Một vài ý kiến về mốc kết thúc bắc thuộc

ISSN.0866 - 7497

NGHIÈNcüU

LICHSü
JOURNAL

OF HISTORICAL STUDIES

Trong sé này:
• Dơng gép cùa Vien Sù' hQCvào viëc nghiên céruvà tơn vinh vai trị cùa hQKhüc
trong lich Sü dân toc
•Sv nghiëp giành chinh quyèn và xây dwng chinh quyèn cùa ho Khüc & thé ky X
•Vài y kién vè méc két thüc th&i ky Béc thu0c trong lich st Str hoc Viêt Nam

• Phét huy tinh thàn dêc lâp, tif}'chù cùa hQ Khüc trong déu tranh bào ve chù quyèn
qu6c gia giai doan hiën nay
•Nhüng dénh giâ vè Khüc Thù'a MY - Dơi dièu suy ngàm

• Vè hành trang cùa d0i ngü tubng lïnh nhà Bâc T6ng tham chién tai Dai Cò Viêt
(980 - 981)

• Tim hièu cc céu té chü'C- nhân sw & burudièn và dièn béo cùa Phép
Dông Duong

4 (552)
2022

VEN HÀN LAM
KHOA HQC x HQI
NAM

VIÊN sirHQC


NGHIÉN cÜU

LICHsir

Xuåt bån 12 s6 1 nåm

Tbng bién
DINN QUANG

4 (552)

Try så: 38 phư'Hång Chi, Hå Néi
Dién thoqi•.024 38 212 569 - 024 39 728 789
E-mail:
Website:viensuhoc.vass.gov.vn

2022

MUC LUC
mix TSP

1101

DINIIQUANC,IIÅI
- Dång göp cüa Vién St hoc våo vi#c nghién

PGS.TS. DINTI QUANG HÅI

åy vién
GS.TSKH. vCJ MINH GIANG
GS.TS. NGUYEN VAN KHÅNH
GSTSKH. VLADIMIR N KOLOTOV

GSTS. FURtrrA MOTOO
C,S.TS.NGUYEN QUANG NGOC
GS.TS. TRAN THI VINH

PGS.IS. VO KIM CLUNG

PGS.TS.TRAN

CtONG

PGS.TS. NGUYEN VAN NHÅT

3

ctju va ton vinh vai trö cüa h? Khüc trong lich st
dån töc

TRXVTII( VINII
- SV nghiép giånh chinh quyén vå xåy dvng

13

chinh quyén Cda ho Khüc d thé k} X

VO vÅN SEN - VO P11Üc TOÅN
- Våi

kién vé m6c két thüc thdi ky Båc thuéc

23

trong lich st SCI hoc Viet Nam

LUV vÅN QUYÉr • LÉ QUANGcÅN
Phåt huy tinh thån déc l$p, tv chi cüa ho
Khüc trong dåu tranh båo ve chü quyén qu6c
gia giai doan hién nay

32

TRÅN TIIUÅN
- Nhtng dånh giå vé Khüc Thija MY - Doi fféu
suy ngåm

42


vÄl

KIEN VÉ Mic
THÜc THjl KY BÄc THU@c
TRONG LICH sir
VIÉT NAM

•

VO vÅN SEN
vÖ P11Üc TORN"

1. Quan diem vé mdc k6t thüc thöi
Bac thuéc qua cåc bé thöi quån chå
Thbi k) Bic thuéc lå mét ch#ng ddbng
dåy gian nguy trong lich sü dån téc Viét
Nam. N6n vån minh söng Hdng dang trong

thöi k) dinh cao vå phåt trien vdi hai nhå
nudc Vån Lang • Au Loc thi bi cåc tap dổn

phong kidn Trung Hoa xåm Idéc. Nhung
bien chüng cüa lich lå trén 10 th6 bi
xåm luqc, th6ng tri vå ddng h6a cåa phong
ki6n Trung Qu6c cüng loi lå 10 th6 k} thü

chinh quy6n trung Ltdngd Trung Hoa suy
yéu, må't khå näng kiem soåt vüng ngoqi
bién. Nhti trdbng hqp cåa Si Nhi6p låm
lå khå
Thåi thü d Giao Chi' thöi Tam
dien hinh, trong thuc t6 dä trd thånh mét

luc luqng cåt cü Idn, "ra väo vdi nghi 16cåa
chit håu": "Si Nhi6p hüng cd mét phUdng,

khi di ra di våo, thi co hiéu IQnhchuöng

khånh, tr6ng kén, xe ngVa chat dubng, quån
linh theo håu hai bén xe, xöng tram hddng
co våi mddi nguöi. Vq håu d6u di xe co min

thåch vå trudng thånh cåa din toc Viet che, con em cdöi ngVa, c6 linh di theo hQve,

thånh döå tuqng nghién cüu, tranh luan
cåa cåc hoc giå trong vå ngoåi nudc d6 lå

dudng lüc d6, quy trqng khöng ai bhng, tråm
gi6ng moi thåy ddu khi6p phuc, so vdi Triéu
Då ngåy trdöc cüng khöng hdn dttqc" (1).

cuc Nam Cia dé' ch6 phddng BÅcnon chinh
quy6n dö hQ d mi6n Bic Viet Nam thubng

905, viön Ti6t dé sit cuöå cong bi vua Duong
triQu v6 nudc. Nam 907, Chu Toån Trung,

Nam. Mét trong nhi6u vå'n (16tü låu dä trd

Khöng chi cåc luc luqng cåt cd ngubi
Hån, må cåc thé' luc tinh hoa cia nguöi
Tü khi bi xåm Ittqc,bién thånh quan, Viet cüng luön xem tinh hinh bå't dn,
huyen cåa cåc dé ch6 phong ki6n Trung khång hoång cia chfnh quy6n [rung ddng
Hoa, vüng länh thd tdOng dddng vdi Bic Trung Hoa lå thöi cd thuön loi dd giånh loi
Viet Nam ngåy nay dä c6 nhi6u ton goi quy6n tv chå, déc lop. Cuc (lien refi loon
khåc nhau nhur Giao Chiu, Gino Chi, An cåa nhå Dtföng våo cu<h6 ky" thü X lå
Nam dö phå. Sau khi nhå Hån sup (16, mot thbi cd h6t süc thuön loi cho con durbng

cyc dién cåt cd diön ra lién tuc. Do nåm d giånh tv chi, doc lop cåa ngubi Viet. Nåm

vKn m6c lich
BÅcthuöc.

