Báo cáo " Chế định hợp đồng kinh tế - tồn tại hay không tồn tại " ppt

nghiên cứu - trao đổi
Tạp chí luật học số 3/2003

23



PGS.TS. Lê hồng hạnh *
rong các văn bản pháp luật đợc xây
dựng và ban hành sau khi Đảng và Nhà
nớc ta khởi xớng chính sách đổi mới thì
Pháp lệnh hợp đồng kinh tế (PLHĐKT) đợc
coi là một trong những bớc đi lập pháp tiên
phong, một trong những phản ứng nhanh
chóng trớc đòi hỏi của kinh tế thị trờng.
Điểm thành công lớn nhất trong số những
thành công ít ỏi của Pháp lệnh hợp đồng kinh
tế là sự khẳng định nguyên tắc tự do hợp
đồng Bằng quy định kí kết hợp đồng kinh tế
là quyền của các đơn vị kinh tế; không có cơ
quan, cá nhân, tổ chức nào đợc áp đặt ý chí
của mình cho đơn vị kinh tế khi kí kết hợp
đồng. PLHĐKT đ đặt dấu chấm hết cho sự
tồn tại của cơ chế kế hoạch hoá trong lĩnh
vực quan hệ hợp đồng, nơi mà các chủ thể
phải đợc tự do, tự nguyện thể hiện ý chí của
mình. Nguyên tắc tự do hợp đồng xuất hiện
trong pháp luật nớc ta kể từ thời điểm đó.
Hệ quả tích cực của PLHĐKT là tạo ra đợc

những thoả thuận mang dáng vẻ quan hệ
chiều ngang bình đẳng hơn rất nhiều so với
những gì mà Điều lệ về hợp đồng kinh tế ban
hành theo Nghị định số 54/CP ngày 10/3/1975
mang lại. Cũng cần khẳng định rằng những
tác động tích cực của PLHĐKT không phải
chỉ giới hạn ở những gì đ nêu trên. Tuy
nhiên, ở thời điểm này, không nhất thiết phải
phân tích những tác động tích cực này. Điều
quan trọng là làm sao chỉ ra đợc những bất
cập của chế định hợp đồng kinh tế để trên cơ
sở đó xác định giải pháp xử lí số phận của nó
trong bối cảnh hiện nay.
PLHĐKT có khá nhiều bất cập xuất hiện
ngay trong quá trình soạn thảo. Nhiều bất
cập thể hiện ngay trong văn cảnh của Pháp
lệnh và nhiều nhà khoa học còn tiên đoán là
Pháp lệnh sẽ mang lại nhiều phiền toái cho
các doanh nghiệp, cho các cơ quan thực thi
pháp luật bằng chính các quy định không rõ
ràng. Gần 15 năm thực hiện PLHĐKT đ cho
thấy sự tiên đoán đó là có cơ sở. Sở dĩ nh
vậy là xét về lí luận, nhiều quy định của
Pháp lệnh mâu thuẫn với triết lí cơ bản của
nó là đảm bảo tự do hợp đồng. Chúng tôi nêu
ra dới đây một số bất cập xét từ lí luận và
và biểu hiện của chúng trong thực tiễn thực
hiện Pháp lệnh nhằm đi tới giải pháp cơ bản
và toàn diện cho việc hoàn thiện chế định
hợp đồng kinh tế.

1. Một số bất cập xét từ góc độ lí luận
Điểm đầu tiên cần nêu chính là sự mâu
thuẫn giữa t tởng xuyên suốt Pháp lệnh về
quyền tự do hợp đồng của các chủ thể với
những quy định của nó trong việc xử lí các
khía cạnh cụ thể của đời sống sản xuất kinh
doanh. Nh đ nêu ở trên, t tởng xuyên
suốt của cơ quan soạn thảo Pháp lệnh này
khẳng định quyền tự do hợp đồng. Một số
nguyên tắc chung về kí kết và thực hiện hợp
đồng kinh tế đợc đa vào trong Pháp lệnh
T

