BÀI GIẢNG BIẾN SỐ TRONG NGHIÊN CỨU KHOA HỌC SỨC KHỎE

18/08/2022

BIẾN SỐ NGHIÊN CỨU
Ths.Bs. Huỳnh Nguyễn Phương Quang

MỘT VÀI ĐỊNH NGHĨA

Nghiên cứu khoa học
Số liệu

Việc thu thập, phân tích và lí giải
số liệu để giải quyết một vấn đề
hay trả lời một câu hỏi nghiên cứu

kết quả việc thu thập có hệ thống về
các đặc tính hay đại lượng của đối
tượng nghiên cứu

Biến số
đại lượng hay đặc
tính có thể thay đổi
của một người, một
đối tượng hay một
thời điểm
2

1


18/08/2022

Biến số là gì
•Biến số: đặc tính hay đại lượng có thể thay
đổi của một người hay một đối tượng
•Cần phân biệt giữa Biến số và giá trị biến
số:
Biến số
Giới tính
Học lực của sinh
viên

Giá trị biến số
Nam, Nữ
Xuất sắc, giỏi, khá,
TB, kém
5

6

2


18/08/2022

7

Biến số định tính-Biến số định lượng
Biến số định lượng
Thể hiện một đại lượng
Các giá trị diễn tả bằng
con số (thường phải có

đơn vị)
Vd: chiều cao: 1m, 2m,
3m,
Cân nặng: 30kg, 40kg, …
BS liên tục
BS khơng liên tục

Biến số định tính
Thể hiện một đặc tính
Các giá trị khơng diễn tả được
bằng con số mà chỉ bằng cách
phân loại
Vd: nhóm máu: A, B, AB, O
Dân tộc: Kinh, Hoa, Chăm ...
BS nhị giá (binary variable)
BS danh định (norminal
variable)
BS thứ tự (ordinal variable)
8

Phân loại biến số theo bản chất

3


18/08/2022

PHÂN BIỆT BIẾN SỐ ĐỊNH LƯỢNG – ĐỊNH TÍNH
Định lượng
(numerical)

Định tính
(phân loại)
(categorical)

Sống cịn
10

(survival)

Thể hiện 1 đại lượng
(con số + có đơn vị)

Biến số tỉ số (Ratio)

Cân nặng…

Biến số khoảng (interval)

Nhiệt độ…

thể hiện một
đặc tính
Biến số nhị giá (Binary)

Giới tính….

Biến số danh định (Nominal)

Dân tộc, nhóm máu…

Biến số thứ tự (Ordinal)

Học lực, p.loại CHA…

Biến số nhị giá
Biến số định lượng

Phác đồ ĐT, phẫu
thuật: thành cơng,
thất bại…

Phương pháp nghiên cứu khoa học trong y khoa

Biến Số

 Biến số Định Tính
Giới tính nam , nữ
 Biến số Định Lượng
Chiều cao 1,60m ; 1,75m
11

Biến sống còn
- Khi NC liên quan đến kết cục là biến số có
xảy ra hay khơng & thời điểm xảy ra biến cố
(hoặc ko xảy ra biến cố trễ nhất quan sát được)
VD: NC bệnh Ung thư, ...

4

18/08/2022

13

BIẾN SỐ
Biến số gồm hai hay nhiều giá trị
Ví Dụ:

Giới tính

Biến số

:

nam, nữ
Giá trị của biến số

14

15

5


18/08/2022

16

ĐỊNH NGHĨA VÀ XÁC ĐỊNH BIẾN SỐ

Tuổi:
lấy năm hiện tại trừ năm sinh

(tính theo năm

dương lịch)

là biến số định lượng

Xác định biến số

Định nghĩa biến số

17

ĐỊNH NGHĨA VÀ XÁC ĐỊNH BIẾN SỐ
Giới tính : là giới tính thật đúng theo

chứng minh nhân dân.
Là biến số nhị giá, gồm 2 giá trị:
1 nam, 2 Nữ
Xác định biến số
Giá trị của biến số

Định nghĩa biến số

18

6

18/08/2022

ĐỊNH NGHĨA VÀ XÁC ĐỊNH BIẾN SỐ
Nghề nghiệp: là công việc chính …: là biến số danh định, gồm
7 giá trị:
 Chủ doanh nghiệp: là chủ công ty, chủ cơ sở sản xuất, kể cả
chủ các cửa hàng buôn bán nhỏ lẻ.
 Cán bộ viên chức: là những người làm việc tại cơ quan nhà
nước và cơ quan tư nhân trong nước kể cả ngồi nước.