k6t thüc cåa nghin nåm

co khuynh hudng ly tam, trÖ thånh mét mot vién tudng cia Hoång Såo diu hång
chfnh quy6n tv tri trén thuc to' mbi khi nhå Duong,di thånh lop nhå Hau Luong,
'GS.TS. Truong Doi hoc KHXH&NV Tp. 116Chi Minh
"ThS. Truöng Doi hoc KHXH&NV Tp. H6 Chi Minh


flghiên ciru Lgchst, s'
4.2022

24

qudc d
bât dàu cuc dièn Ngü dai Thâp
chinh tri
Trung Hoa. Chinh trong giai doan
tinh
Trung Hoa rôl ren này, câc luc luiQng
Idy thịi
hoa An Nam dâ nhanh chơng chdp
chû
cd thuan IQi,gây dung chinh quyên tu
cùa ngüòi Viêt. Nhüng dién bien chinh tri

Vàn I-luiudâ khơng cịn, nhüng chüngtaU
thé thâ'y phiờn bõn rỹt gỗn, sa litqc
qua DầLiViờt st ỹ Dgi Viêtstt
dê'n Khâm dinh Viêt st thông gidm

mgc, câc quan diem vê quôê thôhg,chinh

thô'ngvà nhdt thông dâ trd thành trucgii

dd dô câp dê'n m6c châ'm dût thịi k}
quan trQngti6p sau dơ trong nüa dàu thê' tri
(hê't phàn ngoai kY/tiên biên) và
k} X dû dàn hình thành thịi cd di tù tu chû thuOc
141)(bit dàu bàn k}/chinh
dê'n giành dQclâp hoàn toàn, k6t thüc vinh ra thòi k)) dQc
biên). Trii Viêt st tiêu dn theo thé loqiphi
vién nghìn nâm BACthuQc.
quân chû d bình Sü hQC,câc bê Sü nôi trên dêuchép
Sü gia clü6i câc triêu
niên hôc cüdng myc,chia
nut6cta dâ cơ nhiêu j kiê'n khâc nhau vê theo the biên
k} và bàn k} h04c tiên biênvà
m6c lich Sü kê't thüc thòi k} Bâc thuQc, mà thành
chû y6u là xoay quanh ba su kiên: hQKhûc chfnh biên. Dü6i bût phâp cùa Sü thàn Nho
giành quyên tu chû nàm 905, chiê'n thàng giâo, câc bê st này phàn ânh khâ damnét
Bach Dàng cûa Ngô Quyên trüdc quân tut tüdng chfnh tri cùa gi6i càm quyênd
Nam Hân nàm 938 và vê m6c lich st (967, Viêt Nam düdng thịi. Dù dû v6i hồngdé
Trung Hoa, Viêt Nam vân giü vai trò chu
968) khi Dinh BQLinh dânh dep, thu
12 sû quân (967),rôi chinh thûc lâp nü6c hàu, phài triêu cong và nhân sâchphong

Dai Cô Viêt và xüng dê' (968). Quan didm theo lè dinh nhüng vdi câc nüdcxung
cùa câc bo st thòi quân chû d Viêt Nam khi quanh nhü Chiêm Thành, Van TüQng,
dê cap dén vâ'n dê này cô the t6m tât nhü Chân Lap h04c v6i câc bê toc d biêngidi,
bàng 1:
triêu dình quân chû Viêt Nam bi mu6n
Bàng 1: CQtmơ'c châ'm dût thịi kSr
STT
1
2
3

Tâc Pham - niên d4i
Dai Viêt

(XIII)

Dai Viêt sù
toàn thur
oàn th
v-XVI
Viêt Sü tiêu ân (17721775

4
5
6

Khuy6t danh

Sü thàn dòi Lé

K6t thüc thòi thuêc Tüy Dttòn

Chinh biên

938: Ngô Quyên gi6t Kiêu Công

Tién

906: Khüc Hao chiém mih Hài
uân

Ngô Thi Si

Mb clâu bin

968: Dinh 134Linh
lên n ôi

9()6:Khüc Hao chiém Tinh Hài
uân

Dai Viêt sù ti6n biên
iên biên 1789-1800
Khâm dinh Viêt sù thông
giâm cuong muc (Cufdng

m

Tâc già

thuêc qua mot vài bê st thịi phong ki6n

1856-1881

Viêt sù cutong muc ti&t

6u 1905

Ngơ Thi Si
Qu6c sù quân

triêu Nguyén
Dong Xuân
Bân

Lutqcqua câc bo sù thòi
trên c6 thê thê{ysu khâc quân chû n6i
biet trong quan
didm vê cot mỹc k6t thỷc
thũi ky BACthuoc.
BC)chinh Sỹ du tiờn
DỗziViờt st ky cùa Lê

906: Khüc Thira Huu (Du) durqc

hon Dôn binh chufdn s

967: Dinh BOLinh dep Ioan 12

968: Dinh BOLinb

lén n

968: Dinh

Sü quõn

lộn ngụl hong

906: Khỹc Thỹa Huu
(Du) dttỗc

Linh
968: Dinh BO

hon Dụn binh chuton
s

lênn i hồ

khàng dinh vai trị tidu tơng chù cựa minlv
ỗ
Vi thộ dỷ v6i Trung
thn
Hoa thi xting
nhan sõch phong
quanhộ
truc
nhutng trong

cùa mình vdi câc

nutdcxung qu


Vài kiën vé méc kët thüc thùi

bic thuêc...