* Trờng đại học luật Hà Nội


nghiên cứu - trao đổi
24
Tạp chí luật học số 3/2003

hoàn toàn phù hợp với yêu cầu của cơ chế
kinh tế thị trờng, đó là: Hợp đồng kinh tế
đợc kí kết theo nguyên tắc tự nguyện, bình
đẳng, không trái pháp luật. Những nguyên
tắc này tồn tại trong chế định hợp đồng của
bất cứ hệ thống pháp luật nào, cho dù nó
thuộc hệ Common Law hay hệ Civil Law.
Tuy nhiên, khi xem xét các quy định cụ thể
trong Pháp lệnh thì quyền tự do hợp đồng lại
bị ràng buộc và triệt tiêu một cách khó giải

thích. Sự triệt tiêu thứ nhất thể hiện ở việc
hạn chế chủ thể của HĐKT. Pháp lệnh chỉ
cho phép pháp nhân và cá nhân có đăng kí
kinh doanh tham gia các quan hệ hợp đồng
kinh tế trong lúc tự do hợp đồng đòi hỏi
trớc hết phải đợc tự do lựa chọn đối tác. Sự
triệt tiêu tiếp theo là sự hạn chế chủ thể
thông qua việc áp dụng nguyên tắc chịu trách
nhiệm trực tiếp về tài sản. Việc áp dụng
nguyên tắc này trong thực tiễn đồng nghĩa
với việc không cho các chủ thể tham gia kí
kết hợp đồng kinh tế dới sự bảo lnh của
chủ thể khác. Trong lúc đó, PLHĐKT lại cho
áp dụng biện pháp bảo lnh trong kí kết và
thực hiện hợp đồng kinh tế. T tởng chỉ đạo
tự do hợp đồng còn bị triệt tiêu bằng một số
quy định khác ở Mục b, khoản 1, Điều 8;
Điều 10, Điều 15; Điều 38; khoản 2 Điều 40.
Những quy định ở các điều này hạn chế
quyền tự do thoả thuận về giá, tạo ra sự bất
bình đẳng cho một trong hai bên tham gia kí
kết, không đảm bảo đợc quyền và lợi ích
hợp pháp của chủ thể hợp đồng khi hợp
đồng bị vi phạm. Những quy định này còn
mang nặng dấu ấn của cơ chế kế hoạch
hoá tập trung.
Pháp lệnh còn thiếu chính xác về kĩ thuật
lập pháp, đặc biệt là trong việc sử dụng các
khái niệm pháp lí:
- Về định nghĩa hợp đồng.

Có thể nói định nghĩa về HĐKT nêu ở
Điều 1 là rất thiếu tính khái quát. Sự liệt kê
của Điều 1 về hình thức lẫn những lĩnh vực
áp dụng hợp đồng vừa thiếu, vừa trùng lặp.
Ngoài ra, định nghĩa này còn đợc hình
thành bởi t duy pháp lí của thời kì bao cấp.
Việc kí hợp đồng kinh tế đối với nhiều chủ
thể không nhất thiết là để xây dựng và thực
hiện kế hoạch. Tính năng động của kinh tế
thị trờng buộc các chủ thể sản xuất kinh
doanh nhiều khi kí các hợp đồng ngoài kế
hoạch. Đối với họ, kế hoạch lớn nhất là lợi
nhuận.
- Về đại diện trong kí kết hợp đồng kinh tế.
Điều 8 PLHĐKT quy định việc đại diện
trong kí kết và thực hiện hợp đồng kinh tế
không xuất phát từ những nhận thức đúng về
các khái niệm đại diện hợp pháp, đại diện
đơng nhiên, đại diện theo pháp luật.
Trong hệ thống pháp luật nớc ta, ngời
đứng đầu pháp nhân là đại diện đơng nhiên
của pháp nhân. Chỉ có ngời đứng đầu pháp
nhân mới đợc uỷ quyền. Vấn đề này đợc
quy định rất chuẩn xác trong các văn bản
pháp luật ban hành trớc PLHĐKT, đặc biệt
là trong Điều lệ về chế độ HĐKT ban hành
theo nghị định số 54/CP ngày 10/3/1975.
Quy định của Điều 8 Pháp lệnh cho phép đại
diện hợp pháp của pháp nhân ủy quyền kí
kết hợp đồng là không đúng với lí luận về

pháp nhân.
- Về HĐKT vô hiệu
Một trong những các yếu tố mà
PLHĐKT coi là cơ sở để tuyên bố hợp
đồng vô hiệu là có sự lừa đảo. Lừa đảo là
một phạm trù của luật hình sự. Hành vi lừa


