(Luận văn) một số biện pháp hướng dẫn học sinh trung học phổ thông viết văn bản thuyết minh có lồng ghép yếu tố nghị luận

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
KHOA NGỮ VĂN


H’ LÊ NA NIÊ

lu
an
n

va

KHĨA LUẬN TỐT NGHIỆP

tn

to
p

ie

gh

ĐỀ TÀI:

nl

w

do

MỘT SỐ BIỆN PHÁP HƯỚNG DẪN HỌC SINH

d

oa

TRUNG HỌC PHỔ THƠNG VIẾT VĂN BẢN THUYẾT MINH

lu

nf
va

an

CĨ LỒNG GHÉP YẾU TỐ NGHỊ LUẬN

lm
ul

z
at
nh
oi

Chuyên ngành: Lí luận và Phương pháp dạy học Ngữ văn

z
m

co

l.
ai

gm

@
an
Lu

Thành phố Hồ Chí Minh – 7/2020

n

va
ac
th
si


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
KHOA NGỮ VĂN


KHĨA LUẬN TỐT NGHIỆP

lu

an
n

va

ĐỀ TÀI:

gh

tn

to

MỘT SỐ BIỆN PHÁP HƯỚNG DẪN HỌC SINH

p

ie

TRUNG HỌC PHỔ THÔNG VIẾT VĂN BẢN THUYẾT MINH

do

d

oa

nl

w

CÓ LỒNG GHÉP YẾU TỐ NGHỊ LUẬN

nf
va

an

lu
z
at
nh
oi

lm
ul
GVHD: ThS. Lê Thị Ngọc Chi
SVTH: H’ Lê Na Niê

z

MSSV: 42.01.601.150

m

co

l.
ai

gm

@
an
Lu

Thành phố Hồ Chí Minh – 7/2020

n

va
ac
th
si


LỜI CẢM ƠN
Khóa luận tốt nghiệp này là thành quả của một quá trình tìm hiểu và nghiên
cứu một cách nghiêm túc. Ngoài sự nỗ lực của bản thân, để hồn thành cơng trình
này, tơi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình từ nhiều cá nhân và tập thể. Đây vừa
là sự hỗ trợ trực tiếp, vừa là động lực để tơi thực hiện khóa luận một cách nhanh
chóng và thuận lợi nhất.
Đầu tiên, tơi xin bày tỏ lịng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất đến Thạc sĩ
Lê Thị Ngọc Chi – giảng viên hướng dẫn khóa luận tốt nghiệp của tơi. Trong suốt
q trình thực hiện khóa luận, kể từ khi xác định đề tài nghiên cứu, xây dựng đề

lu
an

cương đến khi thực nghiệm và hoàn thành khóa luận, cơ đã ln tận tình hướng

n

va

dẫn, chỉ bảo, giúp đỡ và khích lệ tơi rất nhiều. Nếu khơng có sự hướng dẫn tận tình

tn

to

và cách làm việc nghiêm túc của cô, với khả năng của một sinh viên còn nhiều hạn

gh

chế về kiến thức và kinh nghiệm triển khai một cơng trình khoa học, tơi sẽ khơng

p

ie

thể hồn thành được khóa luận. Vì vậy, tơi muốn dành lời tri ân đầu tiên và đặc

w

do

biệt nhất đến giảng viên hướng dẫn của tôi.

oa

nl

Tôi xin cảm ơn Thạc sĩ Huỳnh Thị Ngọc Yến, quý Thầy, Cô trong tổ bộ

d

môn Ngữ văn và các em học sinh lớp 11B10, 11B16, 11B17 trường THPT Trần

an

lu

Phú đã nhiệt tình hợp tác, giúp đỡ tôi qua việc trả lời bảng câu hỏi khảo sát để tơi

nf
va

có thể thực hiện khóa luận một cách thuận lợi nhất.

lm
ul

Tôi xin cảm ơn các giáo viên Ngữ văn đã hỗ trợ tôi trong việc trả lời câu
hỏi khảo sát thực nghiệm, qua đó giúp tơi kiểm chứng và đánh giá lại các nhận

z
at
nh
oi

định của mình về vấn đề nghiên cứu.