Viêt Nam lai xutng hồng dë, mudn khàng
dinh Nam dê' ngang hàng vơi Bâc dê'.
Quan

25

Düdng - Ngô vào mot vi tri chuydn ti6p khâ

d4c bièt sau phàn nOi thuêc Trung Qu6c
diémnày dutqcthé hien khâ rô nét, tham
nhutng14itrüdc phàn bàn k} tù khi Dinh
cô phàn
chi

chiê'm ulu thé trong vièc phân

Tiên Hồng lên ngơi. Tồn thtt d4t 3 hQ
chia ngoai k} và bàn k} cùa câc bê chinh
Khüc, Düdng, Ngô trong 32 nàm (907-938)
sù. Cd Toàn thlt, Tiên biên hay Citdng nugc
vào phàn k} Nam Bâc phân tranh và vridng
dêu là'ysu kien Dinh BOLinh dânh dep thu triêu
Ngô (938-967)vào k} Nhà Ngo ti6p

phyc 12 sû qn lên ngơi Hồng dd làm cot sau phàn
nii thc vào Trung Qu&c,phàn

mdckét thûc phàn

k} md dàu phàn ânh khâ rơ su thùa nhân chà'm dût thịi

bàn k}. CQt mdc này dutqcTồn the IYgiài

thuOc Tùy - Düịng tit khi hQ Khüc

là dd làm sang tị "chinh thdn€', rơ phan qun tu chû (5). Sq phân chia này cùa
vua tôi (2). Dudi nhân quan cùa
thàn Tồn thlt dutqcNgơ Thì Si k6 thùa khi biên
Nho gia và su tu tôn dân toc cùa gidi tinh S04n Viêt sù tiéu dn và Dgi Viêt sù ky;tiên
hoa phong kiê'n Viêt Nam, viêc xutng dê' biên. Tuy nhiên, câch phân chia này dén

ngang hàng v6i hoàng dê' Trung Qu6cvà CitÛngmvc da c6 su thay dû Ibn. Triêu dình
cơngnh{t th6ng làm sâng tị dao qn thàn
cùa Dinh Tiên Hồng dutqccâc triêu dình
phong ki6n dê cao, xûng dâng làm cot mdc
chia rô hai phàn ngoqi k} và bàn k} cùa câc

Tu Düc dû gop chung 3 hQ Khüc, Düdng,
Ngô vào phàn
thuêc (tiên biên), su
nghiêp nh{t th6ng cùa Dinh Tiên Hồng
düQcchon làm mdc dd k6t thüc thịi k}

thc, nô lai "qu6c th6nÈ' cüa hai hQ Khûc

Citong mzgc (6).

bê chinh sù. Viêc chdm dût thòi k} Bâc thuOccüng nhü mị dàu phàn chinh biên cùa

h04cNgơ chüa thd làm lung lay
dû
2. Quan diêm vê m5c k6t thûc thòi
sûc thay thé tuqng dài "chinh th6n€' IOP k$'
thuêc tü dàu thé k}
d6n nay
nüdc, xüng dê' cùa Dinh Tiên Hoàng. Cho
Su du nhâp cùa câc tri thüc sù hQC
nên dù cô ghi nhân, dê cao su nghiêp cùa phüdng Tây vào Viêt Nam tù dàu thê' k}
hQ Khlic hay Ngô Quyên nhüng sù gia XX cüng nhut su suy tàn cùa chê' dô phong
phong ki6n vàn lâ'y su kiên Dinh BQLinh kiên d Viêt Nam dà mang hi nhan thu'ic
xutngdé làm m6c "chfnh th6n€'. Lê Vàn mdi vê m6c chà'm dût thòi k} Bâc thuQc.
Hulu dû so sânh Dinh BQLïnh v6i Trièu Vü

Câc quan didm nhdt thô'nghay chinh thôhg
DÉ- Trièu Dà, mot nhân vat duqc Tồn thlt thịi phong kiê'n dâ khơng cịn là hê giâ tri
xét vào dia vi chinh th6ng cùa nüdc Viêt, chi phôâsù gia. MQtdiêu dâng litu là bôâ
ngang hàng vdi Hân Dê' (3). Dang Xuân cành cüa câc sù gia, ngüòi vi6t sù giai doan
Bàng 19 giài khâ rơ ràng quan didm này này dâ cơ vai trị Ibn trong nhan thüc lich
cùa nên hQCphong kidn trong tâc
st. Mot su tâi lâp cùa k} nguyên mâ't nudc
Viêtst cûdng mvc tiêi ydu: "Viêcxüng dê' dudi thòi Phâp thuQcdâ mang hi nhüng
chê'và nhân phong vüdng cùa Bâc triêu, phüc càm khi dê cap dén thịi k} dơ hê su6t
phài lâ'y Dinh Tiên Hồng làm dàu, nhdng nghìn nâm BKCthuOc.Viêt Nam Qu6cst
xét vièc nơỵ qu6c th6ng, tiêp tuc cd nghiêp khdo (1908)cùa Phan BOiChâu là mot tâc

cùa Hông Bàng thi phài lâ'y Khüc Thùa plnm st hoc trong buol giao thòi ti6p bi6n

Dông - Tây cùa gidi si Phu cdp ti6n Viêt
Cho nên chüng ta thKy câc sù gia phong Nam, dâ dành nhüng lòi th6ng thi6t khi
ki6n dû d4t su nghiëp cùa ba ho Khüc - d4t bût vê thòi BACthuOc:
Hl;iu (I)kl - TG) làm trudc" (4).


nghièn

26

Chi dâu cèn
"Mâysau gié thdm, Giao

thdy anh hùng;

Thüòng vdng
Biòn tùi non hÙn, Viêt

khơng nghe tên hQ?' (7).

thàn
Vièc di tìm hay khôi phk1Ctinh
'qua gia", "dân toc" trong cic phong trào

céc tâc
yêu nüòc dàu thé ki XX dû thüc
phàm sù hQCcùa thé hê này tü bò tiêu chi

ctu

Lichst.

"con ngüòi, dau khâ nhà't là müt
dau khơ' hon nüa khi con ngi

lai phài nơi dén vièc qui gia mình"
(9).

Nên tàng này dâ düëccâccơng
hQCsau dơ tiê'p nô. Sau thë he cùa
Bâi Châu, mot Idp tri thỹc Tõyhỗc
do tao bi bn d dn hỡnh thnh
lap mot mat bàng hQCthuât mdi.