nghiên cứu - trao đổi
Tạp chí luật học số 3/2003

25

đảo thờng gắn với sự chiếm đoạt trái phép
tài sản của tổ chức, cá nhân. Lừa dối là hành
vi cố ý đa thông tin sai sự thật để làm cho
bên đối tác kí hợp đồng với mình. Hành vi
lừa dối dẫn đến hậu quả là bên bị lừa dối
không đạt đợc cái mà họ đích thực mong
muốn. Chính vì vậy, nó làm cho hợp đồng
không còn là sự bình đẳng, tự do thể hiện ý
chí và điều này có nghĩa là nó làm cho
HĐKT vô hiệu. Việc sử dụng khái niệm lừa
đảo thay cho khái niệm lừa dối khi xác định
điều kiện làm cho hợp đồng kinh tế vô hiệu
là không chính xác.
Đăng kí kinh doanh cũng là một yếu tố
mà PLHĐKT coi là điều kiện để công nhận
hợp đồng kinh tế có hiệu lực hay không có
hiệu lực. Theo Pháp lệnh, HĐKT sẽ bị coi là

vô hiệu toàn bộ nếu một trong các bên không
có đăng kí kinh doanh theo quy định của
pháp luật để thực hiện công việc đ thoả
thuận trong hợp đồng. Thoáng qua thì quy
định này tởng nh có cơ sở pháp lí. Tuy
nhiên, xét về bản chất, việc coi đăng kí kinh
doanh là điều kiện của HĐKT vô hiệu là
không đúng với lí luận về hợp đồng nói
chung và hợp đồng kinh tế nói riêng. Đối với
các bên, khi tham gia kí kết hợp đồng, điều
quan trọng là họ hoàn toàn tự nguyện, nội
dung hợp đồng không trái pháp luật, không
trái đạo đức x hội, sự thể hiện ý chí của các
bên rõ ràng thì hợp đồng phải có hiệu lực.
Việc một bên không đủ điều kiện thực hiện
hợp đồng thì trách nhiệm thuộc về bên đó.
Không thể coi hợp đồng vô hiệu vì lí do một
bên không có năng lực thực hiện hợp đồng.
Hình thức hợp đồng cũng là một trong
những điều kiện mà pháp luật hiện hành coi
là điều kiện tuyên bố HĐKT vô hiệu, thậm
chí là yếu tố làm thay đổi bản chất của hợp
đồng từ kinh tế thành dân sự.
(1)
Xét về lí
luận, việc các bên thoả thuận với nhau bằng
miệng hay bằng văn bản đều phải đợc tôn
trọng nh nhau. Vai trò của hình thức văn
bản là ngăn chặn việc bội ớc. Việc không
thể hiện dới hình thức văn bản sẽ làm cho

các bên mất đi khả năng có đợc những
chứng cứ thuyết phục khi trong quá trình
thực hiện hợp đồng kinh tế có phát sinh tranh
chấp. Hơn nữa, Pháp lệnh không tính tới thực
tế là ở thời diểm thoả thuận, các bên thảo
thuận bằng miệng song sau đó đ thể hiện
bằng văn bản.
- Về thủ tục kí kết HĐKT
Những quy định của Pháp lệnh về thủ tục
kí kết HĐKT, hình thức văn bản, thẩm quyền
kí kết, thời điểm có hiệu lực của nó cũng là
những vấn đề gây nhiều tranh ci về mặt lí
luận.
- Thứ nhất, việc áp đặt bắt buộc hình
thức văn bản về mặt lí luận là không phù hợp
với nguyên tắc tự do thể hiện ý chí. Nếu các
bên thoả thuận các cam kết của mình bằng
miệng và tự nguyện thực hiện chúng nghiêm
túc, không vi phạm thì pháp luật không có lí
do gì để phủ nhận những cam kết nh vậy.
Những cam kết nh vậy chắc chắn tốt hơn cả
những cam kết bằng văn bản song lại không
đợc thực hiện.
- Thứ hai, ngoài việc sử dụng không
chính xác thuật ngữ nh nêu trên, thẩm
quyền kí kết và trách nhiệm của ngời kí kết
khi đợc uỷ quyền, trách nhiệm của ngời uỷ
quyền không đợc quy định rõ trong Pháp
lệnh.
- Thứ ba, Điều 11 Pháp lệnh không cho