Tôi cũng xin được cảm ơn quý Thầy, Cô khoa Ngữ văn, trường Đại học Sư

z

phạm Thành phố Hồ Chí Minh đã tạo điều kiện để tơi có thể thực hiện đề tài một

gm

@

cách thuận lợi nhất.

l.
ai

Cuối cùng, tơi xin cảm ơn gia đình, bạn bè đã ln ủng hộ, chia sẻ và đồng

m

co

hành cùng tôi trong suốt q trình thực hiện khóa luận vừa qua.

an
Lu
n

va
ac
th
si


LỜI CAM ĐOAN
Đối với việc thực hiện đề tài nghiên cứu này, tơi xin cam đoan đây là cơng
trình nghiên cứu của riêng chúng tôi (sinh viên thực hiện và giảng viên hướng dẫn).
Các số liệu và kết quả nghiên cứu được trình bày trong khóa luận tốt nghiệp này
là trung thực và chưa từng cơng bố trong bất kì cơng trình khoa học nào khác.
Sinh viên thực hiện

lu

H’ Lê Na Niê

an
n

va
p

ie

gh

tn

to

d

oa

nl

w

do
nf
va

an

lu
z
at
nh
oi

lm
ul
z
m

co

l.
ai

gm

@
an
Lu
n

va
ac
th
si


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG KHÓA LUẬN

lu
an
n

va

Viết tắt

Viết đầy đủ

GV

Giáo viên

HS

Học sinh

KHDH

Kế hoạch dạy học

SGK

Sách giáo khoa

THCS

Trung học cơ sở

THPT

Trung học phổ thông

VB

Văn bản

VBTM

Văn bản thuyết minh

YTNL

Yếu tố nghị luận

p

ie

gh

tn

to
d

oa

nl

w

do
nf
va

an

lu
z
at
nh
oi

lm
ul
z
m

co

l.
ai

gm

@
an
Lu
n

va
ac
th
si


DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG KHÓA LUẬN
Bảng

Tên bảng

Trang

Bảng 1.1 Các kiểu cấu trúc VBTM

18

Bảng 1.2 Yêu cầu cần đạt của kĩ năng viết VBTM ở cấp THCS và THPT

21

trong Chương trình Ngữ văn 2018
Bảng 1.3 Các hình thức biểu hiện của YTNL trong VBTM

28

Bảng 1.4 Kết quả khảo sát HS về cách hiểu khái niệm VBTM, YTNL và

29

tác dụng của việc lồng ghép YTNL vào VBTM

lu
an

Bảng 1.5 Kết quả khảo sát HS về việc viết VBTM có lồng ghép YTNL

33

Bảng 1.6 Kết quả khảo sát GV về các kiến thức cần được triển khai để đảm

34

va
n

bảo hiệu quả cho việc lồng ghép YTNL vào VBTM.

tn

to

Bảng 1.7 Kết quả khảo sát GV về những thuận lợi, khó khăn khi hướng dẫn

35

ie

gh

HS viết VBTM có lồng ghép YTNL

Bảng 2.1 Mẫu sơ đồ nội dung các kiểu cấu trúc của VBTM

p

41

do

Bảng 2.2 Một số biện pháp hướng dẫn HS viết VBTM có lồng ghép YTNL

49

d

oa

nl

w
nf
va

an

lu
z
at
nh
oi

lm
ul
z
m

co

l.
ai

gm

@
an
Lu
n

va
ac
th
si


MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1
1. Lí do chọn đề tài..................................................................................................... 1
2. Lịch sử nghiên cứu ................................................................................................ 2
2.1 Những nghiên cứu về văn bản thuyết minh ............................................ 2
2.1.1 Một số nghiên cứu nước ngoài ........................................................... 2
2.1.2 Một số nghiên cứu trong nước ........................................................... 4

lu

2.2 Những nghiên cứu về dạy viết văn bản thuyết minh .............................. 6

an

2.2.1 Một số nghiên cứu nước ngoài ........................................................... 6

va

n

2.2.2 Một số nghiên cứu trong nước ........................................................... 7

tn

to

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................... 8

ie

gh

3.1 Mục đích nghiên cứu ................................................................................... 8

p

3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................. 9

w

do

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 9

oa

nl

4.1 Đối tượng nghiên cứu.................................................................................. 9

