnh mất nớc đơng thời. Tất cả những điều đó
đà đi vào thơ ông trong giai đoạn trớc cách mạng tháng tám 1945 với tập thơ
mỏng manh Di cảo thơĐiêu Tàn.
Sau cách mạng Chế Lan Viên nhiệt thành đến với cách mạng hoà quyện tâm
hồn thơ của mình vào cuộc sống của nhân dân và của thời đại mới. Đây là thời
kỳ sôi động nhất của lịch sử văn học: Di cảo thơtất cả mọi lĩnh vực của đời sống đều diễn
ra trong điều kiện không bình thờng của chiến tranh chống Pháp và chống
Mỹ quá trình Di cảo thơnhận đờng diễn ra gay gắt của các nhà thơ mới nói chung và
Chế Lan Viên nói riêng gắn với từng bớc, từng giai đoạn phát triển của hiện tợng cách mạng. Thay đổi tính chất t tởng là một điều khó khăn bởi Di cảo thơGiang sơn
dễ đổi, bản tính khó chừa từ chỗ: Di cảo thơTa là ai ? Nh ngọn gió siêu hình (Hai câu

hỏi ánh sáng và phù sa), đến khi gặp ánh sáng của Đảng thì nhà thơ đà biết
rằng:
Ta lµ ai ? KhÏ xoay chiỊu ngän bÊc.
Bµn tay ngêi chắp lại triệu chồi xanh.
(Hai câu hỏi - ánh sáng vµ phï sa)

13


Sau cách mạng, Chế Lan Viên đà cho ra đời tập thơ Di cảo thơGửi các anh đánh dấu
một mốc bản lề của hai giai đoạn nhng phải đến Di cảo thơánh sáng và phù sa Chế Lan
Viên mới thực sự nổi bật với phong cách mới ông đÃ:
Trong thung lũng đau thơng vẫn tìm ra vũ khí.
Phá cô đơn Di cảo thơta hoà hợp với Di cảo thơngời.
(Khi đà có hớng rồi ánh sáng và phù sa).
Lúc này Chế Lan Viên đà thực sự vuợt qua những Di cảo thơnỗi đau riêng để hoà nhập
với niềm vui chung đà thực sự Di cảo thơtừ chân trời của một ngời đến chân trời của mọi
ngời. Nhà thơ đà hoàn toàn hoà nhập với cuộc sống, với thực tại, với nhân dân,
với Đảng. Chế Lan Viên lúc này đà kết hợp đựơc xúc cảm thơ và ý tởng, đà biết
hài hoà cái đẹp của bên ngoài và của tâm hồn để chế tác nên thơ. Do vậy, tài
năng nghệ thuật thơ của ông có thêm điều kiện để phát huy. ảnh hởng của thơ
ông đối với công chúng trong và ngoài nứơc đều đợc nâng cao. ông trở thành
trụ cột của nền văn học mới trên nhiều phơng diện: sáng tác, khảo cứu, phê bình
văn học chỉ tính riêng tác phẩm, trong hơn 50 năm sáng tác ông đà cống hiến
vào nền thơ chung của dân tộc 14 tập thơ, trong đó có những tập thơ đạt giải thởng lớn của hội nhà văn dân tộc Việt Nam ghi nhận công lao to lớn của ông,
thành công ấy không phải bất cứ nhà thơ nào cũng có đựơc. Chế Lan Viên đà đợc đa lên vị trí hàng đầu những nhà thơ tiêu biểu của thơ ca Việt Nam sau 1945.
Đến thời kỳ sau 1975 Chế Lan Viên là đại biểu u tú cho dòng văn học cách
mạng sau 1975 với các tập thơ: Di cảo thơHài theo mùa (1977); Di cảo thơHoa trên đá (1984);
Di cảo thơTa gửi cho mình (1986) và đặc biệt là những bài thơ in trong ba tập Di cảo thơDi cảo
thơ (1992, 1993, 1996), ông lại thể hiện thêm sự phong phú trong phong cách