"chinh thdng" cùa chinh sù phong kidn
thuêc, tìm lai
trong viëc phân dinh mû

thüc khoa hQCphüdng Tây du« hg
nh4n tü hè th6ng giâo duc Phipd

dia duong thòi. Cho nên cà hai tâc phdm sù

Qc ngü ra dịi (10). Ndi bât là quydn

môt niêm tu hào trong qui khü dù dd nüdc cüng nhli Ò Phâp da dàn thay
"ch{n dân khff. Tâc phdrn sù hQCcüng nhü hình, phüdng phâp và du trüccùacicti
thd van da trò thành phüdng tièn dd cd vü, phùn sù hQC.Cic tic phàm mangtinh

thüc tinh lòng yêu nuôc trong xâ hêi thuêc khào hay séch giâo khoa sự hQC
Nam st litỗe (1920)cựa Trn TrpngKm
l Cdi litng mông hec qué sù gido khoa Xu{t thân tù mot gia dinh cé truyén
thu (DôngKinh Nghia thuc, 1907)và Viêt khoa cù Nghi Xuân, Hà Tinh, nim
Nam
sù khdo (Phan Bêi Châu, 1908) Tràn Trpng Kim sang Phip làm ra
dêu chqn chién cơng cùa Ngị Qun dânh theo hec Trdịng Thu4c dia Parisvi
quân Nam Hân nàm 938 làm m6cket thüc Truòng Tidu hec Su ph4m (ÉcoleNormale
thòi k} Bâc thuêc, mò ra k} nguyên (toc up.
D'lnstituteurs) ò Melun. Tü nim 1911
N6u Cdi Itmg mông hec quôê sù gido khoa Tràn Trpng Kim vê nc, hoat dêngtrong
thu coi Ngơ Qun là nhân vat anh hùng ngành giâo duc
K} (11).TrànTreng
si
thü 2 xây
nên doclap sau LYBi thì Kim
dàu dàng mot s6bài
hQCcùa câc si Phu cà'p tiê'n dàu thê- k} XX

Phan B4i Châu dâ dua Ngô Quyên lên vi tri
atd trung httng
thü nhNt" cho dà't nutòc.Theo
li phi cỹa Phan BC)iChõu, Ly Nam Dộ lap
nghiởp nhutng chtfa duỗc mot nàm thì bi nhà

IAmg dinh bai cịn Dinh Tièn Hồng thì
chi cé cơng th6ng nhA't, luc dơ "nutịcta

cùa
ta" (8) nèn Ngo Quyên xüng

ding vi tri dAutièn trong nghiep trung

dit

Cae nhà Nho cà'p tién dÂu thé k}
XX cluài

tinh t.hàn duy tin, dû
c.hKndàn khi¯ di det mot but& dàn
tidn quan
trpngtroag
tin quan dièn sù hF.
Tir.h th&n dén t4c
10 khi ro tmng
téc
này, ph\n nào phàn anh
tam
éa ng-'-ncSm

chifi
ngù trèn tị Dơng DitongTap
biên
sach day hec cho hê th6ng
sùlll&
duc Phip - Viêt

BSC KY. Viêt Nam

cic thinh

ra dòi nàm 1920 ditF ké thüa tü

quà này cùa Tràn Trong Kim,thịa
muc tiêu trun bâ

sù bàng

tr$ng

nhtt lịi dơ tua cùa tic già. Hành
nhà
trutòetic giâo khoa thu cùa mot
phom nhtt Tràn Trpng Kim di không
lu mb giâ tri st hQCcùa Viêt
Viêt Nam sự lu'ỗi: khũng chi kờãthựỷ
diộtn sự hpc eựa cie si Phu CSPtién

ki XX mà n hồn thién héta
phvtongphâp và quan diém sû
khing
tam tmng cùa nhùng 'lun Trpng Kim ti&p
cùa Ngo Quy$n trong su nghi+p
qua dang tlm dutũng
ctãtunvtôk: dal
-Ngo quyờn trong thi


VàiS'kiŒnvé m6c

thüc thèi

Béc thu4c...

27

nghich thàn, bâo thù cho chûa; ngoài thi
phâ ddQccuiịng dich, bào tồn clutqcnut6c;
thOtlà mot ngutịitrung nghïa luu danh
thiên cd. Mà cüng nhị cơ tay Ngơ Qun,
nudc Nam ta mdi rüa duqc chi nhuc nơ IQ
hdn mot nghìn nâm, và md duòng cho
Dinh, Lê, LY,Tràn vê sau này ddQctu chû

dơng quan diém này khi cho ràng 3 dịi ho
tri" và tif 906
Khûc dû làm này "câi mâm tl%t
d6n 967 dâ "thôt khịi vịng lao lung cùa

d cơi nam vw' (12).

ngüòi Tàu" (14). Dù chuta durqcthüa nh4n là
th{ng Wich{rn düt thòi k} Bic thuOcnhLtng
vai trò bàn 16,tao tiên dé di d6n dOcIOPcüa
hQ Khüc cüng dû dLtQcdơ cao.

Trng hqp câ biêt cüa Viêt st yéu cüng
nên ddQc dé cap. Viêt 812y6u cùa Hoàng
Cao Khài dLtdcbiên soan vào nâm 1914,lai
c6 câch ti6p can khâ d4c biêt khi cho câc
giai doqn nguòi Viêt ndi d4y chiém chfnh