d

4.2 Phạm vi nghiên cứu ..................................................................................... 9

lu

an

5. Giả thuyết nghiên cứu ........................................................................................... 9

nf
va

6. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 10

lm
ul

7. Bố cục khóa luận .................................................................................................. 11

z
at
nh
oi

CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY VIẾT
VĂN BẢN THUYẾT MINH CÓ LỒNG GHÉP YẾU TỐ NGHỊ LUẬN...... 12
1.1. Cơ sở lí luận ....................................................................................................... 12

z

1.1.1. Văn bản thuyết minh .......................................................................... 12

@

gm

1.1.1.1 Khái niệm ......................................................................................... 12

l.
ai

1.1.1.2 Đặc điểm văn bản thuyết minh ....................................................... 13

m

co

1.1.2. Yếu tố nghị luận................................................................................... 19
1.1.2.1 Khái niệm yếu tố nghị luận ............................................................. 19

an
Lu

1.1.2.2 Các yếu tố nghị luận ........................................................................ 20

n

va
ac
th
si


1.1.3. Việc viết văn bản thuyết minh có lồng ghép yếu tố nghị luận......... 21
1.1.3.1 Cơ sở để lồng ghép yếu tố nghị luận vào văn bản thuyết
minh...............................................................................................................21
1.1.3.2 Những điều cần lưu ý khi lồng ghép yếu tố nghị luận vào văn bản
thuyết minh................................................................................................... 22
1.1.3.3 Các yếu tố nghị luận có thể lồng ghép vào văn bản thuyết minh 23
1.2. Cơ sở thực tiễn................................................................................................... 29
1.2.1. Quan niệm của giáo viên và học sinh trung học phổ thông về yếu tố
nghị luận ........................................................................................................... 29

lu

1.2.2. Thực trạng về việc dạy viết văn bản thuyết minh có lồng ghép yếu tố
nghị luận ........................................................................................................... 36

an
n

va

Tiểu kết Chương 1 .................................................................................................... 37

tn

to

CHƯƠNG 2: MỘT SỐ BIỆN PHÁP DẠY VIẾT VĂN BẢN THUYẾT MINH
CÓ LỒNG GHÉP YẾU TỐ NGHỊ LUẬN .......................................................... 38

ie

gh

2.1. Nguyên tắc đề xuất các biện pháp ................................................................. 38

p

2.1.1. Đảm bảo bám sát đặc điểm của văn bản thuyết minh ....................... 38

do

nl

w

2.1.2. Đảm bảo tính trực quan ....................................................................... 38

oa

2.1.3. Đảm bảo tính tích cực, chủ động của học sinh ................................... 39

d

2.1.4. Đảm bảo tính sáng tạo của học sinh .................................................... 39

lu

nf
va

an

2.2. Một số biện pháp đề xuất ................................................................................ 39

lm
ul

2.2.1. Hướng dẫn học sinh nhận diện yếu tố nghị luận trong văn bản thuyết
minh.......... ........................................................................................................ 39
2.2.1.1 Sử dụng bảng biểu, sơ đồ ................................................................ 40

z
at
nh
oi

2.2.1.2 Sử dụng bài tập ................................................................................ 42
2.2.1.3 Sử dụng câu hỏi ................................................................................ 43

z

2.2.2. Hướng dẫn học sinh lựa chọn nội dung thuyết minh có thể lồng ghép
yếu tố nghị luận ............................................................................................... 44

gm

@

l.
ai

2.2.2.1 Sử dụng câu hỏi ................................................................................ 44

co

2.2.2.2 Sử dụng bài tập ................................................................................ 46

m

2.2.3. Hướng dẫn học sinh viết đoạn văn thuyết minh có lồng ghép yếu tố
nghị luận ........................................................................................................... 46