phép xác định chính xác thời điểm có hiệu


nghiên cứu - trao đổi
26
Tạp chí luật học số 3/2003

lực của hợp đồng kinh tế ngoại trừ các hợp
đồng kinh tế đợc các bên đàm phán và kí
kết trực tiếp. Về lí luận, khi các bên kí kết
HĐKT thì có thể có những khả năng khác
nhau để xác định thời điểm có hiệu lực của
hợp đồng. Việc pháp luật chỉ ra thời điểm
nào có ý nghĩa quan trọng đối với việc xác
định thời điểm phát sinh các quyền và nghĩa
vụ pháp lí của các bên, tránh đợc những
xung đột pháp luật không cần thiết, nhất là
trong lĩnh vực mua bán hàng hoá quốc tế.
2. Những bất cập trong thực tiễn áp dụng
Những bất cập về lí luận trên thể hiện
khá rõ trong thực tiễn 15 năm áp dụng các
quy định của PLHĐKT. Có thể nói những
bất cập đó đ trở thành những cản trở lớn đối
với việc điều chỉnh có hiệu quả các quan hệ
kinh tế trong điều kiện nền kinh tế nớc ta
phát triển mạnh hơn theo xu hớng kinh tế
thị trờng, hội nhập sâu hơn vào nền kinh tế
khu vực và thế giới. Khó có thể liệt kê hết
những tác động tiêu cực trong thực tiễn áp
dụng các quy định chứa đựng những bất cập

về lí luận của PLHĐKT. Tuy nhiên, để thấy
rõ sự cần thiết phải tìm giải pháp xử lí đối
với văn bản pháp luật vốn đ hoàn thành sứ
mệnh ngắn ngủi của mình, chúng tôi đa ra
một số phân tích thực tiễn dới đây.
a) Sự giới hạn chủ thể tham gia kí kết
hợp đồng kinh tế ngay từ đầu đ tỏ ra bất cập
và trong thực tiễn thì ngày càng trở nên đậm
nét hơn. Cho dù sự giới hạn này là hậu quả
ngẫu nhiên của kĩ thuật lập pháp song đáng
tiếc nó là nhợc điểm lớn về nội dung điều
chỉnh. Sự giới hạn này của Pháp lệnh đ
không tính tới sự đa dạng của các chủ thể
kinh doanh khi đất nớc ta chuyển sang nền
kinh tế thị trờng định hớng XHCN. Trong
hệ thống pháp luật nớc ta đ xuất hiện thêm
rất nhiều loại chủ thể kinh doanh mà khái
nhiệm pháp nhân không thể bao hàm hết.
Doanh nghiệp t nhân là loại chủ thể kinh
doanh chiếm số lợng cao nhất trong các loại
hình doanh nghiệp ở nớc ta, nó tham gia
rộng ri vào các quan hệ kinh tế song không
phải là pháp nhân và cũng không phải là cá
nhân có đăng kí kinh doanh xét ở nhiều tiêu
chí. Hợp danh cũng là loại hình doanh
nghiệp đang có số lợng tăng dần không rơi
vào phạm trù pháp nhân theo giới hạn của
Pháp lệnh. Tơng tự, hộ kinh doanh cũng
không rơi vào phạm vi điều chỉnh của Pháp
lệnh. Sự bất cập này trong thực tế mang lại ít

nhất hai hậu quả lớn sau đây:
- Tạo ra khoảng trống lớn trong việc điều
chỉnh các quan hệ kinh tế nảy sinh giữa các
chủ thể là pháp nhân và những chủ thể kinh
doanh không phải là pháp nhân. Hơn nữa,
với cách tiếp cận này, Pháp lệnh không cho
phép trả lời thống nhất câu hỏi liệu quan hệ
giữa cá nhân có đăng kí kinh doanh với nhau
có thuộc phạm vi điều chỉnh của nó hay
không?
- Tạo ra mâu thuẫn lớn trong việc xác
định đối tợng điều chỉnh của PLHĐKT và
từ đó là sự lúng túng, mâu thuẫn trong việc
xác định thẩm quyền của các cơ quan giải
quyết tranh chấp hợp đồng kinh tế. Mẫu
thuẫn này thể hiện ở ngay Điều 1 và Điều 2
của Pháp lệnh. Điều 1 xác định hợp đồng kí
giữa các chủ thể có mục đích kinh doanh là
hợp đồng kinh tế. Điều 2 quy định hợp đồng
kinh tế đợc kí kết giữa pháp nhân với pháp
nhân và pháp nhân với cá nhân có đăng kí
kinh doanh. Do Pháp lệnh không quy định
tiêu chí ở Điều 1 và Điều 2 là những điều