cüa Ngô Quyên nam 938. Sui Iga chQn này quyên trong thòi ky Bâc thuOc là mot "thịi
khơng duqc 19 giài rơ ràng trong Viêt Nam ky tu chû" và c6 tâ't cà 8 thòi k} tl$ chù dài
st litqc nhüng trong mot cơng trình giâo ng{n khâc nhau. Tuy nhiên, Hoàng Cao
khoa thur vào nàm 1927, Trn Trỗng Kim Khi hi khụng nhc dộn hQ Khüc và Duidng
và D4ng Dình Phüc dû cho thâ'y nhüng và cho rang nguyên nhân chû quan khi6n
kidn giài sâu SAChdn vê hQ Khûc cüng Viêt Nam c6 thé tu chù dutqclà nhò vào
nhut19 do Iga chQn mdc k6t thüc thịi k} chi6n cơng cùa Ngơ Qun, Dinh BOLïnh
Bâc thuOc cùa ngüịi biên s04n. Khơng kh6 và Lê Hồn trong su6t thê' k} X. Hoàng Cao
nhân ra dâ'u â'n cùa Viêt Nam st litqc Khài cho dây là 3 nguyên nhân quan trQng
trong quydn St kj - Dia dit gido khoa thu tao nên nen tu chù vüng chic sau 1.000
(Idp sd dàng) nàm 1927 nhttng nô vàn cô nâm Bic thuOc, dutqctâc già d4t thành
nhüng kiê'n giài riêng vê nên tu chû cùa chüdng dàu tiên "ghi chép nhüng nguyên
hQKhüc:
nhân nui6cta duqc tu chù" trong phàn n6i
"HQKhüc tuy không lap thành câi cd vê thòi dai tu chû (15).
nghiêp lâu dài, nhüng nhị cơ hQ{y x6p d4t,
Nhüng bi6n dong chinh tri ti6p theo, dac
cho
nên
sùa sang mQi viêc trong nut6c,
biêt là su kiën Câch mang thâng Tâm nàm
dânh
ngüịi mình mdi c6 thé ndi lên mà
1945 châ'm dût ché dô thuOc dia, dâ mò ra
nut6c
dudi ngutòiTàu di, và lâp thành mot
mot giai doqn mbi trong nen sù hQCnüdc
tu chù lâu dài vê sau vW' (13).
nhà. Tü sau 1954 dén nay, nhi6u công
Qua dé, cô thé thâ'y 19 do không chQn hQ trinh sù hQCnơ ti6p nhau ra dịi, phàn ânh

Khûc làm cot m6c k6t thüc thòi ky BAC su phât tridn cựa nờn sự hQCthũi k} dờc
thuOccựa Trn Trỗng Kim l vi hQ Khüc up. Tinh thàn dân toc, khoa hQCdudi làng
"cd nghiêp không lâu dài", Khüc Thüa M} kinh cùa chù nghïa Marx dơ trị thành
khơng thé ngàn ch4n qn Nam Hân tâi quan didm sù hoc chù dao chi phôâ nen sù
lap chê' dô cai tri cùa Trung Hoa lên nddc ta hoc cùa nutÔcViêt Nam Dân chù cong hòa
Itin nüa. Quan didm này trò thành quan tru6c nam 1975 cüng nhuf ntrơc cong hịa
didm chù (100trong viêc Iga chon mâ kê't xi hOi chù nghia Viêt Nam ngày nay. C6
thüc thòi k}
thuoc, md ra thòi k} dQcIOP thé lurqcqua câc quan di6m vê m6c k6t thüc
bo thông sù dutỗc
trong cõc tõc
sự hQCvờ sau. Dgi Nam thũi ky Bõc thuOccùa
dat st cùa Nguyén Van T6 nam 1944 cüng biên soqn tù nam 1954 dén nay qua bàng 2:

Ô tâc
này, dù thùa nhan hQKhüc
dâ "dâ'y nghiêp" nhüng không coi dô l
mdckờ't thỹc thũi Bõc thuQc,Trn Trỗng
Kim vn lõ'y m6c chi6n th{ng 134ChDàng


2ghién eüu Lich st s'
4 2022

Bång 2: Cét m6c k6t thüc thöi k} Bic thuéc qua mét våi tåc phåm sit
1954 d6n nay (16)

M6c"t thüc

Nimxu't

t968

Tåcph'm
Lieh

un euGth'

1971

1983

L.h

196

1858

i
Lichsü

2012

sü

2015

Nam (tu ngubn

Dio Duy Anh

Nam. top I

U} ban Khtn

Nam, top 1

Ban thu k9 ngånh 14th
truön D i

Nam tü ngudn

Truong Hau Qu9nh • Nguy&n
Cånh Minh

sü Vi

2000

Tåc giå.tr6 chüc

Nam

Na

1

Nam tü ngu6n
Un th6 k} X (gtåo trinh dåo teo
VI*nCDS

Nam 4

h süV t Nam 15

1

Truon Hüu

t.hu+e

XA
Cie

chi bién

Nguy&nCinh Minh chi bién

Phan Hu Lé chi bién
Vi n Süh

Trong s6 cåc cöng trinh nåy, dång chü
tü khi ho Khüc dung nghiép di bit diu
bé Lich st? Viet Nam do U} ban Khoa hoc xuå't hién. Mét trong nhüng nguöi dé rust
Xä höi do Nguyén Khånh Toån låm chå dåu tién chfnh lå nhå sü hqr TruongHüu
bién c6 thé xem lå bé st mang tfnh chfnh Qu9nh. Trong tidu lu4n 'Thü bån vé quå
thüc cKp nhå nu6c, gdm 2 tap xuKt bån våo trinh hinh thånh vå phåt trién cia nhå
nåm 1971 vå nåm 1985. Nhd vay c6 thd nudc phong ki6n Viét Nam tü th6kY X - th6
thKy,cåc cöng trinh thöng sü Viet Nam nåy k} XIV' trén Top chi Nghién cz?ulich st?s6
duqc bién som bdi he th6ng cåc co quan 93 nåm 1966, Truong Hüu Qujnh dä båc
nghién cüu khoa hec xä höi vå nhån vån bö quan didm xem su nghiép cåa ho Khüc