nghệ thuật của mình. Tuy nhiên ông vẫn viết vỊ cc chiÕn tranh chèng Mü nhng chđ u lµ lắng sâu vào nỗi suy t về cuộc đời, thế sự con ngời. Với một
phong cách thơ ngày càng mang đậm tính chất triết luận, hình thức câu thơ văn
xuôi, trí tởng tợng phong phú, cảm xúc mÃnh liệt, và sau này Chế Lan Viên vẫn
nhất quán một hồn thơ triết luận nhng chất trữ tình đà hoà quyện đậm nét hơn.
Thơ ông ở giai đoạn này mang chiều sâu một nhân cách ngày càng tha thiết với
cuộc đời với nghệ thuật. Do đó thơ Chế Lan Viên sau 1975 mang vẻ đẹp thẩm
mỹ mới, thơ ông giai đoạn này mang đại diện cho dàn đồng ca về thế sự của thơ
ca Việt Nam sau 1975. Bằng một tâm hồn trác tuyệt Chế Lan Viên đà đóng góp
đợc một diện tích không nhỏ, làm cho Di cảo thơtrái đất rộng thêm ra. với những cống
hiến trên của ông, ông xứng đáng là một cây đại thụ trong nền văn học nớc nhà.
1.2. Ba tập Di cảo thơDi cảo thơ.
Những gì ta biết, ta đọc của ông chỉ mới là một phần nhỏ trong số thơ Chế
Lan Viên đà viết. Sau khi nhà thơ mất, ngay những ngời ruột thịt trong gia đình
14


ông cũng bất ngờ bởi số lợng thơ Di cảo đồ sộ mà khi còn sống hình nh ông vẫn
giữ kín. Mấy trăm bài thơ Di cảo đà hoàn chỉnh hoặc còn ở dạng phác thảo đợc
ông viết trong nhiều năm, khi Chế Lan Viên còn khoẻ mạnh. Chỉ có trên dới 20
bài đợc viết khi nhà thơ biết mình bị trọng bệnh. Những bài thơ này đợc viết
trong các cuốn tập, trong sổ tay và ở cả những mảnh giấy rời khổ nhỏ. Ông viết
vội đến mức có những chữ phải khó khăn lắm mới luận ra đợc. Tất cả những bài
Di cảo thơDi cảo thơ đó đà đợc ngời bạn đời, bạn văn thân thiết Vũ Thị Thờng góp nhặt
tuyển chọn và đợc nhà xuất bản Thuận Hoà Ên hµnh thµnh ba tËp: TËp 1 –
1992; TËp 2 – 1993; TËp 3 – 1996. Ba tËp víi 567 bài thơ ở dạng hoàn chỉnh
và phác thảo, mà phần lớn đợc sáng tác trong hai năm 1987 1988 (287 bài).
Đây là những năm cuối đời những năm nhà thơ phải đối diện trực tiếp với thời
gian gấp gáp của một cõi trần thế. Ba tập Di cảo thơDi cảo ra đời tạo nên một d luận sôi
nổi. Tuy nhiên sự xuất hiện của Di cảo thơDi cảo thơ của Chế Lan Viên đà tạo ra một sự
thật là Di cảo thơDi cảo thơ đà tạo nên giá trị tổng thể vợt trội của tập thơ trong năm