nghiên cứu - trao đổi
Tạp chí luật học số 3/2003

27

kiện cần hay điều kiện cần và đủ cho việc
xác định đối tợng điều chỉnh của HĐKT
nên trong nhiều trờng hợp, thẩm phán
không thể nào xác định đợc vụ tranh chấp
mà họ đang thụ lí là thuộc quan hệ dân sự
hay quan hệ kinh tế.
b) Những quy định thiếu chính xác về
hợp đồng vô hiệu và việc xử lí hợp đồng đ
dẫn đến rất nhiều hạn chế ảnh hởng tiêu cực
đến hoạt động sản xuất kinh doanh và lòng
tin của doanh nghiệp đối với hệ thống pháp
luật:
- Do sự tồn tại của khái niệm lừa đảo
trong Pháp lệnh nên rất nhiều tranh chấp hợp
đồng kinh tế có dấu hiệu của sự lừa dối, đôi
khi không ảnh hởng đến quyết định đến số
phận của hợp đồng song đợc chuyển sang
cho cơ quan điều tra. Tình trạng hình sự hoá
các quan hệ hợp đồng kinh tế trở nên khá
phổ biến.
- Nhiều hợp đồng kinh tế đợc thực hiện
gần xong và các bên không tranh chấp về nội
dung hợp đồng song vẫn bị các cơ quan tài
phán tuyên vô hiệu do chỉ vi phạm nhỏ về
thẩm quyền kí kết. Các cơ quan tài phán đ
áp ụng máy móc các quy định vốn bất cập về
lí luận của PLHĐKT về thẩm quyền kí kết
(vụ VIDAMCO, vụ VPBank, vụ TechcomBank,
vụ công ti Minh Nguyên ). Nhiều hợp đồng
bị tuyên vô hiệu và bị xử lí tài sản mà kết

quả là thúc đẩy sự vi phạm hợp đồng kinh tế
đ kí kết. Các bên vi phạm thờng có lợi khi
hợp đồng bị tuyên là vô hiệu.
- Nhiều tranh chấp kinh tế không đợc
giải quyết kịp thời vì các quy định của Pháp
lệnh cha giải đáp đợc câu hỏi đặt ra là:
Những tranh chấp này thuộc phạm vi điều
chỉnh của PLHĐKT hay không? Trên cơ sở
của câu trả lời này là việc xác định thẩm
quyền giải những tranh chấp nh vậy. Ví dụ,
tranh chấp giữa hai pháp nhân có những hoạt
động không phải vì mục đích kinh doanh,
tranh chấp giữa hai cá nhân có đăng kí kinh
doanh; tranh chấp giữa thơng nhân là thể
nhân với thơng nhân là pháp nhân, tranh
chấp giữa bên khi tham gia quan hệ hợp
đồng có mục đích kinh doanh và bên không
có mục đích kinh doanh Cách xử lí vấn đề
này của các toà kinh tế rất khác nhau và điều
này tạo nên vòng tròn khá luẩn quẩn: Toà án
cấp sơ thẩm coi là tranh chấp kinh tế, toà án
cấp phúc thẩm coi là tranh chấp dân sự, giám
đốc thẩm coi là kinh tế v.v Nhiều vụ tranh
chấp bị kéo dài do không phân định đợc
thẩm quyền. Điển hình có những vụ kéo dài
gần chục năm nh vụ Bavico kéo dài từ năm
1993 đến gần đây mới giải quyết xong và kết
quả đó là vụ án hình sự.
- Tiêu chí một trong các bên không có
đăng kí kinh doanh để thực hiện công việc đ

thoả thuận trong hợp đồng đợc vận dụng
khá tuỳ tiện khi xem xét tính vô hiệu của hợp
đồng. Ví dụ điển hình là cách giải thích của
toà kinh tế về vấn đề này trong vụ
VIDAMCO.
(2)
VIDAMCO là doanh nghiệp
liên doanh sản xuất ô tô. VIDAMCO bán
cho TANACO 100 xe ô tô con. TANACO sử
dụng 100 chiếc xe này làm taxi chở khách.
Khi TANACO không thanh toán giá trị hợp
đồng, VIDAMCO đ khởi kiện. Toà kinh tế
đ tuyên hợp đồng vô hiệu vì VIDAMCO
không đăng kí kinh doanh vận chuyển hành
khách bằng taxi vào lúc kí hợp đồng (7/7/1995)
mặc dù sau đó 3 tháng TANACO đ bổ sung
giấy phép kinh doanh hoạt động này.
c) Một trong những vớng mắc lớn trong


nghiên cứu - trao đổi
28
Tạp chí luật học số 3/2003

việc áp dụng PLHĐKT hiện nay chính là sự
mâu thuẫn giữa một số quy định của Pháp
lệnh với các quy định của BLDS và Luật
thơng mại, Pháp lệnh trọng tài và một số
hiệp định thơng mại song phơng mà Việt
Nam đ kí.