16n,gdm cå he th6ng Vien nghién cüu, cåc lå thuéc vé thbi k) Bic thuéc: "Cåctåc
khoa dåo teo vå nghién cüu khoa hoc lich phåm sü hec trd6c dåy cåa ta, theo quan
sü vå su Pham lich sü 16n;c6 quy mö cåp diem cåa cåc nhå
sü hoc phong kiål, xem
nhå nudc lån quy mö co quan nghién cüu giai doqn th6ng tri
cåa h? Khüc lå métbé
hay dåo tqo. Qua th6ng ké trong bång 2, phön
cåa thbi kj "Bic thuöc". Diéu nayrö
quan diém xem chi6n thing nåm 938 cåa
rång khöng düng vi khöng n6i lén dd4C
Ngö Quyén lå cét m6ckét thüc thöi k) Bic
thuc chit cåa su kién lich sü, må chi chi j
thuQcvän chiém vai trö chi dqo.
cüng
dén hiQn tuqng bén ngoåi, song no
Tuy nhién, khoa hoc lich sü van ton khöng phåi
lå mét nh#n dinh ngåu nhién,
trqng vå chäp nh4n tfnh da thanh trong tüy tién
vå khöng cän cü. Chfnh quyénCda
nghién cüu vå kién giåi lich sü, md ddöng
h? Khüc, vé con ngubi thi phån Idn dä Iå
cho nhüng quan didrn rn6i xuåt hi+n. Tif
Viet Nam, song vé td chüc thi nguqc lei. Tij
th4p nién 1960,khi chudn bi bién soon mot
cåc quan lei d trung Udng (nhd chücca0
bé sü chfnh thüc cåa ché
m6i, 9 kién
lei dig
xem xét 14i m6c kÉt thüc thöi k) Bic thuéc nhät lå Tiét dé sü) cho dén cåc quan chi
phuong (nhu Thåi thü, Thü sü) déu

Vài kiën vé méc kët thüc thùi kV Béc thu4c...

29

y6u giü nguyên câch tt; chüc cü, trudc dây
cùa chinh quyên dô IIO,Bdi vay chûng ta cô
thd, mot m4t khâng dinh ràng tù nàm 905
(tüc thòi tht;ng tri cùa Ti6t ctê sû Khûc
Thüa Du) nhân dân ta dû thôt khơi âch dơ
hê cûa giai câ'p phong kiê'n ngoai toc, büdc
sang thịi k} dQclâp, cüng nhut nhàn dinh
ràng chinh quyên cûa hQKhüc thuc châ't là
mot chinh quyên cûa giai câ'p phong kiê'n

(20). Trü6c khuynh hd6ng này, viêc nghiên
cüu vê hQ Khüc dutqcd4t ra và ddy m4nh
qua câc hQi thào, tQa dàm nhü: Khüc Thùa
DV và dòng hQKhüc trong lich st dân toc
(1999),Tim hiêu tt lieu cùa dông hQKhüc

nguyên thùy dêh 1858 (1996) v Dỗzicỷdng

phuc nờn dQclõp" cỷa Viờt Nam (22). Keith

trong cụng cuêc gidi ph6ng, xây dvng ddt
nitdc (4-2019),HQKhüc trong lich st dân
têc-g6c nhìn nghê thuêt quân sv (122019)... Nhü vay tù khi xuâ't hiên kidn
bàn toc" (17).

cùa Trüdng Hüu Quynh trên dién dàn T4P
Cô thd thà'y yê'u tô' chfnh quyên dân toc chi Nghiên cftu Lich st nàm 1966, quan
(bàn toc) cûa hQ Khuic là IY do Truong Hüu diêm lua chQn mơ'ckê't thûc thịi k} Bâc
Quynh khâng dinh hQ Khûc dû châ'm dût thuQc tù khi hQ Khûc clung nghiêp ngày
thịi k} bi dơ hê bdi ngoai toc kéo dài mot càng cơ nhiêu kidn {ng hê (21). Mot sơ'
nghìn nâm, qua dơ châ'm dût thịi k} Bâc cơng trình luta chpn moc này là sui kiên md
thuQc.Dù quan diêm này düQcTruong Hüu dàu k} nguyên dOc141)dû ra dòi (xem bàng
Quynh dua ra tù nhüng nàm 60 cûa thé k} 2), cho thâ'y nhân thüc và dânh giâ vê sui
XXtrên dién dàn công khai cùa gidi st hQC nghiêp cüa hQ Khûc dâ cô nhüng büdc ti6n
miên Bâc nhttng cüng chuta thâ'y câc trao quan trQng.
dôi xung quanh tieu luon này tai thòi diêm
Kiê'n nghi cüa GS. Vàn Tqo cüng khâ
công bô'. Phài dê'n nàm 1983, hQi thào Thê' tüdng dong vdi nhiêu cơng trình nghiên
k))X - Nhütng vdn dê lich st duiQctô' chüc cüu cûa câc Sü gia nü6c ngồi. SV phvc
tqi Ninh Bình dâ cơ nhiêu quan diêm ỹng htng cựa ndcDỗLiViờt thdkj X- XIV cỹa
hờ viờc dura hQ Khcvào vi tri md dàu k} Pơliacơ'p(Liên Xơ) tù nâm 1980 cüng chQn
nguyên dQc lâp (18). Dén cuôâ thâp niên 3 hQKhûc -Düdng - Ngô và hai triêu Dinh,
1990, 2 tâc phdm Lich st Viêt Nam tût Tiên Lê dd md dàu cho giai doqn "khôi
Lich sù Viêt Nam (tap 1, 1997) do Truong
Hüu Qujnh (chû biên) mdi chinh thüc d4t
cot mdc 905 md dàu cho k} nguyên dQclâp:

"Nhutvay, tù nàm 905, dù nhüng ngdòi
düng clàu dà't nutdc chda thành lâp vüdng
triêu và theo xu hudng chung cûa thòi didm
dé, nhan chüc tiê't dô sü, "ki nêi thuQc Tùy -

Duòn€' nhd câch n6i cùa ngdòi xufahay
dày dû hdn là "thịi Bâc thc" nơi chung
(là châ'mdût vinh vién" (19).

hoc do
Tü su md dàu cùa 2 cơng trình
Truong Hüu Quynh (chû biên), vào nàm
1999,cüng trên T(IP chi Nghiên cüu Lich
st, GS. VAn Tao dâ kidn nghi vdi gidi sù
hoc nên dura su nghiêp 3 hQ Khûc - Duong
Ngô lên dàu k} nguyên "dQcIOPdân toc"

Weller Taylor trong The birth of Vietnam
(1983) thi xê'p chung ba hQ Khûc -Duong Ngô và nhà Dinh vào chung giai doon van
dông cho nen ClêcIOP. Dén công trình A
history of Vietnamese (2013), Reith
W.Taylor xê'p Khûc - Duong - Ngô và câ
nhà Dinh, Ti6n Lê vào chung mot muc "A
Iesser empire" dd n6i vê suy y6u và tan râ
cùa Trung Qudc d Viêt
cùa chê' CIOdô
Nam trudc khi n6i vê nhà Ly (23).