1993 nói lên tính nhất quán trong toàn bộ sự nghiệp thơ ca của nhà thơ lớn Chế
Lan Viên; Di cảo thơDo đó cần đựơc đánh dấu bằng giải thởng quốc gia. (Trích Di cảo thơThông
báo về giải thởng hội nhà văn Việt Nam 1994 của ban chấp hành hội nhà văn
Việt Nam ngày 25 9 1994)
Đọc các tập Di cảo thơDi cảo thơ chúng ta nh đợc biết thêm một thế giới khác nữa
của Chế Lan Viên. Đây chính là thơ bổ sung thế giới bổ sung vào đời thơ Chế
Lan Viên. Chúng ta sẽ còn tốn nhiều bút mực về các thi phẩm này. Thời gian
vừa qua, giới thơ, giới phê bình cha dành cho nó, một sự quan tâm xứng đáng.
Có nhiều băn khoăn vì sao một khối lợng thơ Di cảo thơDi cảo đồ sộ nh vậy mà
không đợc in ra lúc nhà thơ còn sống. Điều này chúng tôi đà nhất trí với ý kiến
của Phạm Quang Trung cho rằng do 3 nguyên nhân sau:
- Ngời viết cha có điều kiện hoàn thiện.
- Ngời viết còn do dự vì ý nghĩa khách quan của sáng tác.
- Ngời viết coi đó là những sáng tác của riêng mình, hoặc những ngời gần
gũi với riêng mình
Di cảo thơDi cảo thơ xét cho cùng vẫn nằm trong mạch thống nhất của đời thơ hồn
thơ Chế Lan Viên. Tuy nhiên, Di cảo thơcó những tình cảm, những nỗi niềm, những giá
trị nhân văn và nghệ thuật mà chỉ khi đọc Di cảo thơDi cảo của ông ta mới nhận ra
Nguyễn Thái Sơn.
Di cảo thơDi cảo thơ có 32 bài đợc viết trong thời kì 1937 1947. Một số bài bắc
cầu qua hai giai đoạn trớc và sau 1975, tập rỗng phần nhiều là những bài sáng
15


tác vào những năm cuối đời 1986 1987 với 1988. Đây là những năm mà Chế
Lan Viên nghĩ nhiều đến cái chết, ông nh tìm thấy cái chêt và chạy đua với nó.
Quả vậy trong Di cảo thơDi cảo thơ phần lớn là ông viết cho riêng mình. Tuy nhiên, về
kết cấu bài có thể chia hoàn chỉnh, đôi câu, đôi đoạn còn non lép hoặc trùng
chất liệu với các bài khác nhng chủ đề, ý tứ đà rõ và chúng nh có riêng một
giọng thơ, một cách nói, cái cách nói nh đang chuyện trò, đang lập luận, bình dị,

bình dân. Hình ảnh ngôn ngữ nh còn mang bụi bặm phố phờng, tơi roi rói màu
sắc thật của đời, phập phồng hơi thở cuộc sống.
Dĩ nhiên, đà làm thơ tức là có nhu cầu bộc lộ t tởng và tình cảm với ngời
khác. Vậy xét cho cùng tiếng thơ của ông cất lên tởng chỉ cho mình nhng thực
chất cũng là những thông điệp của nhà thơ gửi đến cho độc giả. Tiếng thơ của
ông trong Di cảo là những tiếng lòng trung thành và chân thực đến mức muốn
Di cảo thơlộn trái tâm hồn mình ra cùng bạn đọc. Vì vậy là một sinh viên có điều kiện
học tập và nghiên cứu về tác giả Chế Lan Viên, khi cầm trên tay ba tập Di cảo thơDi cảo
thơ tôi không khỏi ngỡ ngàng và xúc động sâu sắc, và tôi đà mạnh dạn chọn đề
tài nghiên cứu là Di cảo thơThời gian nghệ thuật trong Di cảo thơ của Chế Lan Viên.

