Khóa luận giáo dục học sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy địa lí ở trường thcs

Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ
I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI:
Trong những năm gần đây, ở các trường phổ thông đã dấy lên phong trào cải
tiến phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực, chủ động trong học tập của
học sinh. Nhiều cuộc hội thảo đã được tổ chức để bàn về phương pháp dạy học thế
nào để phát triển thực sự năng lực tư duy của các em, đồng thời rèn kĩ năng địa lí
ra sao để giúp học sinh khai thác, tiếp thu kiến thức trong mỗi bài học ở trên lớp
một cách tốt nhất.
Nghị quyết Trung ương II khóa VIII cũng khẳng định: “Phải đổi mới phương
pháp giáo dục- đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp
tư duy sáng tạo của người học. Từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến
và phương tiện hiện đại vào quá trình dạy học, đảm bảo điều kiện và thời gian
tự học, tự nghiên cứu cho học sinh (HS)”. Như vậy, cốt lõi của việc đổi mới dạy
học ở trường Trung học cơ sở (THCS) là giúp HS hướng tới việc học tập chủ
động, chống lại thói quen học tập thụ động.
Muốn nắm được kiến thức trong mỗi bài học một cách nhanh nhất và hiệu quả
nhất, học sinh không chỉ nghe qua lời giảng của giáo viên mà cịn phải tận mắt
nhìn, tận tay làm thì kiến thức mới được nhớ lâu và khắc sâu. Nhất là với mơn học
Địa lí, các em sẽ thấy rõ sự tác động qua lại giữa các thành phần tự nhiên, kinh tế
và xã hội mà người xưa thường nói: “trăm nghe khơng bằng một thấy” khi các em
được tự mình tham gia góp phần làm nổi bật các mối quan hệ địa lí ấy. Đây là điều
quan trọng trong giảm tải sức nặng của mơn học, bồi dưỡng tình u, thái độ ham
hiểu biết, ham học hỏi, tìm tịi và khám phá thế giới xung quanh của học sinh.
Hiện nay, việc đổi mới phương pháp dạy học tập trung nhiều vào việc tổ chức
các hoạt động học tập cho học sinh. Các hoạt động học tập thường được quan tâm
là: quan sát và tiếp xúc với tài liệu, nguồn thông tin; động não để phát hiện kiến
thức và rèn luyện kĩ năng tự đánh giá. Phạm vi của các hoạt động này là hoạt động
độc lập của cá nhân và hoạt động hợp tác của nhóm. Như vậy, để tổ chức cho học
sinh chủ động tích cực tham gia và tham gia có hiệu quả các hoạt động thì giáo

viên cần thực hiện các yêu cầu sau:
- Tìm hiểu nhu cầu học tập của học sinh: điều em đã biết, điều em chưa biết, điều
em muốn biết, muốn tìm hiểu, muốn nói?
1


Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

- Tổ chức mơi trường học tập cho HS ( chia nhóm và giao việc theo nhóm, cho cá
nhân trong nhóm, cho cặp).
- Hoạt động tác động (đặt câu hỏi, nêu vấn đề, trao đổi, tham gia thảo luận, tham
gia làm các sản phẩm với học sinh và hướng dẫn học sinh tự làm các sản phẩm học
tập).
- Tổ chức cho học sinh tham gia đóng góp ý kiến, đánh giá, phản biện…
Như vậy, đổi mới phương pháp dạy học là sự kết hợp nhuần nhuyễn các
phương pháp dạy học truyền thống có những yếu tố tích cực với những phương
pháp dạy học tập trung vào việc tổ chức các hoạt động học tập cho học sinh.
Với mong muốn góp phần nâng cao chất lượng dạy và học mơn Địa nói chung,
dạy và học mơn Địa lí ở trường THCS nói riêng, trong q trình giảng dạy của
mình, tơi đã nhiều lần khai thác, sử dụng linh hoạt các phương pháp dạy học tích
cực và bước đầu nhận thấy có hiệu quả. Tơi xin mạnh dạn trình bày một vài kinh
nghiệm nhỏ của mình thông qua đề tài:
“Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường
THCS”
Tơi rất mong được sự giúp đỡ và ý kiến đóng góp của ban tổ chức cuộc thi.
II. MỤC ĐÍCH CỦA ĐỀ TÀI
1. Cơ sở lí thuyết
* Thứ nhất:
Làm nổi rõ ưu thế của các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy mơn
Địa lí ở trường THCS.

* Thứ hai:
Về tâm sinh lí học sinh, lứa tuổi thiếu niên – cấp THCS là một lứa tuổi hiếu
động, tìm tịi, sáng tạo và khám phá. Trong một tiết học nếu giáo viên chỉ giảng bài
mới theo phương pháp truyền thống thì các em rất dễ mệt mỏi, chán nản thậm chí
các em cịn rất khó tập trung để tư duy và chú ý vào bài học. Tuy nhiên, phải đổi
mới như thế nào? Bắt đầu từ đâu? Theo hình thức nào?.. Cịn phụ thuộc vào từng
môn học, từng trường, từng lớp, từng trình độ học sinh và sự tiếp cận phương pháp
mới của mỗi giáo viên. Vì vậy, giáo viên khơng nên máy móc bài nào cũng áp
dụng một kiểu phương pháp dạy học đổi mới mà phải biết vận dụng linh hoạt các
phương pháp, các hình sao cho phù hợp với đối tượng học sinh mà mình giảng dạy.
2


Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

Do đó, việc sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy mơn Địa lí
ở trường THCS là rất cần thiết đối với các em nhằm phát triển khả năng tư duy,
sáng tạo của học sinh.
* Thứ ba:
Một điều rất quan trọng nữa là: Địa lí là mơn khoa học tổng hợp. Học Địa lí các
em có thể tìm hiểu các thành phần tự nhiên, kinh tế - xã hội đã, đang và sẽ xảy ra
xung quanh các em. Những vấn đề thời sự đang diễn ra và thay đổi từng ngày địi
hỏi các em phải cập nhập thơng tin một cách liên tục chứ chỉ khơng tìm hiểu trong
sách giáo khoa.
Hơn nữa, học Địa lí, học sinh khơng chỉ đơn thuần học kiến thức mà các em
còn được thực hành, được trải nghiêm, được vận dụng những kiến thức đã học để
giải quyết các vấn đề thực tiễn.
Bởi vậy, việc tổ chức các hoạt động học tập để học sinh chủ động tích cực
tham gia và tham gia có hiệu quả là thực sự cần thiết.
2. Cơ sơ thực tế

Từ xưa đến nay, Mơn Địa lí vốn bị coi là “ mơn phụ”. Nhưng thực tế,
mơn Địa lí rất gần gũi gắn bó với con người bởi nó là những hiện tượng tự nhiên
diễn ra xung quanh cuộc sống.
Môn Địa lí giúp các em có những hiểu biết về Trái đất- mơi trường sống
của chúng ta; biết và giải thích được vì sao trên bề mặt trái đất, mỗi miền đều là
những phong cảnh, những đặc điểm tự nhiên riêng và ngay cả con người sinh sống
ở miền ấy cũng có những cách làm ăn, sinh hoạt riêng.
Mơn Địa lí gắn liền với thiên nhiên, với đất nước và đời sống con người
như vậy nhưng trong quan niệm của mọi thế hệ học sinh từ trước đến nay nó vẫn là
“môn phụ” chỉ cốt học bài là được điểm cao. Làm thế nào để xóa bỏ những quan
niệm ấy? Làm thế nào để mỗi bài học địa lí trở thành sự đam mê, thích thú, sự
mong ước tìm hiểu, khám phá của mỗi học sinh?
Do vậy, GV cần thiết kế bài dạy như một kế hoạch tổ chức các hoạt động
để HS chủ động, tích cực tham gia và phát huy hết khả năng và năng lực của mình
ở mỗi bài học Địa lí.
Trong mỗi tiết học, GV cần lựa chọn và phối hợp các phương pháp dạy học
sao cho ln tạo được khơng khí học tập vui vẻ, nhẹ nhàng, hấp dẫn để lôi cuốn
học sinh, tránh giờ học tẻ nhạt, khô cứng.
3


Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

Với tất cả những lí do trên, thiết nghĩ người giáo viên tự đổi mới phương
pháp dạy học trong giảng dạy Địa lí là rất cần thiết và đặc biệt là sử dụng các
phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy mơn Địa lí ở trường THCS là một
cách làm đáng để chúng ta lưu ý.
3. Phạm vi nghiên cứu đề tài
a. Đối tượng nghiên cứu: “Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực
trong giảng dạy mơn Địa lí ở trường THCS”

b. Phạm vi nghiên cứu và kế hoạch đã nghiên cứu:
- Nghiên cứu trong giảng dạy mơn Địa lí ở trường THCS
- Nghiên cứu trong 3 năm
PHẦN II. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
A. CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU:
I.MỤC TIÊU:
- Hiểu được bản chất của phương pháp dạy học tích cực.
- Nắm được vai trị và nội dung cơ bản của một số phương pháp dạy học tích cực.
- Thực hiện được phương pháp dạy học tích cực trong một số bài giảng.
- Khẳng định sự cần thiết và có ý thức tự giác, sáng tạo áp dụng PPDH tích cực.
II. NỘI DUNG:
1. Phương pháp dạy học tích cực là gì?
a. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học:
Định hướng đổi mới phương pháp dạy và học đã được xác định trong Nghị
quyết Trung ương 4 khóa VII (1 - 1993), Nghị quyết Trung ương 2 khóa VIII (12 1996), được thể chế hóa trong Luật Giáo dục (12 - 1998), được cụ thể hóa trong
các chỉ thị của Bộ Giáo dục và Đào tạo, đặc biệt là chỉ thị số 15 (4 - 1999).
Luật Giáo dục, điều 24.2, đã ghi: "Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy
tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc điểm của
từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng
kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập
cho học sinh". Có thể nói cốt lõi của đổi mới dạy và học là hướng tới hoạt động
học tập chủ động, chống lại thói quen học tập thụ động.
4


Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

b. Thế nào là tính tích cực học tập?
Tính tích cực (TTC) là một phẩm chất vốn có của con người, bởi vì để tồn
tại và phát triển con người luôn phải chủ động, tích cực cải biến mơi trường tự

nhiên, cải tạo xã hội. Vì vậy, hình thành và phát triển TTC xã hội là một trong
những nhiệm vụ chủ yếu của giáo dục.
Tính tích cực học tập - về thực chất là (TTC) nhận thức, đặc trưng ở khát vọng
hiểu biết, cố gắng trí lực và có nghị lực cao trong qúa trình chiếm lĩnh tri thức.
(TTC) nhận thức trong hoạt động học tập liên quan trước hết với động cơ học tập.
Động cơ đúng tạo ra hứng thú. Hứng thú là tiền đề của tự giác. Hứng thú và tự giác
là hai yếu tố tạo nên tính tích cực. Tính tích cực sản sinh nếp tư duy độc lập. Suy
nghĩ độc lập là mầm mống của sáng tạo. Ngược lại, phong cách học tập tích cực
độc lập sáng tạo sẽ phát triển tự giác, hứng thú, bồi dưỡng động cơ học tập. TTC
học tập thể hiện ở những dấu hiệu như: hăng hái trả lời các câu hỏi của giáo viên,
bổ sung các câu trả lời của bạn, thích phát biểu ý kiến của mình trước vấn đề nêu
ra; hay nêu thắc mắc, địi hỏi giải thích cặn kẽ những vấn đề chưa đủ rõ; chủ động
vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học để nhận thức vấn đề mới; tập trung chú ý vào
vấn đề đang học; kiên trì hồn thành các bài tập, khơng nản trước những tình
huống khó
* TTC học tập biểu hiện qua các cấp độ từ thấp lên cao như:
- Bắt chước: gắng sức làm theo mẫu hành động của thầy, của bạn…
- Tìm tịi: độc lập giải quyết vấn đề nêu ra, tìm kiếm cách giải quyết khác nhau về
một số vấn đề…
- Sáng tạo: tìm ra cách giải quyết mới, độc đáo, hữu hiệu.
c. Phương pháp dạy học tích cực:
Phương pháp dạy học tích cực ( PPDH tích cực ) là một thuật ngữ rút gọn,
được dùng ở nhiều nước để chỉ những phương pháp giáo dục, dạy học theo hướng
phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học.
"Tích cực" trong PPDH - tích cực được dùng với nghĩa là hoạt động chủ động,
trái nghĩa với không hoạt động, thụ động chứ không dùng theo nghĩa trái với tiêu
cực.
PPDH tích cực hướng tới việc hoạt động hóa, tích cực hóa hoạt động nhận
thức của người học, nghĩa là tập trung vào phát huy tính tích cực của người học
5

Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

chứ khơng phải là tập trung vào phát huy tính tích cực của người dạy, tuy nhiên để
dạy học theo phương pháp tích cực thì giáo viên phải nỗ lực nhiều so với dạy theo
theo phương pháp thụ động.
Muốn đổi mới cách học phải đổi mới cách dạy. Cách dạy chỉ đạo cách học,
nhưng ngược lại thói quen học tập của trị cũng ảnh hưởng tới cách dạy của thầy.
Chẳng hạn, có trường hợp học sinh địi hỏi cách dạy tích cực hoạt động nhưng giáo
viên chưa đáp ứng được, hoặc có trường hợp giáo viên hăng hái áp dụng PPDH
tích cực nhưng khơng thành cơng vì học sinh chưa thích ứng, vẫn quen với lối học
tập thụ động. Vì vậy, giáo viên phải kiên trì dùng cách dạy hoạt động để dần dần
xây dựng cho học sinh phương pháp học tập chủ động một cách vừa sức, từ thấp
lên cao. Trong đổi mới phương pháp dạy học phải có sự hợp tác cả của thầy và trò,
sự phối hợp nhịp nhàng hoạt động dạy với hoạt động học thì mới thành cơng. Như
vậy, việc dùng thuật ngữ "Dạy và học tích cực" để phân biệt với "Dạy và học thụ
động".
d. Mối quan hệ giữa dạy và học tích cực với dạy học lấy học sinh làm trung tâm:
Từ thập kỉ cuối cùng của thế kỷ XX, các tài liệu giáo dục ở nước ngoài và
trong nước, một số văn bản của Bộ Giáo dục và Đào tạo thường nói tới việc cần
thiết phải chuyển dạy học lấy giáo viên làm trung tâm sang dạy học lấy học sinh
làm trung tâm.
Dạy học lấy học sinh làm trung tâm cịn có một số thuật ngữ tương đương như:
dạy học tập trung vào người học, dạy học căn cứ vào người học, dạy học hướng
vào người học… Các thuật ngữ này có chung một nội hàm là nhấn mạnh hoạt động
học và vai trò của học sinh trong quá trình dạy học, khác với cách tiếp cận truyền
thống lâu nay là nhấn mạnh hoạt động dạy và vai trò của giáo viên.
Lịch sử phát triển giáo dục cho thấy, trong nhà trường một thầy dạy cho một
lớp đơng học trị, cùng lứa tuổi và trình độ tương đối đồng đều thì giáo viên khó có

điều kiện chăm lo cho từng học sinh nên đã hình thành kiểu dạy "thông báo - đồng
loạt". Giáo viên quan tâm trước hết đến việc hồn thành trách nhiệm của mình là
truyền đạt cho hết nội dung quy định trong chương trình và sách giáo khoa, cố
gắng làm cho mọi học sinh hiểu và nhớ những điều giáo viên giảng. Cách dạy này
đẻ ra cách học tập thụ động, thiên về ghi nhớ, ít chịu suy nghĩ, cho nên đã hạn chế
chất lượng, hiệu quả dạy và học, không đáp ứng yêu cầu phát triển năng động của
6


Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

xã hội hiện đại. Để khắc phục tình trạng này, các nhà sư phạm kêu gọi phải phát
huy tính tích cực chủ động của học sinh, thực hiện "dạy học phân hóa"* quan tâm
đến nhu cầu, khả năng của mỗi cá nhân học sinh trong tập thể lớp. Phương pháp
dạy học tích cực, dạy học lấy học sinh làm trung tâm ra đời từ bối cảnh đó.
Trên thực tế, trong q trình dạy học, người học vừa là đối tượng của hoạt động
dạy, lại vừa là chủ thể của hoạt động học. Thông qua hoạt động học, dưới sự chỉ
đạo của thầy, người học phải tích cực chủ động cải biến chính mình về kiến thức,
kĩ năng, thái độ, hồn thiện nhân cách, khơng ai làm thay cho mình được. Vì vậy,
nếu người học khơng tự giác chủ động, khơng chịu học, khơng có phương pháp
học tốt thì hiệu quả của việc dạy sẽ rất hạn chế.
Như vậy, khi đã coi trọng vị trí hoạt động và vai trị của người học thì đương
nhiên phải phát huy tính tích cực chủ động của người học. Tuy nhiên, dạy học lấy
học sinh làm trung tâm không phải là một phương pháp dạy học cụ thể. Đó là
một tư tưởng, quan điểm giáo dục, một cách tiếp cận quá trình dạy học chi phối tất
cả quá trình dạy học về mục tiêu, nội dung, phương pháp, phương tiện, tổ chức,
đánh giá… chứ không phải chỉ liên quan đến phương pháp dạy và học.
2. Đặc điểm của các phương pháp dạy học tích cực:
a. Dạy và học thông qua tổ chức các hoạt động học tập của học sinh:
Trong phương pháp dạy học tích cực, người học - đối tượng của hoạt động