Nơng dân: là những người làm nghề trồng trọt, chăn nuôi.



Công nhân: là người làm việc trong nhà máy, xí nghiệp, cơ sở
sản xuất.

Nội trợ: những người làm những việc: đi chợ, nấu ăn, giặt
giũ…trong nhà.
 Thất nghiệp: đang trong tuổi lao động nhưng chưa có việc gì
để làm.




Khác (ghi rõ) : nghỉ hưu, xe ôm, thợ cắt tóc, thợ may…

19

Biến định lượng
Đại lượng với các giá trị là con số,
thường phải có đơn vị
VD: Tuổi, huyết áp tâm thu, cân nặng,

số điếu thuốc hút mỗi ngày

Thang đo lường (measurement scales):

• Biến định lượng: tùy thang đo
- Biến liên tục: là biến số nhận bất kỳ giá trị nào trên
trục số (chiều cao, cân nặng, ...)
- Biến rời rạc: là biến số nhận các giá trị là số nguyên
(số lần XN, ...)
- Biến tỷ số: giá trị zero là giá trị thực (chiều cao, cân
nặng, ...) --> phép chia
- Biến khoảng: giá trị zero không có thực mà do quy
ước (độ cận, viễn của mắt, nhiệt độ) --> phép trừ

7


18/08/2022

Phương pháp nghiên cứu khoa học trong y khoa
Biến Số

 Biến số Liên Tục
 Chiều cao

1,60m 1,601m… 1,602m… 1,609m 1,61m

 Biến số Không Liên Tục
 Số người trong gia đình
2 người

2,5 người

3 người

22

Biến số định lượng
Biến số liên tục

Biến số không liên tục

Giá trị là số nguyên/phân số

Giá trị là số nguyên

Có mọi giá trị đi liền nhau
giữa 2 giá trị BS

Khơng có giá trị đi liền giữa 2
giá trị BS

Kết quả đầu ra là số trung
bình và độ lệch chuẩn, giá trị

cao nhất, thấp nhất và trung
vị

Kết quả đầu ra là tỷ lệ, trung
bình và độ lệch chuẩn, giá trị
cao nhất, thấp nhất và trung
vị

Vd: cân nặng, chiều cao,
huyết áp

Vd: Tuổi, số người trong gia
đình, số người >18 tuổi
23

Biến định tính
Tính chất của đối tượng được xác định bằng
cách phân nhóm
– Nếu chỉ có 2 giá trị: Biến nhị giá
(dichotomous)
– Biến có hơn 2 giá trị và các nhóm khơng
thứ tự: Biến danh định
– Biến có hơn 2 giá trị và có thứ tự: Biến
thứ hạng
VD: giới tính; nhóm máu ABO, mức độ đau
(nặng, TB, nhẹ)

8

18/08/2022

25

Biến số định tính
BS định tính

Giá trị BS

Biến số nhị giá

Có 2 giá trị
Vd: Giới tính (nam/nữ)
Thực hành rửa tay (có/khơng)

Biến số danh
định

Có nhiều hơn 2 giá trị, các giá trị không thể sắp xếp
theo một trật tự
Vd: Dân tộc (Kinh/Hoa/Chăm…)
Tình trạng hơn nhân (độc thân/có gia đình/ly dị
/góa)

Biến số thứ tự

Có nhiều hơn 2 giá trị, các giá trị có tính chất thứ tự
Vd: học lực của sinh viên(giỏi/khá/TB/kém)
Trình độ học vấn (dưới cấp I/cấp I/ cấp II/ cấp III
/trên cấp III)