an
Lu

n

va
ac
th
si


2.2.3.1 Sử dụng đoạn văn mẫu .................................................................... 46

2.2.3.2 Sử dụng bài tập ................................................................................ 48
2.3. Điều kiện thực hiện các biện pháp đề xuất .................................................. 51
Tiểu kết Chương 2 .................................................................................................... 52
CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ........................................................ 53
3.1. Mục đích thực nghiệm .................................................................................... 53
3.2. Đối tượng và thời gian thực nghiệm............................................................. 53
3.2.1. Đối tượng thực nghiệm ......................................................................... 53
3.2.2. Thời gian thực nghiệm .......................................................................... 53

lu

3.3. Tiến trình thực nghiệm .................................................................................... 53

an

3.4.1. Các bước thiết kế kế hoạch dạy học thực nghiệm .............................. 54

n

va

3.4. Thiết kế kế hoạch dạy học thực nghiệm ....................................................... 54

gh

tn

to

3.4.2. Kế hoạch dạy học thực nghiệm ............................................................ 54

3.4.2.1 Mô tả kế hoạch dạy học thực nghiệm ............................................ 54

ie

p

3.4.2.2 Kế hoạch dạy học thực nghiệm....................................................... 55

do

nl

w

3.5. Kết quả thực nghiệm ........................................................................................ 55

oa

3.6. Đánh giá kết quả thực nghiệm ....................................................................... 58

d

Tiểu kết Chương 3 .................................................................................................... 60

an

lu

KẾT LUẬN................................................................................................................ 62

nf
va

TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 64

lm
ul

PHỤ LỤC ................................................................................................................... 68

z
at
nh
oi
z
m

co

l.
ai

gm

@
an
Lu
n

va

ac
th
si


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Mơn Ngữ văn trong hệ thống các môn học ở trường phổ thông là một mơn học
“vừa có tính cách Nghệ thuật (tác phẩm nghệ thuật ngơn từ) vừa có tính cách Khoa
học (Ngữ học, Văn học sử, Lí luận văn học)” (Nguyễn Đức Can, Lê Thời Tân, 2018),
có nhiệm vụ hình thành và phát triển hai năng lực chuyên biệt bao gồm năng lực tiếp
nhận VB và năng lực tạo lập VB cho HS. Trong đó, dạy Viết là cơng việc có đóng
góp quan trọng nhất trong việc hình thành và phát triển năng lực tạo lập VB bởi tính
thực hành cao của nó. Những sản phẩm được tạo ra trong q trình dạy Viết chính là

lu
an

biểu hiện của sự tổng hợp kiến thức thu nhận được trong quá trình học và luyện tập

n

va

kĩ năng Đọc hiểu của HS. Qua hệ thống các bài tập tạo lập VB, việc dạy Viết sẽ tạo

to

nên những nền tảng cơ sở giúp GV có cái nhìn vừa bao quát vừa cụ thể về mức độ

gh

tn

phát triển và hoàn thiện các năng lực chung và năng lực chun biệt của HS trong

p

ie

q trình học. Do đó, nó có vị trí quan trọng trong việc đánh giá kết quả học tập môn

do

Ngữ văn.

nl

w

Các kiểu VB thông dụng mà HS được học viết trong chương trình phổ thơng

d

oa

xét theo phương thức biểu đạt bao gồm văn tự sự, miêu tả, biểu cảm, nghị luận, thuyết

an

lu

minh, hành chính. Trong đó VBTM được xem là kiểu VB thông dụng trong mọi lĩnh

nf
va

vực đời sống với tác dụng cung cấp những tri thức về đặc điểm, tính chất,... của các
hiện tượng và sự vật trong tự nhiên, xã hội bằng phương thức trình bày, giới thiệu

lm
ul

giải thích. Theo Chương trình Giáo dục phổ thông môn Ngữ văn năm 2018, VBTM

z
at
nh
oi

bắt đầu đưa vào dạy ở chương trình lớp 6, sau đó được tiếp tục dạy đến lớp 7, 8, 9,
10 và 11 với nội dung và yêu cầu ngày càng được nâng cao theo từng lớp học. Cụ

z

thể trong chương trình, VBTM được đưa vào từ cấp THCS với các bài học cung cấp

gm

@

những kiến thức nền tảng cơ sở và những bài học thực hành luyện tập đơn giản, sau