"dạy", đồng thời là chủ thể của hoạt động "học" - được cuốn hút vào các hoạt động
học tập do giáo viên tổ chức và chỉ đạo, thơng qua đó tự lực khám phá những điều
mình chưa rõ chứ khơng phải thụ động tiếp thu những tri thức đã được giáo viên
sắp đặt. Được đặt vào những tình huống của đời sống thực tế, người học trực tiếp
quan sát, thảo luận, làm thí nghiệm, giải quyết vấn đề đặt ra theo cách suy nghĩ của
mình, từ đó nắm được kiến thức kĩ năng mới, vừa nắm được phương pháp "làm ra"
kiến thức, kĩ năng đó, khơng rập khn theo những mâu sẵn có, được bộc lộ và
phát huy tiềm năng sáng tạo.
Dạy theo cách này thì giáo viên khơng chỉ giản đơn truyền đạt tri thức mà cịn
hướng dẫn hành động. Chương trình dạy học phải giúp cho từng học sinh biết hành
động và tích cực tham gia các chương trình hành động của cộng đồng.
b. Dạy và học coi trọng rèn luyện phương pháp tự học:
Phương pháp tích cực xem việc rèn luyện phương pháp học tập cho học sinh
7


Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

khơng chỉ là một biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học mà còn là một mục tiêu dạy
học.
Trong xã hội hiện đại đang biến đổi nhanh - với sự bùng nổ thông tin, khoa học,
kĩ thuật, công nghệ phát triển như vũ bão - thì khơng thể nhồi nhét vào đầu óc học
sinh khối lượng kiến thức ngày càng nhiều. Phải quan tâm dạy cho học sinh
phương pháp học ngay từ bậc Tiểu học và càng lên bậc học cao hơn càng phải
được chú trọng.
Trong các phương pháp học thì cốt lõi là phương pháp tự học. Nếu rèn luyện
cho người học có được phương pháp, kĩ năng, thói quen, ý chí tự học thì sẽ tạo
cho họ lịng ham học, khơi dậy nội lực vốn có trong mỗi con người, kết quả học tập
sẽ được nhân lên gấp bội. Vì vậy, ngày nay người ta nhấn mạnh mặt hoạt động học
trong quá trình dạy học, nỗ lực tạo ra sự chuyển biến từ học tập thụ động sang tự

học chủ động, đặt vấn đề phát triển tự học ngay trong trường phổ thông, không chỉ
tự học ở nhà sau bài lên lớp mà tự học cả trong tiết học có sự hướng dẫn của giáo
viên.
c. Tăng cường học tập cá thể, phối hợp với học tập hợp tác:
Trong một lớp học mà trình độ kiến thức, tư duy của học sinh khơng thể đồng
đều tuyệt đối thì khi áp dụng phương pháp tích cực buộc phải chấp nhận sự phân
hóa về cường độ, tiến độ hoàn thành nhiệm vụ học tập, nhất là khi bài học được
thiết kế thành một chuỗi công tác độc lập.
Áp dụng phương pháp tích cực ở trình độ càng cao thì sự phân hóa này càng
lớn. Việc sử dụng các phương tiện công nghệ thông tin trong nhà trường sẽ đáp
ứng yêu cầu cá thể hóa hoạt động học tập theo nhu cầu và khả năng của mỗi học
sinh.
Tuy nhiên, trong học tập, không phải mọi tri thức, kĩ năng, thái độ đều được
hình thành bằng những hoạt động độc lập cá nhân. Lớp học là môi trường giao tiếp
thầy - trò, trò - trò, tạo nên mối quan hệ hợp tác giữa các cá nhân trên con đường
chiếm lĩnh nội dung học tập. Thông qua thảo luận, tranh luận trong tập thể, ý kiến
mỗi cá nhân được bộc lộ, khẳng định hay bác bỏ, qua đó người học nâng mình lên
một trình độ mới. Bài học vận dụng được vốn hiểu biết và kinh nghiệm sống của
người thầy giáo.
Trong nhà trường, phương pháp học tập hợp tác được tổ chức ở cấp nhóm, tổ,
lớp hoặc trường. Được sử dụng phổ biến trong dạy học là hoạt động hợp tác trong
8


Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

nhóm nhỏ 4 đến 6 người. Học tập hợp tác làm tăng hiệu quả học tập, nhất là lúc
phải giải quyết những vấn đề gay cấn, lúc xuất hiện thực sự nhu cầu phối hợp giữa
các cá nhân để hoàn thành nhiệm vụ chung. Trong hoạt động theo nhóm nhỏ sẽ
khơng thể có hiện tượng ỷ lại; tính cách năng lực của mỗi thành viên được bộc lộ,