26

Biến số định tính
Biến số có hơn 2 giá trị khơng?
Có

Khơng

Các giá trị BS có được sắp
xếp theo thứ tự khơng
Có
BS thứ tự

BS nhị giá
Khơng

BS danh định
27

9


18/08/2022

PHÂN BIỆT BIẾN SỐ ĐỘC LẬP – PHỤ THUỘC – GÂY NHIỄU

independent
variable

dependent

variable

confounding
variable
28

PHÂN BIỆT BIẾN SỐ ĐỘC LẬP – PHỤ THUỘC – GÂY NHIỄU

Làm thay đổi giả tạo
MQH giữa BPT - BĐL

Hậu quả: Làm
tăng hay giảm
ước lượng

29

Yếu tố nhiễu

10


18/08/2022

Phân loại biến số theo tương quan giữa các biến số

• Biến độc lập: mơ tả hay đo lường các yếu
tố được cho là gây nên (nguyên nhân)
• Biến phụ thuộc: mô tả hay đo lường vấn đề
NC (hậu quả)

VD: NC mối quan hệ giữa UT phổi và HTL

Phương pháp nghiên cứu khoa học trong y khoa
Biến Số

 Biến số Độc Lập

 Biến số Phụ Thuộc
Hút thuốc lá
Có hút
Không hút

Bệnh mạch vành
Có bệnh
Không bệnh
32

Biến số độc lập-Biến số phụ thuộc
Biến số độc lập

Biến số phụ thuộc

Mô tả/đo lường các yếu tố Mô tả/đo lường vấn đề NC
gây nên vấn đề NC
Là nguyên nhân
Là hậu quả
* BS độc lập và BS phụ thuộc được xác định trong phần
đặt vấn đề và MT NC, được trình bày trong phần thiết kế
NC
Vd: Nghiên cứu mối liên quan giữa ung thư phổi và hút

thuốc lá
Hút thuốc lá
Ung thư phổi
33

11


18/08/2022

Biến số độc lập-Biến số phụ thuộc
Mục tiêu NC

Biến số

Xác định mối quan hệ giữa việc
thực hành rửa tay của người CS
trẻ trực tiếp và bệnh TCM

BS độc lập: thực hành rửa tay
của người CS trẻ
BS phụ thuộc: bệnh TCM

Xác định mối liên quan thực hành
sử dụng kháng sinh với loại dịch
vụ y tế chọn lựa đầu tiên và kiến
thức về kháng sinh của bà mẹ

BS độc lập: loại DVYT chọn lựa
đầu tiên, KT về kháng sinh của

bà mẹ
BS phụ thuộc: sử dụng kháng
sinh

Xác định mối liên quan giữa kiến
thức về quyền lợi khi sử dụng
BHYT và việc mua BHYT

BS độc lập: KT về quyền lợi khi
sử dụng BHYT
BS phụ thuộc: mua BHYT
34

Phân loại biến số theo tương quan giữa các biến số

• Nhiễu: là biến số cung cấp 1 giải thích khác của mối
liên hệ giữa biến độc lập và biến phụ thuộc
• Biến gây nhiễu có 3 đặc tính:
- Có liên quan đến biến phụ thuộc
- Có liên quan đến biến độc lập
- Không nằm trong cơ chế tác động biến độc lập lên
biến phụ thuộc
VD: Mối liên hệ giữa lần khám tiền sản & sinh con nhẹ
cân
(thu nhập của GĐ)

Phương pháp nghiên cứu khoa học trong y khoa
Biến Số

Biến số Gây Nhiễu

Hút thuốc lá

Giới tính
TÔI Có hút
Nam

Bệnh mạch vành
Có bệnh
37

12


18/08/2022

BÀI TẬP THẢO LUẬN NHĨM
Một nghiên cứu đồn hệ theo dõi trọng lượng sơ sinh
của 2 nhóm bà mẹ:
 Bà mẹ khám thai từ 3 lần trở lên có tỉ lệ sinh con
nhẹ cân là 5%
 Bà mẹ khám thai dưới 3 lần có tỉ lệ sinh con nhẹ
cân là 10%
Sự khác biệt này có ý nghĩa thống kê (p<0,05)
Biến số phụ thuộc là gì?
Biến số độc lập là gì?
3. Biến số nào có thể gây nhiễu?
1.
2.

Biến số nền (background variables)

-

Ln có trong tất cả các NC
Đặc tính dân số - xã hội
Biến số gây nhiễu
Vd: tuổi, giới, trình độ học vấn, nghề
nghiệp, tình trạng hơn nhân, tơn giáo, ….