(3)
PLHĐKT đợc ban hành trớc
Bộ luật dân sự 6 năm, Bộ luật dân sự chứa
đựng nhiều quy định về nguyên tắc kí kết, về
hợp đồng vô hiệu và xử lí tài sản trong các
hợp đồng vô hiệu. Những quy định của Bộ
luật dân sự chi tiết hơn, hợp lí hơn so với các
quy định của PLHĐKT song việc áp dụng
các quy định của Bộ luật dân sự khó có thể
thực hiện đợc do PLHĐKT vẫn đang còn
hiệu lực mặc dù về nguyên tắc các quy định
của Bộ luật dân sự có thể áp dụng để điều
chỉnh những vấn đề mà Pháp lệnh còn cha
đề cập. Hơn nữa, do cách phân chia các cơ
quan tài phán hiện nay thì thẩm phán toà
kinh tế khó chấp nhận việc họ áp dụng các
quy định của Bộ luật dân sự để giải quyết
tranh chấp HĐKT. Luật thơng mại cũng có
những mâu thuẫn với PLHĐKT. Luật thơng
mại 1997 điều chỉnh một số hành vi liên
quan trực tiếp đến mua bán hàng hoá, tức là
một phần các hoạt động nằm trong phạm trù
kinh tế theo các tiếp cận của PLHĐKT. Sự
khác nhau trong một số quy định của Luật
thơng mại và Pháp lệnh HĐKT liên quan
đến chủ thể hợp đồng, hình thức hợp đồng,
mức trách nhiệm vật chất đối với vi phạm
hợp đồng dẫn đến xung đột pháp luật. Các
cơ quan tài phán khi thì vận dụng PLHĐKT,
khi thì vận dụng Luật thơng mại một cách

tuỳ tiện.
Khái niệm kinh tế của Pháp lệnh, khái
niệm thơng mại của Luật thơng mại
xung đột với khái niệm thơng mại đợc
dùng trong Pháp lệnh trọng tài thơng mại
năm 2003 và các hiệp định thơng mại song
phơng mà Việt Nam đ kí, đặc biệt là Hiệp
định thơng mại Việt Nam - Hoa Kì. Sự
xung đột về khái niệm này sẽ ảnh hởng rất
lớn đến việc xác định thẩm quyền giải quyết
tranh chấp hợp đồng giữa toà kinh tế, toà dân
sự và tòa lao động.
3. Chấm dứt sự tồn tại của chế định
hợp đồng kinh tế
Những bất cập về lí luận, những vớng
mắc trong thực tiễn thực hiện PLHĐKT đ
khá rõ ràng. Nhiều doanh nghiệp, nhiều thẩm
phán đ đa ra khá nhiều minh chứng cụ thể
và thuyết phục hơn về sự cần thiết phải đặt ra
vấn đề về số phận của PLHĐKT.
(4)
Trong
giới nghiên cứu lí luận cũng có khá nhiều ý
kiến nêu về sự cần thiết phải hoàn thiện pháp
luật HĐKT nói chung và bản thân Pháp lệnh
nói riêng.
(5)

Mặc dù có sự thống nhất ở việc cần thiết
phải xem xét lại PLHĐKT song giải pháp

cho số phận của văn bản này lại có nhiều sự
khác nhau. Một số nhà nghiên cứu, một số
nhà thực tiễn chọn giải pháp sửa đổi, bổ sung
PLHĐKT
(6)
trong lúc một số khác lại cho
rằng cần ban hành đạo luật về hợp đồng kinh
tế. Cũng có những ý kiến về giải pháp mạnh
mẽ hơn là chấm dứt hiệu lực của PLHĐKT,
dùng các quy định của Bộ luật dân sự về hợp
đồng để điều chỉnh các quan hệ hợp đồng
trong các lĩnh vực khác nhau.
(7)