uốn nắn, phát triển tình bạn, ý thức tổ chức, tinh thần tương trợ. Mơ hình hợp tác
trong xã hội đưa vào đời sống học đường sẽ làm cho các thành viên quen dần với
sự phân công hợp tác trong lao động xã hội.
Trong nền kinh tế thị trường đã xuất hiện nhu cầu hợp tác xuyên quốc gia, liên
quốc gia; năng lực hợp tác phải trở thành một mục tiêu giáo dục mà nhà trường
phải chuẩn bị cho học sinh.
d. Kết hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò:
Trong dạy học, việc đánh giá học sinh khơng chỉ nhằm mục đích nhận định
thực trạng và điều chỉnh hoạt động học của trò mà còn đồng thời tạo điều kiện
nhận định thực trạng và điều chỉnh hoạt động dạy của thầy.
Trước đây giáo viên giữ độc quyền đánh giá học sinh. Trong phương pháp tích
cực, giáo viên phải hướng dẫn học sinh phát triển kĩ năng tự đánh giá để tự điều
chỉnh cách học. Liên quan với điều này, giáo viên cần tạo điều kiện thuận lợi để
học sinh được tham gia đánh giá lẫn nhau. Tự đánh giá đúng và điều chỉnh hoạt
động kịp thời là năng lực rất cần cho sự thành đạt trong cuộc sống mà nhà trường
phải trang bị cho học sinh.
Theo hướng phát triển các phương pháp tích cực để đào tạo những con người
năng động, sớm thích nghi với đời sống xã hội thì việc kiểm tra, đánh giá không
thể dừng lại ở yêu cầu tái hiện các kiến thức, lặp lại các kĩ năng đã học mà phải
khuyến khích trí thơng minh, óc sáng tạo trong việc giải quyết những tình huống
thực tế.
Với sự trợ giúp của các thiết bị kĩ thuật, kiểm tra đánh giá sẽ khơng cịn là
một cơng việc nặng nhọc đối với giáo viên, mà lại cho nhiều thông tin kịp thời hơn
để linh hoạt điều chỉnh hoạt động dạy, chỉ đạo hoạt động học.
Từ dạy và học thụ động sang dạy và học tích cực, giáo viên khơng cịn đóng
vai trị đơn thuần là người truyền đạt kiến thức, giáo viên trở thành người thiết kế,
tổ chức, hướng dẫn các hoạt động độc lập hoặc theo nhóm nhỏ để học sinh tự lực
chiếm lĩnh nội dung học tập, chủ động đạt các mục tiêu kiến thức, kĩ năng, thái độ
9

Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

theo yêu cầu của chương trình. Trên lớp, học sinh hoạt động là chính, giáo viên có
vẻ nhàn nhã hơn nhưng trước đó, khi soạn giáo án, giáo viên đã phải đầu tư công
sức, thời gian rất nhiều so với kiểu dạy và học thụ động mới có thể thực hiện bài
lên lớp với vai trò là người gợi mở, xúc tác, động viên, cố vấn, trọng tài trong các
hoạt động tìm tịi hào hứng, tranh luận sôi nổi của học sinh. Giáo viên phải có trình
độ chun mơn sâu rộng, có trình độ sư phạm lành nghề mới có thể tổ chức, hướng
dẫn các hoạt động của học sinh mà nhiều khi diễn biến ngoài tầm dự kiến của giáo
viên.
So sánh đặc trưng của dạy học cổ truyền và dạy học mới:
ND so sánh
Dạy học cổ truyền
Các mơ hình dạy học mới
Học là q trình tiếp thu và lĩnh
hội , qua đó hình thành kiến
Quan niệm
thức, kĩ năng, tư tưởng, tình
cảm.

Học là q trình  kiến tạo; học
sinh tìm tịi, khám phá, phát
hiện,  luyện tập, khai thác và xử
lí thơng tin , … tự hình thành
hiểu biết, năng lực và phẩm
chất.

Bản chất

Tổ chức hoạt động nhận thức
Truyền thụ tri thức , truyền thụ và
cho học sinh. Dạy học sinh cách
chứng minh chân lí của giáo viên.
tìm ra chân lí.

Mục tiêu

Chú trọng cung cấp tri thức , kĩ
năng, kĩ xảo. Học để đối phó
với thi cử . Sau khi thi xong
những điều đã học thường bị bỏ
quên hoặc ít dùng đến.

chú trọng hình thành các năng
lực ( sáng tạo, hợp tác , … )
dạy phương pháp và kĩ thuật
lao động khoa học, dạy cách
học. Học để đáp ứng những yêu
cầu của cuộc sống hiện tại và
tương lai. Những điều đã học
cần thiết , hữu ích cho bản thân
học sinh và cho sự phát triển xã
hội.

Nội dung

Từ sách giáo khoa + giáo viên

10

Từ nhiều nguồn khác nhau:
SGK, GV, các tài liệu khoa học


Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

phù hợp, thí nghiệm, thực tế…:
gắn với:
- Vốn thông hiểu, kinh nghiệm
và nhu cầu của HS.
- Tình huống thực tế, bối cảnh
và mơi trường địa phương
- Những vấn đề học sinh quan
tâm
Phương
pháp

Các phương pháp diễn giảng,
truyền thụ kiến thức một chiều.

Cố định: giới hạn trong 4 bức
Hình thức tổ
tường của lớp học, giáo viên đối
chức
diện với cả lớp.

Các phương pháp  tìm tịi, điều
tra, giải quyết vấn đề; dạy
học tương tác.

Cơ động , linh hoạt: Học ở lớp,
ở phòng thử nghiệm, ở hiện
trường, trong thực tế… , học cá
nhân, học đơi bạn, học theo cả
nhóm, cả lớp đối diện với giáo
viên.

3. Một số phương pháp dạy học tích cực:
a. Phương pháp dạy học nhóm:
* Bản chất:
Dạy học nhóm còn được gọi bằng những tên khác nhau như: Dạy học hợp tác,
dạy học theo nhóm nhỏ, trong đó HS của một lớp học được chia thành các nhóm
nhỏ, trong khoảng thời gian giới hạn, mỗi nhóm tự lực hồn thành các nhiệm vụ
học tập trên cơ sở phân công và hợp tác làm việc. Kết quả làm việc của nhóm sau
đó được trình bày và đánh giá trước tồn lớp.
Dạy học nhóm nếu được tổ chức tốt sẽ phát huy được tính tích cực, tính trách
nhiệm; phát triển năng lực cộng tác làm việc và năng lực giao tiếp của HS.
* Quy trình thực hiện
Tiến trình dạy học nhóm có thể được chia thành 3 giai đoạn cơ bản:
11


Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

a. Làm việc tồn lớp : Nhập đề và giao nhiệm vụ
- Giới thiệu chủ đề
- Xác định nhiệm vụ các nhóm
- Thành lập nhóm
b. Làm việc nhóm
- Chuẩn bị chỗ làm việc