Chơng II:
Thời gian nghệ thuật trong thơ và nỗi ám ảnh về
thời gian trong ý thức của nhà thơ qua ba tập
Di cảo thơ.
2.1. Giới thuyết khái niệm về Thời gian nghệ thuật.
Hình thức nội tại của hình tợng nghệ thuật thể hiện tính chỉnh thể của nó.
Cũng nh không gian nghệ thuật, sự miêu tả, trần thuật trong văn học nghệ thuật
bao giờ cũng xuất phát từ một điểm nhìn nhất định trong thời gian và cái đợc
trần thuật bao giờ cũng diễn ra trong thời gian đợc biết qua thời gian trần thuật.
Sự phối hợp của hai yếu tố thời gian này tạo thành Thời gian nghệ thuật khác với
thời gian khách quan đợc đo bằng đồng hồ và lịch, thời gian nghệ thuật có thể
đảo ngợc, quay về quá khứ, có thể bay tới tơng lai xa xôi; có thể dồn nén một
khoảng thời gian dài trong chốc lát, lại có thể kéo dài cái chốc lát thành vô tận.
16


Thời gian nghệ thuật đợc đo bằng nhiều thớc đo khác nhau, bằng sự lặp lại đều
đặn của các hiện tợng đời sống đợc ý thức: sự sống, cái chết, gặp gỡ chia tay,
mùa này, mùa khác tạo nên nhịp điệu trong tác phẩm. Nh vậy thời gian nghệ

thuật gắn liền với tổ chức bên trong của hình tơng nghệ thuật. Khi nào ngòi bút
nghệ sỹ chạy theo diễn biến sự kiện thì thời gian trôi nhanh, khi nào dừng lại
miêu tả chi tiết thì thời gian chậm lại.
Thời gian nghƯ tht thĨ hiƯn sù tù c¶m thÊy cđa con ngời trong thế giới, có
thời gian nghệ thuật không tách rời với chuỗi biến cố cốt truyện nh cổ tích, có
thời gian nghệ thuật xây dựng trên dòng tâm trạng và ý thức nh tiểu thuyết, có
tác phẩm dừng lại chủ yếu trong quá khứ, khép kín trong tơng lai, có thời gian
nghệ thuật Di cảo thơtrôi trong các diễn biến sinh hoạt, có thời gian nghệ thuật gắn với
các vận động của thời đại lịch sử, lại có thời gian nghệ thuật có tính Di cảo thơvĩnh cửu
đứng ngoài thời gian nh thần thoại. Thời gian nghệ thuật phản ¸nh sù c¶m thơ
thêi gian cđa con ngêi trong tõng thời kì lịch sử, từng giai đoạn phát triển, nó
cũng thể hiện sự cảm thụ độc đáo của tác giả về phơng thức tồn tại của con ngời
trong thế giới. Trong thÕ giíi nghƯ tht, thêi gian nghƯ tht xt hiện nh một
hệ quy chiếu có tính tiêu đề đợc dấu kín để miêu tả đời sống trong tác phẩm,
cho thấy đặc điểm t duy của tác giả gắn với phơng thức, phơng tiện thể hiện,
mỗi thể loại văn học có kiểu thời gian nghệ thuật riêng.
Phạm trù thời gian nghệ thuật cung cấp một cơ sở để phân tích cấu trúc bên
trong của hình tợng văn học, cũng nh nghiên cứu loại hình các hiện tợng nghệ
thuật trong lịch sử.
Theo quan niệm của Ăngghen thì thời gian là hình thức tồn tại của vật chất.
Di cảo thơNhững hình thức cơ bản của mọi tồn tại là không gian và thời gian, tồn tại
ngoài thời gian cũng vô lý nh tồn tại ngoài không gian.
Khái niệm thời gian là một phạm trù triết học. Thời gian cùng với không gian
là hình thức tồn tại của vật chất, không có gì tồn tại ngoài không gian và thời
gian. Và nó là thời gian khách quan có một tịnh chất rất đặc biệt đó là quy luật
chỉ sự vận động theo một chiều: quá khứ hiện tại tơng lai. Con ngời đÃ
nhận thức đợc tính chất đặc biệt đó của thời gian từ rất xa xa. Nhng trong văn
học thì thời gian nó lại đợc tái tạo lại mang tính chất chủ quan của tác giả, thời
gian trong văn học nó đợc diễn ra theo mạch cảm xúc của tác giả, đó là thời gian
tâm lý. Cho nên chiều của nó không phải là một chiều của tuyến tính mà nó là