Giải pháp cơ bản cho PLHĐKT nói riêng
và cho pháp luật về HĐKT nói chung cần
phải xuất phát từ việc giải quyết vấn đề: Cần
hay không cần đến khái niệm hợp đồng kinh
tế. Chỉ khi giải quyết đợc vấn đề này mới có
thể bàn đến hớng hoàn thiện pháp luật về


nghiên cứu - trao đổi
Tạp chí luật học số 3/2003

29

nó. Logic của vấn đề là ở chỗ liệu chúng ta
có cần bàn đến việc hoàn thiện chế định pháp
luật hiện tại không còn thực hiện đợc vai trò

thúc đẩy các quan hệ kinh tế. Theo chúng
tôi, trong hệ thống pháp luật nớc ta không
cần tới khái niệm hợp đồng kinh tế cũng nh
không cần tới chế định hợp đồng kinh tế nh
chúng ta vẫn có từ trớc cho tới nay. Giải
pháp cơ bản để hoàn thiện cơ chế điều chỉnh
bằng pháp luật các quan hệ kinh tế chiều
ngang là phải xây dựng đợc hệ thống pháp
luật hợp đồng phản ánh đợc đòi hỏi của sự
phát triển các quan hệ kinh tế chiều ngang
trong nền kinh tế thị trờng. Các quy định
pháp luật về hợp đồng có thể đợc ban hành
trong đạo luật chung về hợp đồng hoặc một
phần trong Bộ luật dân sự. Điều cốt yếu
trong sự phát triển pháp luật về hợp đồng
trong tơng lai là không nên có sự phân biệt
giữa hợp đồng dân sự, kinh tế, lao động bằng
cách tạo ra những chế định độc lập với
những quy định riêng. Lập luận này của
chúng tôi xuất phát từ những cơ sở lí luận và
thực tiễn sau:
+ Về lí luận:
- Bản chất của hợp đồng là sự thoả thuận
của các bên nhằm xác lập, thay đổi hoặc
chấm dứt các quyền và nghĩa vụ pháp lí nhất
định. Hợp đồng đợc kí kết giữa các chủ thể
khi tham gia các quan hệ kinh tế chiều ngang
trên nền tảng của sự bình đẳng, tự do và tự
nguyện. Pháp luật cho phép các bên thoả
thuận về xác lập, thay đổi và chấm dứt các

quyền và nghĩa vụ pháp lí. Đối với các chủ
thể thì hợp đồng chính là luật và các cam kết
trong hợp đồng ràng buộc các xử sự của họ.
Trong bất cứ lĩnh vực quan hệ chiều ngang
nào thì bản chất này không thay đổi. Vì vậy,
hoàn toàn có cơ sở lí luận để xây dựng quy
định pháp luật để điều chỉnh hành vi của các
chủ thể khi tham gia các quan hệ hợp đồng,
cho dù chúng tham gia với mục đích gì?
trong lĩnh vực cụ thể nào.
- Khái niệm kinh tế có nội hàm rất rộng.
Không ai có thể phủ nhận rằng các quan hệ
nh thừa kế, mua bán hàng tiêu dùng không
có nội dung kinh tế, đặc biệt là đối với các
quan hệ mua bán hàng tiêu dùng mà chúng
ta hiện đang coi là thuần tuý dân sự. Các
quan hệ này là bộ phận của quan hệ sản xuất
mà cụ thể là quan hệ phân phối. Không có
tiêu dùng thì không có sản xuất. Chính vì
vậy, khó có thể tách quan hệ dân sự ra khỏi
quan hệ kinh tế hiểu theo nghĩa kinh doanh
nh hiện nay ở trong hệ thống pháp luật của
nớc ta. Càng tìm cách tách bạch, chúng ta
càng gặp phải những rắc rối. Mặt khác, liệu
chúng ta có thể tách các quan hệ hợp đồng
theo nhiều chế định riêng với các văn bản
pháp luật riêng nh hợp đồng xây dựng, hợp
đồng dân sự, hợp đồng chuyển giao công
nghệ, hợp đồng lao động, hợp đồng tín
dụng Rõ ràng điều mà chúng ta cần đạt tới

là những quy tắc pháp lí thống nhất, hài hoà
cho việc tổ chức quan hệ kinh tế chiều ngang
hơn là sự phân tán chúng trong các nguồn
luật điều chỉnh các quan hệ kinh tế khác
nhau.
+ Về thực tiễn:
- Việc hệ thống pháp luật nớc ta trong
nhiều năm phân biệt giữa hợp đồng kinh tế,
hợp đồng dân sự, hợp đồng thơng mại, hợp
đồng lao động cho thấy sự phản tác dụng
nhiều hơn là tác dụng đối với việc điều chỉnh
có hiệu quả các quan hệ kinh tế, dân sự và
thơng mại. Những vớng mắc bắt nguồn từ