- Lập kế hoạch làm việc
- Thoả thuận quy tắc làm việc
- Tiến hành giải quyết các nhiệm vụ
- Chuẩn bị báo cáo kết quả.
c. Làm việc tồn lớp: Trình bày kết quả, đánh giá
- Các nhóm trình bày kết quả
- Đánh giá kết quả.
* Một số lưu ý
. Có rất nhiều cách để thành lập nhóm theo các tiêu chí khác nhau, khơng nên áp
dụng một tiêu chí duy nhất trong cả năm học. Số lượng HS/1 nhóm nên từ 4- 6 HS.
. Nhiệm vụ của các nhóm có thể giống nhau, hoặc mỗi nhóm nhận một nhiệm
vụ khác nhau, là các phần trong một chủ đề chung.
. Dạy học nhóm thường được áp dụng để đi sâu, luyện tập, củng cố một chủ đề
đã học hoặc cũng có thể tìm hiểu một chủ đề mới.
. Các câu hỏi kiểm tra dùng cho việc chuẩn bị dạy học nhóm:
- Chủ đề có hợp với dạy học nhóm khơng?
- Các nhóm làm việc với nhiệm vụ giống hay khác nhau?
- HS đã có đủ kiến thức điều kiện cho cơng việc nhóm chưa?
- Cần trình bày nhiệm vụ làm việc nhóm như thế nào?
- Cần chia nhóm theo tiêu chí nào?
- Cần tổ chức phòng làm việc, kê bàn ghế như thế nào?
b. Phương pháp giải quyết vấn đề:
* Bản chất:
12


Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

Dạy học (DH) phát hiện và giải quyết vấn đề (GQVĐ) là PPDH đặt ra trước HS
các vấn đề nhận thức có chứa đựng mâu thuẫn giữa cái đã biết và cái chưa biết,

chuyển HS vào tình huống có vấn đề, kích thích họ tự lực, chủ động và có nhu cầu
mong muốn giải quyết vấn đề.
* Quy trình thực hiện:
- Xác định, nhận dạng vấn đề/tình huống;
- Thu thập thơng tin có liên quan đến vấn đề/tình huống đặt ra;
- Liệt kê các cách giải quyết có thể có ;
- Phân tích, đánh giá kết quả mỗi cách giải quyết ( tích cực, hạn chế, cảm xúc, giá
trị) ;
- So sánh kết quả các cách giải quyết ;
- Lựa chọn cách giải quyết tối ưu nhất;
- Thực hiện theo cách giải quyết đã lựa chọn;
- Rút kinh nghiệm cho việc giải quyết những vấn đề, tình huống khác.
* Một số lưu ý:
+ Các vấn đề/ tình huống đưa ra để HS xử lí, giải quyết cần thoả mãn các yêu cầu
sau:
- Phù hợp với chủ đề bài học
- Phù hợp với trình độ nhận thức của HS
- Vấn đề/ tình huống phải gần gũi với cuộc sống thực của HS
- Vấn đề/ tình huống có thể diễn tả bằng kênh chữ hoặc kênh hình, hoặc kết hợp cả
hai kênh chữ và kênh hình hay qua tiểu phẩm đóng vai của HS
- Vấn đề/ tình huống cần có độ dài vừa phải
- Vấn đề/ tình huống phải chứa đựng những mâu thuẫn cần giải quyết, gợi ra cho
HS nhiều hướng suy nghĩ, nhiều cách giải quyết vấn đề.
+ Tổ chức cho HS giải quyết, xử lí vấn đề/ tình huống cần chú ý:
- Các nhóm HS có thể giải quyết cùng một vấn đề/ tình huống hoặc các vấn đề/
tình huống khác nhau, tuỳ theo mục đích của hoạt động.
- HS cần xác định rõ vấn đề trước khi đi vào giải quyết vấn đề.
- Cần sử dụng phương pháp động não để HS liệt kê các cách giải quyết có thể có.
- Cách giải quyết tối ưu đối với mỗi HS có thể giống hoặc khác nhau.
13

Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

c. Phương pháp đóng vai:
*Bản chất
Đóng vai là phương pháp tổ chức cho HS thực hành, “ làm thử” một số cách ứng
xử nào đó trong một tình huống giả định. Đây là phương pháp nhằm giúp HS suy
nghĩ sâu sắc về một vấn đề bằng cách tập trung vào một sự việc cụ thể mà các em
vừa thực hiện hoặc quan sát được. Việc “diễn” khơng phải là phần chính của
phương pháp này mà điều quan trọng là sự thảo luận sau phần diễn ấy.
* Quy trình thực hiện:
Có thể tiến hành đóng vai theo các bước sau :
- Giáo viên nêu chủ đề, chia nhóm và giao tình huống, u cầu đóng vai cho từng
nhóm. Trong đó có quy định rõ thời gian chuẩn bị, thời gian đóng vai của mỗi
nhóm.
- Các nhóm thảo luận chuẩn bị đóng vai.
- Các nhóm lên đóng vai.
- Lớp thảo luận, nhận xét về cách ứng xử và cảm xúc của các vai diễn; về ý nghĩa
của các cách ứng xử.
- GV kết luận, định hướng cho HS về cách ứng xử tích cực trong tình huống đã
cho.
* Một số lưu ý
- Tình huống đóng vai phải phù hợp với chủ đề bài học, phù hợp với lứa tuổi, trình
độ HS và điều kiện, hồn cảnh lớp học.
- Tình huống khơng nên q dài và phức tạp, vượt quá thời gian cho phép
- Tình huống phải có nhiều cách giải quyết
- Tình huống cần để mở để HS tự tìm cách giải quyết, cách ứng xử phù hợp;
không cho trước “ kịch bản”, lời thoại.
- Mỗi tình huống có thể phân cơng một hoặc nhiều nhóm cùng đóng vai