đa chiều. Từ hiện tại nhìn về quá khứ và tơng lai đợc diễn ra dới t duy của tác
giả.
2.2. Thời gian nghệ thuật trong thơ:

17


Văn học nghệ thuật với tính đặc thù của nó, từ bao đời đà trở thành nghệ
thuật thời gian. Thời gian nghƯ tht lµ thêi gian mµ ta cã thĨ nghiệm đợc trong
tác phẩm nghệ thuật với độ dài của nó, với nhịp độ nhanh hay chậm, với chiều
thời gian là hiện tại, quá khứ hay tơng lai. Thời gian nghệ thuật là hình tợng
nghệ thuật, sản phẩm sáng tạo của tác giả bằng các phơng tiện nghệ thuật nhằm
làm cho ngời đọc cảm nhận đợc sự hồi hộp đợi chờ, hoặc thanh thản vô t hay
đắm chìm vào quá khứ. Ngời nghệ sỹ có thể chọn điểm bắt đầu vµ kÕt thóc, cã
thĨ nhanh hay chËm, cã thĨ kĨ xuôi hay kể ngợc, có thể chọn điểm nhìn từ quá
khứ, hiện tại, tơng lai, có thể chọn một khoảnh khắc hay một cuộc đời. Thời
gian thể hiện ý thức sáng tạo của nghệ thuật và là đối tợng, là chủ thể, là công
cụ miêu tả, là sự ý thức và cảm giác về sự vận động và thay đổi của thế giới
trong các hình thức đa dạng của thời gian. Vì vậy mà thiếu đi sự cảm thụ, tởng tợng của ngời đọc thì thời gian nghệ thuật không xuất hiện. Thời gian trong văn
học nó có thể kéo dài hay làm dừng lại một giây phút để ngời ta cảm thấy mối
liên hệ của thực tại xảy ra trong một khoảnh khắc, nghệ thuật có thể dồn nén
trăm năm, nghìn năm vào một giờ để cho thấy các vận động chậm chạp mà đời
ngời không cảm thấy đợc. Nghệ thuật có thể đa ta vào chuỗi các sự biến đổi dồn
dập, để ta thấy cái nhịp bÃo táp đổi thay của cuộc đời, nó lại có thể làm thời gian
đồng hiện, cho ta thấy cùng một lúc cái hôm qua, và ngày mai trong ngày hôm
nay.
Nh vậy, thời gian tồn tại theo quy luật riêng nhng khi đi vào tri giác của con
ngời nó lại hết sức chủ quan. Tuỳ theo quan niệm của mỗi thời đại, mỗi chủ thể
mà cảm nhận về thời gian sẽ khác nhau. Ví dụ quan niệm triết học cổ Phơng
Đông với cảm nhận thời gian tuần hoàn, là rất khác với triết học hiện sinh Phơng

Tây ở cái nhìn phi lý, hỗn tạp về thời gian, lại khác triết học duy vật biƯn chøng
víi quan niƯm thêi gian vËn ®éng trong mèi quan hệ qua lại giữa ba chiều: quá
khứ hiện tại tơng lai.
Cảm giác thời gian, sự cảm nhận thời gian không phải chỉ là cảm giác mới
mẻ của con ngời và văn học hiện đại. Có sự nhận thức, ý thức đợc về sự tồn tại
của thời gian thì sẽ có đợc cảm giác thời gian. Song để trở thành đề tài sáng tác,
trở thành nỗi ám ảnh dai dẳng trong ý thức của nhà thơ thì không phải bất cứ
nhà thơ nào cũng xảy ra. Cảm giác thời gian, đó là thời gian khách quan đà đợc
ý thức, thời gian mang dấu ấn tâm trạng, có tính độc đáo, tính không lặp lại. Nó
không chỉ thể hiện quan niệm của nhà thơ về thời gian, mà còn thể hiện quan
niệm về cuộc đời, ý thức về bản thân. Có đợc sự nhận thức, ý thức về sự tồn tại
của thời gian thì sẽ có đợc cảm giác về thời gian. Song để trở thành đề tài sáng