nghiên cứu - trao đổi
30
Tạp chí luật học số 3/2003

sự phân biệt này đ gây nên tình trạng chồng
chéo thẩm quyền, đùn đẩy việc giải quyết
tranh chấp kinh tế từ cơ quan này sang cơ
quan khác. Việc phân định đối tợng của
hợp đồng kinh tế và hợp đồng dân sự dựa
trên những tiêu chí không rõ ràng khiến
các việc giải quyết tranh chấp kinh tế gặp
nhiều rắc rối.
- Sự ra đời của Bộ luật dân sự, Luật
thơng mại và mới đây là Pháp lệnh trọng tài
thơng mại cho thấy sự cần thiết phải từ bỏ

quan niệm về hợp đồng kinh tế. Nếu vẫn duy
trì khái niệm hợp đồng thơng mại, duy trì
định chế pháp luật dựa trên quan niệm này
thì rất khó tạo ra đợc sự tơng thích, sự hài
hoà của pháp luật nớc ta với pháp luật quốc
tế về thơng mại. Mặt khác, cũng có thể
nhận thấy rằng pháp luật của nhiều nớc trên
thế giới không phân biệt hợp đồng dân sự,
hợp đồng kinh tế. Một số nớc ban hành các
đạo luật về hợp đồng để quy định việc đàm
phán, kí kết và thực hiện hợp đồng. Các quy
định này đợc áp dụng vào từng lĩnh vực cụ
thể với một số đặc thù riêng do chính các bên
tham gia hợp đồng thoả thuận. ở một số
nớc, quan hệ mua bán hàng hoá đợc điều
chỉnh bằng đạo luật riêng còn trong các lĩnh
vực khác thì áp dụng các quy định chung về
hợp đồng của Bộ luật dân sự.
- Khái niệm hợp đồng kinh tế gắn
nhiều hơn với cơ chế kế hoạch hoá tập trung.
Hợp đồng kinh tế xuất hiện do nhu cầu phải
điều chỉnh quan hệ hợp đồng mà trong đó
quyền và nghĩa vụ của các bên đợc xác định
không phải thông qua sự thể hiện ý chí của
các bên mà thông qua chỉ tiêu kế hoạch. Nền
kinh tế nớc ta hiện nay là nền kinh tế thị
trờng định hớng XHCN nên sự đoạn tuyệt
với định chế đặc trng của cơ chế kế hoạch
hoá tập trung cũng sẽ có những giá trị thực
tiễn của nó.

- Việc sửa đổi Bộ luật dân sự đang đợc
tiến hành. Xu thế khá rõ nét của Ban sửa đổi
Bộ luật dân sự là việc sửa đổi các quy định
của Phần III Bộ luật dân sự, biến các quy
định trong đó thành những quy định chung
cho các giao dịch đợc thực hiện thông qua
hợp đồng trong tất cả các lĩnh vực. Việc
chấm dứt hiệu lực của PLHĐKT sẽ tạo điều
kiện cho việc hoàn thiện các quy định của Bộ
luật dân sự về hợp đồng đồng thời hoàn thiện
một số quy định đặc thù về hợp đồng trong
lĩnh vực mua bán hàng hoá, dịch vụ, đầu t
trong Luật thơng mại sửa đổi./.

(1).Xem: Lê Bích Thọ, Hình thức của hợp đồng kinh
tế và điều kiện hiệu lực của hợp đồng, Tạp chí luật
học, số 2/2002, tr. 43 - 47.
(2), (4).Xem: Kỉ yếu Hội thảo HĐKT vô hiệu do
VCCI phối hợp với Câu lạc bộ luật gia Việt - Đức tổ
chức ngày 28/2/2003.
(3).Xem: Nguyễn Văn Luyện. Về môi quan hệ giữa
luật dân sự, luật kinh tế và luật thơng mại. Tạp chí
nhà nớc và pháp luật số 12/1999, tr. 11.
(5).Xem: Đề tài Khoa học KH 99 - 06, Pháp luật về
HĐKT - thực trạng và hớng hoàn thiện, Trờng đại
học luật Hà Nội, 2003.
(6).Xem: - Nguyễn Thị Khế. Một số ý kiến về sửa đổi
Pháp lệnh HĐKT, Tạp chí luật học số 3/1999, tr. 30 -31;
- TS. Dơng Đăng Huệ, Luật thơng mại
và sự ảnh hởng của đến sự tồn tại của pháp luật hợp

đồng kinh tế ở nớc ta, Tạp chí nhà nớc và pháp
luật. 1998, số 1, tr. 30 -35.
(7).Xem: TS. Dơng Đăng Huệ, Hoàn thiện pháp
luật hợp đồng ở Việt Nam hiện nay, Tạp chí nhà
nớc và pháp luật số 5/2002, tr. 22.