- Phải dành thời gian phù hợp cho HS thảo luận xây dựng kịch bản và chuẩn bị
đóng vai
- Cần quy định rõ thời gian thảo luận và đóng vai của các nhóm
- Trong khi HS thảo luận và chuẩn bị đóng vai, GV nên đi đến từng nhóm lắng
nghe và gợi ý, giúp đỡ HS khi cần thiết
14


Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

- Các vai diễn nên để HS xung phong hoặc tự phân công nhau đảm nhận
- Nên khích lệ cả những HS nhút nhát cùng tham gia.
- Nên có hố trang và đạo cụ đơn giản để tăng tính hấp dẫn của tiểu phẩm đóng
vai.
d. Phương pháp trị chơi:
* Bản chất:
Phương pháp trị chơi là phương pháp tổ chức cho HS tìm hiểu một vấn đề hay
thể nghiệm những hành động, những thái độ, những việc làm thơng qua một trị
chơi nào đó.
*Quy trình thực hiện
- GV phổ biến tên trò chơi, nội dung và luật chơi cho HS
- Chơi thử ( nếu cần thiết)
- HS tiến hành chơi
- Đánh giá sau trò chơi
- Thảo luận về ý nghĩa giáo dục của trò chơi
* Một số lưu ý:
- Trò chơi phải dễ tổ chức và thực hiện, phải phù hợp với chủ đề bài học, với đặc
điểm và trình độ HS, với quỹ thời gian, với hoàn cảnh, điều kiện thực tế của lớp
học, đồng thời phải không gây nguy hiểm cho HS.
- HS phải nắm được quy tắc chơi và phải tôn trọng luật chơi.

- Phải quy định rõ thời gian, địa điểm chơi.
- Phải phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS, tạo điều kiện cho HS
tham gia tổ chức, điều khiển tất cả các khâu: từ chuẩn bị, tiến hành trò chơi và
đánh giá sau khi chơi.
- Trò chơi phải được luân phiên, thay đổi một cách hợp lí để khơng gây nhàm chán
cho HS.
- Sau khi chơi, giáo viên cần cho HS thảo luận để nhận ra ý nghĩa giáo dục của trò
chơi.
e. Dạy học theo dự án ( Phương pháp dự án):
* Bản chất
15


Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

Dạy học theo dự án cịn gọi là phương pháp dự án, trong đó HS thực hiện một
nhiệm vụ học tập phức hợp, gắn với thực tiễn, kết hợp lí thuyết với thực hành.
Nhiệm vụ này được người học thực hiện với tính tự lực cao, từ việc lập kế hoạch
đến việc thực hiện và đánh giá kết quả thực hiện dự án. Hình thức làm việc chủ
yếu là theo nhóm. Kết quả dự án là những sản phẩm hành động có thể giới thiệu
được.
* Quy trình thực hiện
- Bước 1: Lập kế hoạch
+ Lựa chọn chủ đề
+ Xây dựng tiểu chủ đề
+ Lập kế hoạch các nhiệm vụ học tập
- Bước 2: Thực hiện dự án
+ Thu thập thông tin
+ Thực hiện điều tra
+ Thảo luận với các thành viên khác

+ Tham vấn giáo viên hướng dẫn
- Bước 3: Tổng hợp kết quả
+ Tổng hợp các kết quả
+ Xây dựng sản phẩm
+ Trình bày kết quả
+ Phản ánh lại quá trình học tập
* Một số lưu ý
- Các dự án học tập cần góp phần gắn việc học tập trong nhà trường với thực tiễn
đời sống, xã hội; có sự kết hợp giữa nghiên cứu lí thuyết và vận dụng lí thuyết
vào hoạt động thực tiễn, thực hành.
- Nhiệm vụ dự án cần chứa đựng những vấn đề phù hợp với trình độ và khả năng
của HS.
- HS được tham gia chọn đề tài, nội dung học tập phù hợp với khả năng và hứng
thú cá nhân.
- Nội dung dự án có sự kết hợp tri thức của nhiều lĩnh vực hoặc môn học khác
nhau nhằm giải quyết một vấn đề mang tính phức hợp.
16


Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

- Các dự án học tập thường được thực hiện theo nhóm, trong đó có sự cộng tác
làm việc và sự phân cơng cơng việc giữa các thành viên trong nhóm.
- Sản phẩm của dự án không giới hạn trong những thu hoạch lý thuyết; sản phẩm
này có thể sử dụng, cơng bố, giới thiệu.
B. NỘI DUNG CỦA ĐỀ TÀI:
I. THỰC TRẠNG DẠY HỌC ĐỊA LÍ Ở TRƯỜNG THCS:
1. Đối với giáo viên:
- Hiện nay, ở các trường phổ thơng vẫn cịn một số giáo viên ngại thay đổi, chưa
thực sự nhiệt tình với công cuộc đổi mới giáo dục.

- Việc sử dụng công nghệ thơng tin vào giảng dạy nói chung và giảng dạy mơn Địa
Lí nói riêng vẫn cịn hạn chế do trình độ tin học của một số giáo viên chưa đủ đáp
ứng với yêu cầu dạy học đổi mới.
2. Đối với học sinh:
- Với tâm lí phân biệt mơn chính, mơn phụ vốn đã hình thành trong đầu óc của học
sinh, nhất là các em học sinh các lớp 8,9 (dành nhiều thời gian vào học các mơn
Văn, Tốn, Anh). Nhiều em học sinh vẫn cho rằng học Địa Lí là học thuộc lịng
những gì cơ dạy: Nhớ số liệu, địa danh... như vậy là đủ. Vì thế, học sinh có thái độ
coi thường mơn Địa Lí, học Địa Lí một cách thụ động, đối phó khiến giờ học Địa
với các em trở nên nhàm chán.
3. Các quy định và sách giáo khoa: khối lượng kiến nhồi nhét đã giảm, các
trường được tự chủ động xây dựng kế hoạch giảng dạy để phù hợp với đối tượng
học sinh. Tuy nhiên, cần có thêm các tiết ngoại khóa phù hợp với nội dung kiến
thức được học tập của học sinh.
4. Thiết bị dạy học: Đặc trưng của mơn Địa lí là sử dụng tranh ảnh, bản đồ, lược
đồ nhưng những bản đồ to, cồng kềnh cũng không thuận tiện khi giáo viên phải
dạy nhiều tiết và di chuyển liên tục. Một số đồ dùng mang tính chất thí nghiệm,
giải thích một hiện tượng Địa Lí cịn ít.