l.
ai

đó đến cấp THPT, VBTM được học ở lớp 10 và 11 với những bài học có độ khó và

co

những bài tập thực hành có tính chất tổng hợp cao hơn. Trong đó, ở lớp 11, HS được

m

yêu cầu phải “Viết được bài thuyết minh có lồng ghép một hay nhiều yếu tố như miêu

an
Lu

tả, tự sự, biểu cảm, nghị luận” (tr. 69). Đây là một kiểu bài thuyết minh tổng hợp;

n

va
ac
th

1

si

và lần đầu tiên được đặt ra một cách rõ ràng trong yêu cầu cần đạt của kĩ năng viết
VBTM.
So với YTNL, các yếu tố miêu tả, tự sự, biểu cảm là những yếu tố khá quen
thuộc với HS, HS có thể dễ dàng nhận biết hơn, và vì thế, việc lồng ghép vào bài văn
thuyết minh cũng thuận lợi hơn. Cịn YTNL, với tính chất nghị luận đặc trưng, có
những hình thức biểu hiện riêng, có thể gây khó khăn cho HS trong việc nhận biết
cũng như lồng ghép vào VBTM. Mặc dù vậy, để có thể đáp ứng yêu cầu cần đạt nói
trên, bên cạnh việc dạy HS lồng ghép các yếu tố miêu tả, tự sự và biểu cảm, GV cũng
phải dạy HS kĩ năng lồng ghép YTNL vào VBTM. Việc hướng dẫn HS xác định

lu

những yếu tố như thế nào thì được gọi là YTNL và lồng ghép vào VBTM ra sao thực

an

Từ những lí do trên, chúng tôi quyết định chọn đề tài “Một số biện pháp

n

va

sự là một vấn đề có tính thử thách đối với GV.

to

gh

tn

hướng dẫn HS THPT viết văn bản thuyết minh có lồng ghép yếu tố nghị luận” để

ie

nghiên cứu hi vọng có thể góp phần vào việc định hướng cũng như lựa chọn các biện

p

pháp hướng dẫn HS lồng ghép YTNL trong bài văn thuyết minh của mình.

do

nl

w

2. Lịch sử nghiên cứu

d

oa

Khi thực hiện đề tài “Một số biện pháp hướng dẫn HS THPT viết văn bản

an

lu

thuyết minh có lồng ghép yếu tố nghị luận”, chúng tơi đã tìm hiểu và tập hợp các

2.1

nf
va

tài liệu nghiên cứu trong nước và quốc tế ở hai khía cạnh là VBTM và dạy viết VBTM.
Những nghiên cứu về văn bản thuyết minh

lm
ul

2.1.1 Một số nghiên cứu nước ngồi

z
at
nh
oi

VBTM khơng phải là một kiểu VB mới, sự xuất hiện và sử dụng rộng rãi trong
thực tế đời sống đã cho thấy tầm quan trọng và sự cần thiết của việc dạy kiểu VB này
cho HS phổ thông. Tài liệu của Smith, Busch và Guo (2015) đã trình bày khái niệm

z
gm

@

VBTM, khái quát về các kiểu cấu trúc và dấu hiệu nhận biết cho từng kiểu cấu trúc

của VBTM. Bằng việc so sánh VBTM với văn bản tự sự, nghiên cứu này cũng chỉ ra

l.
ai

co

những điểm nổi bật của kiểu VB này về ngôn ngữ như từ vựng, ngữ pháp... Ngồi ra,

m

một số cơng trình khác cũng góp phần làm rõ khái niệm, các đặc điểm cơ bản của

an
Lu
n

va
ac
th

2

si


VBTM ở các mặt như: mục đích, ngơn ngữ, các phương tiện phi ngôn ngữ của VB
như các tài liệu của Ephraim (2009), Fountas và Pinnell (2012), Richard (2016).
Về cấu trúc VBTM, tài liệu Expository text in the classroom của Smith (trên
website của Đại học Western, Canada) đã mô tả từng kiểu cấu

trúc VBTM, đưa ra các từ dấu hiệu để nhận diện và sơ đồ tổ chức nội dung của
VBTM đồng thời làm rõ trình tự tổ chức và sắp xếp các nội dung thuyết minh của
từng kiểu cấu trúc cụ thể, bao gồm: (1) cấu trúc mô tả/tổng hợp, (2) cấu trúc trình
tự/chuỗi thời gian, (3) cấu trúc so sánh/tương phản, (4) cấu trúc vấn đề/giải pháp, (5)
cấu trúc nguyên nhân/ảnh hưởng. Các nhà nghiên cứu khác như Harvey (1998),

lu
an

Ephraim (2009), Akhondi, Malayeri và Samad (2011), Fountas và Pinnell (2012),

n

va

Smith, Busch và Guo (2015) đều có cùng quan điểm với tài liệu nói trên.