39

Ví dụ
Tên đề tài: TỶ

LỆ TĂNG HUYẾT ÁP VÀ
CÁC YẾU TỐ LIÊN QUAN Ở ĐỘ TUỔI
TỪ 30 TRỞ LÊN TẠI QUẬN BÌNH
THUỶ, THÀNH PHỐ CẦN THƠ NĂM
2022”
Mục tiêu tổng quát: Xác định tỷ lệ tăng huyết
áp và các yếu tố liên quan ở độ tuổi từ 30
trở lên tại quận Bình Thuỷ, thành phố Cần
Thơ, năm 2022.





Mục tiêu cụ thể:






Xác định tỷ lệ hiện mắc tăng huyết áp ở độ
tuổi từ 30 trở lên.
Xác định các yếu tố liên quan đến tỷ lệ tăng
huyết áp ở độ tuổi từ 30 trở lên

26

13


18/08/2022

43

Chuyển dạng biến định lượng sang biến định tính

• 1 biến là biến định tính hay định lượng tùy
theo quy định của nhà nghiên cứu.
• 1 số trường hợp các loại, nhóm của biến định
tính có thể được ký hiệu bằng các con số
• 1 biến định lượng --> biến định tính
• Biến định lượng & định tính đều có thể
chuyển sang biến nhị giá
• Số liệu định lượng có giá trị hơn định tính.

Phân loại biến số theo bản chất

14


18/08/2022

Thang đo lường (measurement scales):
Loại thang
đo

Đặc tính

Thí dụ

Thống kê mơ
tả

Định tính:
Các nhóm Giới, máu Tần suất, tỉ lệ
- Nhị giá
khơng
ABO,
theo tần
/danh định
có thứ tự
dân tộc
suất giảm
dần
Định tính:

Nhóm có
Mức độ
Tần suất, tỉ lệ
- Thứ tự
thứ tự
đau
theo thứ tự
nhóm
Định lượng
Thể hiện
Trọng
Trung bình,
bằng số
lượng,
độ lệch
Số điếu
chuẩn
thuốc

Chứa
đựng
thơng
tin
Thấp

Trung
bình
Cao

Đo lường biến số

• Biến số có thể đo lường trực tiếp: chiều cao, cân

nặng, tình trạng hơn nhân,...
• Biến số khơng thể đo lường trực tiếp: tình trạng dinh
dưỡng, kiến thức của bà mẹ về thực hành chăm sóc
trẻ

• Biến số khơng đo lường được trong NC hiện tại: hạn
chế điều kiện kỹ thuật, ko thống nhất về định nghĩa
cụ thể (nồng độ endorphine gia tăng sau khi châm
cứu,...)

Thang đo lường (measurement scales):

• Các đặc tính của đo lường:
- Tính chính xác
- Tính đúng đắn

- Độ nhạy
- Độ đặc hiệu
- Độ phù hợp,
- Tính phân bố của đo lường
- Độ khách quan

15


18/08/2022

Các loại sai lệch

• Sai lệch do người quan sát:
–Khuynh hướng làm tròn số đo huyết áp
–Đo chiều cao nhưng nhìn từ phía thấp
–Dùng câu hỏi gợi ý
• Sai lệch do dụng cụ:
–Cân khơng được hiệu chỉnh đúng
• Sai lệch do đối tượng NC:
–BN ung thư vú có thể nói tăng hoặc giảm phơi
nhiễm mà họ nghĩ là nguyên nhân của bệnh

16


18/08/2022

BÀI TẬP
• Dựa vào mục tiêu nghiên cứu hãy xây dựng các biến số
cho nghiên cứu của nhóm theo mẫu bảng sau:
STT

Tên
biến

Định nghĩa Giá trị biến
biến

1

Trình độ Lớp cao
1. Mù chữ
học vấn nhất mà đối 2. Cấp 1
tượng học 3. Cấp 2-3
4. TC/CĐ
5. Đại học
trờ lên

2

…….

Phân
loại
biến

Biến độc
lập/phụ
thuộc/nhiễu

Biến
Định
tính thứ
bậc

Biến độc lập
Có thể là
biến gây
nhiễu

17