18


tác, sự ám ảnh trong sáng tạo, trong ý thức của nhà thơ thì không phải nhà thơ
nào cũng có đợc nh Chế Lan Viên.
2.3. Chế Lan Viên với cái nhìn nghệ thuật trong thơ:
Chế Lan Viên là nhà thơ mà tài năng phát triển rất sớm, từ tác phẩm đầu tay
viết lúc cha đầy 18 tuổi đến những tác phẩm sau này Chế Lan Viên đều hớng về
những vấn ®Ị rÊt lín cđa ®êi sèng con ngêi mang ý nghĩa triết học sâu xa hoặc
những đề tài liên quan ®Õn vËn mƯnh cđa mét ngêi, mét d©n téc.
ChÕ Lan Viên chinh phục ngời đọc bằng một trí tuệ thông minh, bằng một
cái nhìn sắc sảo. Thế giới thơ ông là một thế giới đa dạng, muôn màu, nhiều
biến hoá. Nhà thơ biết tìm tòi và giữ cho mình một phong cách, biết chỗ đi và
chỗ đến của nghệ thuật. Hơn nửa thế kỷ làm thơ, Chế Lan Viên đà đắp cho mình
một con đờng riêng, không lẫn với bất cứ ai. Đây là điều không dễ trong sáng
tạo nghệ thuật. ông đến với ngời đọc bằng nẻo đi riêng, độc đáo và đầy cá tính.
Cái đẹp của thơ ông đợc chế tác từ những rung cảm tế nhị, kết hợp với chiều sâu

của sự suy nghĩ.
Để hiểu Chế Lan Viên không gì hơn là tìm hiểu xem cái nghệ thuật của ông
trong việc chiếm lĩnh và chiêm nghiệm hiện thực. Mỗi nghệ sỹ đều có cái nhìn
riêng về cuộc sống, cái nhìn đó chính là t duy nghệ thuật, quy định việc lựa
chọn, đánh giá các thi liệu đợc lùa chän sư dơng. ChÕ Lan Viªn cịng thÕ sau
nhiỊu năm sáng tác, ông đà bộc lộ quan niệm của mình về cách nhìn:
- Phát giác sự việc ở bề cha thấy.
ở cái bề sâu, ở cái bề sau, ở cái bề xa.
(Những bài thơ đánh giặc).
Nhìn cuộc đời từ phía dới, phía trên, phía sau, phía trớc:
- Cái kết tinh của một vần thơ và muối bể.
Muối lắng ở ô nề và thơ đọng ở bề sâu.
(Đối thoại mới).
- Trang giấy, ngọn đèn và anh
Tất cả phải lấy mình ra che chở.
Từ sâu thẳm đời mình, sâu thẳm tận cùng sâu.
(Bộ ba Di cảo thơDi cảo thơ tập 1).
- Nghệ sỹ là ngời nào biết gián cánh họ với ta bằng tác phẩm.
Đem tất cả cái Bên Trong tạo thành hình thức Bên Ngoài.
(Tạo hoá tạo hình, Di cảo thơDi cảo thơ tập 2).
Đối với Chế Lan Viên, sự vật chỉ có thể phát hiện đợc toàn bộ bản chất, nếu
nó đợc nhìn từ bề sâu, từ bên dới, từ phía sau, từ bên trong. Di cảo thơKhai quật các tầng
sâu ăn vào mùi hơng trầm tích là cái nhìn quán xuyến trong thơ Chế Lan Viên.
19