to

Nhóm tác giả Wilder và William (2007) và Richard (2016) thì có cách phân

gh

tn

loại khác. Theo Wilder và William (2007), VBTM có bảy kiểu cấu trúc bao gồm:

p

ie

định nghĩa, mơ tả, quy trình (trình tự), phân loại, so sánh, phân tích (ví dụ: nguyên

do

nhân/kết quả) và thuyết phục (Wilder và William, 2007, tr. 478). Cịn Richard (2016)

nl

w

cho rằng, VBTM có sáu kiểu cấu trúc bao gồm: định nghĩa, quy trình (trình tự), phân

an

lu

tr. 148).

d

oa

loại, so sánh/tương phản, nguyên nhân/ảnh hưởng, vấn đề/giải pháp (Richard, 2016,

nf
va

Về đặc trưng của VBTM, Features in expository texts: instructional practices
của Williams (2014) là tài liệu xác định các đặc trưng của VBTM một cách bài bản

lm
ul

và tương đối đầy đủ nhất. Theo tìm hiểu của tác giả, VBTM có hai nhóm đặc trưng

z
at
nh
oi

là đặc trưng trực quan và đặc trưng khơng trực quan. Trong đó, đặc trưng trực quan
là những đặc trưng được thể hiện ngay trên bề mặt trang viết (tức VB) như sự tương
phản kiểu chữ, màu chữ, kích cỡ chữ; đặc trưng khơng trực quan là những đặc trưng

z

gm

@

được đưa vào phần chính của VB, cụ thể là từ các diễn ngôn thực tế trên VB như cấu
trúc, yếu tố biện luận, tính mạch lạc, từ vựng và ngữ pháp. Theo tác giả, các đặc

l.
ai

co

trưng này có vai trị rất quan trọng trong việc hỗ trợ người đọc tiếp cận và hiểu được

m

các thông tin được trình bày trong VBTM. Fountas và Pinnell (2012) cũng có cùng

an
Lu
n

va
ac
th

3

si


quan điểm với Williams (2014) về vai trò của các đặc trưng trong việc tìm hiểu
VBTM, đặc biệt là các đặc trưng khơng trực quan.
Như vậy, có thể thấy một số cơng trình nước ngồi đã nghiên cứu, xây dựng
các nền tảng lí thuyết và đưa ra những lí giải, đánh giá về những vấn đề cơ bản của
VBTM như khái niệm, đặc điểm, đặc trưng và các kiểu cấu trúc.
2.1.2 Một số nghiên cứu trong nước
VBTM không phải là đề tài mới tuy nhiên các tài liệu nghiên cứu trong nước
về đề tài này cịn tương đối ít. VBTM được định nghĩa trong SGK Ngữ văn 8 tập 1
như sau: “Văn bản thuyết minh là kiểu văn bản thông dụng trong mọi lĩnh vực của

lu

đời sống nhằm cung cấp những tri thức (kiến thức) về đặc điểm, tính chất, nguyên

an
n

va

nhân,... của các hiện tượng và sự vật trong tự nhiên, xã hội bằng phương thức trình

to

bày, giới thiệu giải thích” (Ngữ văn 8 tập 1, 2019, tr. 117). Tài liệu Làm văn của Lê

gh

tn

A (chủ biên), Nguyễn Trí (2001), VBTM được nhắc đến cùng với các kiểu văn bản

ie

khác như nghị luận, miêu tả, tự sự.... Tài liệu này đã xác định và làm rõ những đặc