BOLich st Viêt Nam (15 t4p) cùa Viên
sti hQC,Chû biên top 2, PGS.TS. Tràn Thi
Vinh dû dua sq nghiêp cùa ba hQ Khüc •
Ngơ - Düdng ma du thũi dQcIOPv gỗi l
'1)d6cmd du quan trqng trong bur6cdỹũng
(tờtutranh giành (IOC
IOPcùa dân toc ta sau


30

dé" (24). Nhüng công trinh này vàn dânh
giâ su nghiQp cùa hQ Khüc S'ân chuta that
Ski"trpn ven" do thâ't bai cùa Khûc Thira
My trudc quân Nam Hân và vàn khâng
dinh su kiên chiê'n th{ng Bach Dàng nàm
938 cùa Ngô Quyên mdi là m6c châ'm dût
vinh vién thòi k} Bâc thuQc (25).
3. Lịi k6t

Nhtt vay, cơ thd thâ'y quan didm k6t
thûc thòi k} BACthuOctrong nghiên cüu
lich sù Viêt Nam dà c6 sui thay ddi qua
quâ trinh nh4n thüc lich sù. Tüng bi chi
phơỵ bdi câc quan didm "chinh th6n€',
"qu6c th6n€' hay "nhâ't th6nÈ' dudi thòi
quân chù, m6c Bâc thuOc xoay quanh câc

nghjen ctu Llch

364.2022

Nam do Trutdng Hüu Quynh (chû biên) cuti
thOp niên 1990 là butdc di tiên phong trong

viêc chQn sq kiên nam 905 cùa hQKhüc
làm m6c kê't thüc thòi

Bâc thuOc.

Ski phât tridn cùa quan didrn này dâ
vièc nghiên cüu và dânh giâhi
thüc

vai trò cüa hQ Khûc trong lich sù qua nhiêu
Sinh hoqt khoa hQC,công trinh nghiên cüu

trong nüdc. Tü dàu thê' k} XXIdén nay,
mot sơ' cơng trình sû hQCdâ bât dàu dat ho

Khüc vào dàu giai doan "quâ CIO",
"chuàn

lap vüng châc trong thé k}
bi" cho nên
X. Nê'u coi viêc châ'm dût thịi k} Bâc thu0c

là mot q trình cơ su chudn bi lâu dài,
m6c nàm 938 là chi6n thâng quy6t dinh thi

kiên hQ Khüc clung quyên tu chù xüng
su kiên nam 905, 938 và 968. Dén dàu thê'
k} XX, câc quan didm phong kidn dàn bi dâng d vi tri md dàu cho cuQcvan dônggiài
Hoa
thay thê' trut6c sui du nhâp cùa câc trào lulu ph6ng dân toc khịi âch dơ hê Trung
tu tudng và khoa hQCphüdng Tây. Trong trong nùa dàu thê' k} X.
bôficành thuOc dia, tinh thàn dân toc, chû
Nhìn chung, cùng v6i quâ trình hiêndai
nghia yêu nuidc lai trôi day manh më h6a nên Sü hQCViêt Nam tù dàu thê' k} XX
trong gidi si phu, tri thüc câ'p tiê'n. Cho dén nay, quan didm vê m6c k6t thüc thịik}

nên Phan BOiChâu xem Ngơ Qun là vi Bâc thuQc dâ c6 nhiêu su thay ddi.Mit

tô9trung hung thü nhâ't trong lich sù dân khuynh hudng rô ràng và dé nh4n thdylà

toc, gqi nh{c lai mot quâ khü chdng ngoqi
xâm hào hùng. Chi6n thAng Bach Dàng
nam 938 trd thành khuynh hutdng chỷ dao
trong viờc lua chỗn rn6c chõ'm dỷt thũi
BACthuOc trong câc tâc
sù hQC.Tuy
nhiên, viêc dânh giâ vai trò cùa ho Khüc
trong lich sù cüng cô su thay ddi. ViQc
thành lap chinh quy6n "tu tri" cùa
Khûc ngày càng duqc dânh giâ, duc}cxem
là nen tàng cho qua trinh giành duc,JcdOc
lop vê sau.
Phài dén nâm 1966, trong mot tidu Iuan

vièc dânh giâ, dê cao vai trò cùa ho Khdc
ngày càng nhân duqc quan tâm và ùng
hê cüa gidi Sü hQCtrong và ngoài nddc.
Diêu này phàn Anh mot budc ti6n dài trong

chù làm rnt;ckê't thüc
thòi k} BACthuOc dutqc d4t ra. Y6u
t6
"chinh quy6n bân toc" cùa ho Khüc là
didtn chû y6u cho kidn giài này cùa lutin
Truong
Hùu Qu9nh. Câc công trinh vê

Lich st Viêt

dem hi nhi6u thành quà quan trong nhà'
nghiên cüu và biên soqn lich st'i ntfơc
trong d6 c6 thịi k} titi chû cùa ho Khdc

st/
nhân thüc lich sù, d4c biQt là dôi vai

nghiêp cùa hQ Khüc trong lich Sü dân toc.
thdc
Lich sù thi chi c6 mot nhtfng nhOn

g6c
lich sù là câ mot qua trình, vơi nhi6u
khoa
nhìn, quan didm da chi6u. Tinh thàn
tơn
hQCvdn khâch quan, vô tuf và chu thi,
dé,
trong ti6ng n6i, kidn giài khâc biêt. Do là
tranh luOn trong khoa hoc lich st càng
tiêrn

trên Tqp chi Nghiên ctu Lich st cùa
dong luc thüc
thüc lich st di
nhân
Truong Hùu Qu9nh, viëc INy su kiên ho can
thàn nàY

vdi
Tinh
su
that
sù.
lich
Khüc giành quy6n tu
trong
nan tâng ma dhu cho cuOcvan dong
düt thòi k} BACthuOc vào dàu thé k}


fighién ctru Lich st. s6 4.2022

31

cHÜ THiCH

(1). Lé Tic, An Nam chi Ittgc, Nxb. Lao déng,
2009,tr. 162. Lé Tic cön Chobiét, cåc thü sü dén
nh4mchüc Thåi thü thay Si Nhiép nhu Tran Thöi,
Dåi Lddng d6u bi con Si Nhiép lå Si Huy cu tuyet.