Thơ ông không nghiêng về miêu tả bề mặt hiện tợng, hay giải thích hiện thực.
Mọi đề tài đợc ông chiếu sáng từ chiều sâu qua những phía đối lập nhân quả.
ông phân tích và bình luận trực tiếp những hình ảnh đợc sử dụng chất liệu hiện
thực nơi thơ ông trong nhiều trờng hợp đợc sử dụng nh để bồi đắp, chứng minh

cho tứ thơ, cho mạch suy tởng hơn là lấy nó làm điểm tựa cảm xúc. Ngay những
trờng hợp tứ thơ bắt nguồn từ điểm cụ thể của cuộc sống, có xu hớng vuơn lên
để bắt kịp vào nhiều liên tởng, nghĩ suy về con ngời, về cuộc đời. Di cảo thơChuỗi thơ
anh Trỗi, Di cảo thơThống kê ở ga Yên Viên, Di cảo thơGió mùa Đông Bắc Di cảo thơTháp Bayon
bốn mặt là những ví dụ tiêu biểu.
Thơ Chế Lan Viên vận động, biến đổi qua nhiều giai đoạn nhng vẫn định
hình những nét riêng thể hiện rõ cá tính sáng tạo, chất trí tuệ, vẻ đẹp triết lý
trong thơ Chế Lan Viên, là một nét đẹp đặc sắc nhất mà ông đà góp cho nền thơ
hiện đại. Nhiều nhà nghiên cứu đà gặp nhau ở nhận xét này: Di cảo thơĐọc thơ Chế Lan
Viên chúng ta thờng gặp những câu thơ có tính chất châm ngôn, tính chất triết
lí (Nguyễn Lộc). Di cảo thơTrong thời sự của mình, Chế Lan Viên kết hợp đợc óc khái
quát và óc phân tích (Nguyễn Xuân Nam).
Chế Lan Viên là nhà thơ biết khai thác triệt để năng lợng trí tụê trong sáng
tạo thơ, một lĩnh vực gắn với thế giới cảm xúc. Điều này khiến cho thơ ông luôn
vơn qua cái cụ thể cảm tính để mở ra những chiều sâu, đạt đến những tầm
cao mới. Ông quan niệm: Di cảo thơThơ không chỉ đa ru mà còn thức tỉnh và cho đến sau
này, khi đà cao tuổi, ao ớc của ông vẫn là những chiếc lá thơm hái lúc về già,
những chiếc lá cà hơng t tởng.
Thơ Chế Lan Viên, chất trí tuệ quả là chiếm một vai trò lớn. Ngay đầu đề
nhiều bài thơ Chế Lan Viên cũng đà thể hiện vai trò của t tởng: Di cảo thơNghĩ về thơ,
Di cảo thơNghĩ về nghề, nghĩ Di cảo thơý nghĩ mùa xuân, Di cảo thơSuy nghĩ 1966, Di cảo thơNghĩ suy 68

Cùng với cảm xúc và nhiều khi đóng vai trò lớn hơn cả cảm xúc, nhất là
những bài thơ dài, t duy và trí tuệ hiện diện ở mọi cấp độ thơ: từ cách cấu từ,
triển khai ý thơ, cấu trúc bài thơ cho đến câu chữ.
Sử dụng phép đối lập - tơng phản là một thao tác quen thuộc trong t duy thơ
Chế Lan Viên. Đối tợng thẩm mỹ không chỉ đợc nhìn, đợc cảm, mà còn đợc lật
trở, xem xét các khía cạnh, đặt nó trong các mối tơng quan, các nhà phê bình
đều chú đến đặc điểm phong cách này của Chế Lan Viên: Di cảo thơHình thức cơ b¶n
phỉ biÕn trong t duy nghƯ tht cđa ChÕ Lan Viên là sự đối lập. Đối lập trong

Chế Lan Viên ®· n¾m b¾t mét quy lt quan träng cđa cc sống cũng nh sự thởng thức nghệ thuật (Nguyễn Văn H¹nh).

20