p

điểm cơ bản của kiểu VBTM, như chỉ ra mục đích của VBTM là “nhằm làm cho

do

nl

w

người đọc biết và hình dung rõ một đối tượng nào đấy bằng cách trình bày, miêu tả,

d

oa

phân tích, đánh giá các khía cạnh và các biểu hiện cụ thể của chúng.” (Lê A (chủ

an

lu

biên), 2001, tr. 252); yêu cầu của VBTM là “chính xác, nhất quán, rõ ràng, rành

nf
va

mạch và liên kết chặt chẽ” (Lê A (chủ biên), 2001, tr. 253) đồng thời đưa ra phương
pháp làm bài văn thuyết minh với các bước cụ thể như sau: (1) định hướng bài làm,

lm
ul

(2) sưu tầm, ghi chép và lựa chọn các tư liệu cho bài viết, (3) lập dàn ý, (4) viết, (5)

z
at

nh
oi

kiểm tra, sửa chữa lại bài viết. Tuy nhiên, các vấn đề mà nhóm tác giả đề cập chỉ mới
được trình bày ở mức độ khái quát chứ chưa có sự khai thác sâu sắc và bàn bạc cụ
thể.

z

gm

@

Trong bài viết Những điểm mới ở phần tập làm văn trong sách giáo khoa
Ngữ văn 8, khi trình bày về những điểm mới và khó của phần Tập làm văn trong

l.
ai

co

SGK Ngữ văn 8 hiện hành, đối với kiểu VBTM, Nguyễn Thanh Bình (2006) đánh

m

giá rằng đây là kiểu VB hết sức cần thiết vì nó đáp ứng các nhu cầu thực tế đời sống

an
Lu

cho HS như việc đọc hiểu được thơng tin được trình bày trên nhãn thuốc, chú dẫn

n

va
ac
th

4

si


trong SGK hay các tài liệu giới thiệu các danh lam thắng cảnh... Cùng trình bày về
đặc điểm, tính chất, công dụng,... của đối tượng nên người học thường dễ nhầm lẫn
VBTM và văn bản miêu tả. Tác giả chú ý và chỉ rõ một vài khác biệt giữa hai kiểu
VB này. Theo người viết “Thuyết minh khác miêu tả ở chỗ là khi thuyết minh yêu
cầu người viết tuyệt đối trung thành với hiện thực khách quan, còn miêu tả thì sự
trung thành với hiện thực khách quan mang tính tương đối.” (Nguyễn Thanh Bình,
2006, tr. 26).
Lê Xn Soạn (2006) trong tài liệu Giảng dạy Tập làm văn ở trường Trung
học cơ sở đã định nghĩa VBTM là kiểu VB được viết ra nhằm “giúp HS làm quen

lu

với lối làm văn có tư duy, mang tính khách quan, khoa học, chính xác.” (Lê Xn

an
n

va

Soạn, 2006, tr. 251) từ đó đưa ra vị trí, đặc điểm của VBTM và sau đó trình bày tóm

to

tắt nội dung giảng dạy VBTM ở lớp 8 và lớp 9. Ở lớp 8, HS được học và tìm hiểu

gh

tn

các nội dung cơ bản của VBTM như khái niệm, đặc điểm, vai trò, phương pháp thuyết

ie

minh và học cách làm một số kiểu dạng thuyết minh như thuyết minh về danh lam

p

thắng cảnh… Đến lớp 9, HS được ôn lại các kiến thức cơ bản về VBTM và nâng cao

do

nl

w

kĩ năng viết VBTM với các bài học về sử dụng một số yếu tố nghệ thuật (kể chuyện,

an

lu

trong VBTM.