Phuong (1965)déu chqn cot m6c 938 låm su ki#n
k6t thüc thöi k) BÅcthuéc.
(17).Trudng Hüu Quynh, 'Thü bån vé quå trinh

hinh thånh vå phåt tridn cåa nhå nddc phong ki6n

(2), (3). Dgi Viet sit k' toån thtt, tap 1, Nxb. Viet Nam tü th6 k} X - th6 k} XIV', Top chi Nghién

Vånhåa Thöng tin, Hå Néi, 2004, tr. 47, 205.
(4). D4ng

Xuån

Bång,

Viet sit cttCng myc

cÜtu Lich sit,s6 93 nåm

titt

ytu, Nxb. Khoa hec Xä héi, Hi Néi, 2000, tr. 56.
(5).T(ün thu tinh k} thuöc Tüy - Duöng lå tü nåm
603dén 906, mi Viet sit k' tmn thu, top 1, sdd, tr. 187.

(6). Qu6c sü quån triéu Nguyén, Khüm dinh
Vietsit thöng giåm cuong mec, tap 1, Nxb. Giåo
dyc, 2007, tr. 223.

(7). Phan Béi Chåu, ChddngThåu dich), Viet

1966, tr. 38.

(18), (20). Vån Too, "Nén dua ba ho Khüc-

DUdng-Ngöväo vi tri md dåu cho k} "Déc lap dån
téc'"', Top chi Nghién cÜtuLich sit, 5 (306) nåm

1999, tr. 81.
(19). TrUdng Hüu Quynh chi bién, Dgi cztdng lich
sit VietNam, tép 1, Nxb. Giåo duc, 2005, tr. 102.
(21).Xem

thém Tran Thuan, "Nåm

905: Két

thüc thöi k) "Ngån näm Bic thuéc", Top chi Nghién
cz?u Lich sit,s6 5 (529)-2020, tr. 15-27; KY

yéu HQ

Khüc trong lich sit dån töc: göc nhin nghé thuét
Iddng
"Cåi
(2010),
(8). ChddngThåu suu tarn
quån sV,Nxb. Cöng an Nhån din, Hå Nöi, 2020.
möng hec qu6c sü giåo khoa thff', Dưng Kinh
(22). A.B. PưliacƯp,Sephec hztng cüa ncDei
Nghia thec vå vän thd Döng Kinh Nghia thgc, Viet thé*k' X - XIV, Nxb. Chinh tri Qu6c gia, I-Iå
Nxb. Hå Nöi, tr. 549; Phan Béi Chiu, (Chddng Nöi, 1996, tr. 19.
(23). Tuy nhién d cöng trinh nåm 1983, Keith
Thåu dich), Viet Nam Quac st? khåo, Nxb. Giåo

Nam Quac st? khdo, Nxb. Giåo duc, 1962, tr. 22

duc, 1962, tr. 22-23.

Weller Taylor dånh giå cao Dinh Bé Linh hdn Ngö

(9). Phan Béi Chiu, Nguyén Quang Tö dich), Quyén. C6 thd thåy, lüc nåy Keith cön Chiuånh
ViétNam vong quac st", Tao Dån xuåt bån, Såi hudng cüa cåc tåi lieu sü hoc phong ki6n Viet Nam
trong viéc dé cao viéc lén ngưi hổng d6 cåa Dinh
Gdn, 1969, tr. 21.
(10). TrU6c Viet Nam st? Itoc (1920) cön c6 Nam Bé Linh. Quan didm nåy vån duqc Keith thd hién
Vietlurc st? (1919) cåa Nguyén Vån Mai, thåy giåo khi vi6t vé phån lich sü Viet Nam trong bé såch
The CambridgeHistory of Southeast Asia cia Dwi
tqi truöng Chasseloup-Laubat.
(11).Lé Thanh, Cuöcphöng vdn cåc nhå vän, hoc Cambridge nåm 1992. Dén cöng trinh Mét lich
Nxb. Dbi mdi, Hå Néi, 1943, tr. 9-10.
(12).Tran Trong Kim, Viet Nam st? Itoc, top 1,
Nxb.Lé Thång, Hå Néi, 1943, tr. 80.

(13).Tran Trqng Kim - Déng Dinh Phüc, St? k'
Dia dtt giåo khoa thit (låp Sd dång), Nha hoc

chinh Döng Phåp, 1927, tr. 23.

st? cåa

ngttüi Viet (A history of Vietnamese)

nåm

2013, Keith loi coi vi+c Ngö Quy6n xung vddng
cüng gi6ng nhd cåc thé' luc trong cuc dién "thap
qu6c"bén Trung Qu6c dddng thbi.

Taylor, K. W, The birth of Vietnam,University
of California Press, 1983.

Taylor, K. W, A history of the Vietnamese,
(14).Nguyén Vån T6, "Dai Nam dåt sü, muc
UniversityPress, 2013.
xxvl", Top chi Tri tan, 86 145, ngåY 8-7-1944, Cambridge
Tarling, Nicholas, The Cambridge history of
tr. 12.
Southeast Asia, vol 1, Cambridge University
(15). Hoång Cao Khåi, Viet sü Yiu, Phd Qu6c
vu khanh d4c tråch van h6a xuå't bin, Shi Gön, Press, 1994.
1971, tr. 126-127.

phårn cåa Phan Xn
(16). Ngổi ra, cåc
Hưa (1952), Phom Vån Son (1956), Nguyén

(24), (25). Tran Thi Vinh chå bién, Lich st? Viet
thé"k} X
Nam, top 2
thCkY XIV), Nxb.
Khoa hoc xa h+i, HA Néi, 2017, tr. 39.