17


Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

5. Cách kiểm tra đánh giá học sinh: Hiện nay vẫn còn một số giáo viên ngại tổ
chức các hoạt động nên việc kiểm tra đánh giá học sinh mới chỉ dừng lại ở các bài
kiểm tra định kì với các câu hỏi nhằm tái hiện lại kiến thức đã học.
II. SỬ DỤNG CÁC PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC TRONG GIẢNG
DẠY ĐỊA LÍ Ở TRƯỜNG THCS:
1. Phạm vi áp dụng:

Qua nghiên cứu và thực nghiêm giảng dạy Địa lí ở trường Phổ thơng nhiều
năm, tơi thấy rằng ngồi các phương pháp dạy học cổ truyền nếu giáo viên biết kết
hợp các phương pháp dạy học mới thì hiệu quả bài dạy sẽ cao hơn. Các mối quan
hệ địa lí rất đa dạng và phong phú: tự nhiên- tự nhiên, tự nhiên- xã hội, kinh tế xã
hội- tự nhiên… Nếu học sinh được tự tìm hiểu, khám phá, các em sẽ hứng thú với
bài học, nắm bài nhanh hơn và có thể vận dụng những điều đã học vào việc giải
quyết những vấn đề thực tế cuộc sống.
Khi sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy mơn Địa lí ở
trường THCS, tôi đã sử dụng linh hoạt ở tất cả các khối lớp 6,7,8,9.
- Trong từng tiết học
- Trong các tiết dạy học theo chủ đề tích hợp liên mơn(dạy học dự án)
- Trong các buổi ngoại khóa
2. Áp dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy mơn Địa lí ở
trường THCS
Trong dạy học Địa lí, các mối quan hệ Địa lí ln thể hiện sự phụ thuộc, trao
đổi một chiều hoặc nhiều chiều của các sự vật, hiện tượng địa lí. Trong đó, nổi bật
là mối quan hệ nhân quả và các mối quan hệ khác. Các mối quan hệ này nhiều khi
rất phức tạp nhưng cũng có khi đơn giản.Vì vậy, khi sử dụng các phương pháp dạy
học tích cực cần làm rõ được các mối quan hệ địa lí ấy, đồng thời phải biến những
mối quan hệ địa lí ấy trở nên đơn giản dễ hiểu nhất để học sinh dễ tiếp thu. Đối với
mỗi bài dạy, giáo viên cần xác định rõ mục tiêu bài học đó cần cung cấp cho học
sinh những kiến thức gì? Rèn kĩ năng Địa lí nào? Dựa vào mục tiêu đó giáo viên sẽ
lựa chọn các phương pháp phù hợp với nội dung bài học; tổ chức và hướng dẫn
18


Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

học sinh lĩnh hội tri thức phù hợp với khả năng, mức độ nhận thức và lứa tuổi học
sinh.

Việc ứng dụng công nghệ thông tin đã có hiệu quả thiết thực giúp học sinh có
thể tìm kiếm tri thức.
a. Hoạt động thảo luận nhóm:
* Nhóm tiến hành trong tiết dạy chính:
VD Minh họa địa lí 6:
Tiết 32: Bài 24: Biển và đại dương
Hoạt động 2: Hướng dẫn HS tìm hiểu sự vận động của nước biển và đại
dương
Mục tiêu:
- Trình bày được 3 hình thức vận động của nước biển và đại dương: sóng, thủy
triều và các dịng biển
- Giải thích được ngun nhân hình thành sóng, thủy triều và đại dương
- Trình bày được hướng chuyển động của các dịng biển nóng và dòng biển
lạnh trong đại dương thế giới
- Ảnh hưởng của dòng biển đến nhiệt độ, lượng mưa của các vùng bờ tiếp cận
với chúng
- Hình thành kĩ năng quan sát, nhận xét cho học sinh
Phương pháp: Đàm thoại, vấn đáp, nhóm
Thời gian: 25 phút
Hình thức hoạt động: Cá nhân, tập thể, nhóm
Hoạt động 2:
2. Sự vận động của nước
biển và đại dương
GV: Dựa vào thơng tin SGK cho Có 3: sóng,
cơ biết nước biển có mấy sự vận thủy triều,
động?
dịng biển
Thảo luận nhóm
Yêu cầu:
HS tiến hành

19


Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy Địa lí ở trường THCS

- Nhóm 4-6em
- Thời gian: 5 phút
- Quan sát tranh ảnh, bản đồ các
dòng biển trong đại dương Thế
Giới
- Dựa vào thông tin SGK + vốn
hiểu biết của em
- Hoàn thành phiếu bài tập cá
nhân (2p)
- Sau đó, tiến hành thảo luận
nhóm
Nhóm 1,2: Tìm hiểu vận động
của Sóng biển
Nhóm 3,4: Tìm hiểu vận động
của Thủy triều
Nhóm 5,6: Tìm hiểu vận động
của Dịng biển

thảo luận
Đại diện
nhóm trình
bày kết quả

Cách thức tiến hành thảo luận nhóm nhỏ trên lớp:
Bước 1: Giáo viên phát phiếu học tập tới từng cá nhân học sinh

HS sẽ nhận phiếu học tập và phải làm việc cá nhân( tự nghiên cứu tài liệu theo
hướng dẫn của giáo viên) rồi tự mình điền vào phiếu học tập trong vòng 2 phút.

20