d

oa

ẩn dụ, nhân hóa,…), sử dụng yếu tố miêu tả (để gợi lên hình ảnh cụ thể về đối tượng)

nf
va

Đồng quan điểm với Lê Xuân Soạn về các tính chất, đặc điểm của VBTM
Nguyễn Thanh Hùng (2008) trong Giáo trình Phương pháp dạy học Ngữ văn ở Trung

lm
ul

học cơ sở cũng chỉ ra rằng thuyết minh là nói rõ ràng tường tận về đặc điểm nội dung,

z
at
nh
oi

hình thức của một đối tượng trong tự nhiên và trong đời sống xã hội; đặc điểm của
VBTM là phải bám sát và trình bày cho người đọc hiểu rõ những nét tiêu biểu riêng

biệt của đối tượng; nội dung thuyết minh phải đảm bảo tính khách quan khoa học về

z

gm

@

đối tượng để người đọc hiểu đúng và toàn diện đối phương. Tuy nhiên ở đây, theo
chúng tôi, tác giả chỉ mới dừng lại ở bề rộng còn bề sâu về nội dung thuyết minh vẫn

l.
ai

co

còn bị bỏ ngỏ và YTNL mà chúng tơi muốn nói đến trong đề tài nghiên cứu của mình

m

chính là một phương cách để bổ sung cho vấn đề đang còn khuyết thiếu này.

an
Lu
n

va
ac
th

5

si


Có thể thấy, những tài liệu về VBTM ở trong nước còn hạn chế và hầu như
nội dung này chỉ được nhắc đến trong các cơng trình nghiên cứu chung về các kiểu
VB chứ chưa được nghiên cứu một cách độc lập trong một cơng trình cụ thể. Các nội
dung nghiên cứu có liên quan đến VBTM cũng chỉ dừng ở cấp độ khái quát cơ bản
như làm rõ khái niệm, đặc điểm,... của VBTM.
Những nghiên cứu về dạy viết văn bản thuyết minh

2.2

2.2.1 Một số nghiên cứu nước ngoài
Tài liệu Expository Writing của Southall (2001) là một trong những tài liệu đã
trình bày một cách khá đầy đủ, bài bản về những hướng dẫn dạy cách viết VBTM

lu

như: cách dạy tổ chức và cấu trúc VBTM; cách dạy viết đoạn văn giới thiệu: dẫn dắt

an
n

va

và trình bày câu chủ đề; cách viết các câu thể hiện ý tưởng chính, viết các chi tiết hỗ

to

trợ, viết đoạn văn kết luận. Nghiên cứu này cũng đưa ra những hướng dẫn cụ thể cho

gh

tn

GV về cách dạy HS nắm vững các kĩ thuật cần thiết để hoàn thành một bài thuyết

ie

minh được tổ chức tốt bao gồm: (1) Đoạn giới thiệu rõ ràng với một dẫn dắt thu hút

p

sự chú ý và một câu chủ đề rõ ràng, súc tích; (2) Ba đoạn triển khai được vạch rõ,

do

nl

w

mỗi đoạn thể hiện một ý chính riêng biệt và một loạt các chi tiết hỗ trợ như trích dẫn,

an

lu

chính.

d

oa

thống kê, sự kiện thú vị, giai thoại hoặc mô tả; (3) Một đoạn kết luận tóm tắt các ý

nf
va

Tài liệu Improving expository writing skills of preservice teachers in an online
environment của Wilder và William (2007) cũng là một cơng trình đáng lưu ý. Trong

lm
ul

nghiên cứu này, nhóm tác giả đề xuất sử dụng cơng nghệ trực tuyến để hướng dẫn

z
at
nh
oi

dạy viết VBTM. Họ đã mô tả một thử nghiệm các quy trình đặc biệt được sử dụng
trong trải nghiệm viết VBTM trực tuyến và đưa ra đánh giá về việc sử dụng công
nghệ trực tuyến trong hướng dẫn viết VBTM. Theo nhóm tác giả, “cơng nghệ khơng

z

gm

@

chỉ có khả năng làm cho q tình sáng tác, đánh giả và sửa đổi dễ dàng hơn mà còn
cung cấp các cách thức để người học chia sẻ bài viết của mình với số lượng đối

l.
ai

co

tượng đa dạng phong phú hơn và sử dụng phản hồi để hiểu chính xác hơn về đối

m

tượng mà người viết giả định” (Wilder và William, 2007, tr. 477). Nghiên cứu này

an
Lu

đánh giá cao khả năng tương tác của VB trực tuyến với người đọc, cho phép người

n

va
ac
th

6

si


viết có thể tham gia mọi lúc mọi nơi và nhanh chóng nhận được sự phản hồi của
người đọc một cách trực tiếp thơng qua cơng cụ bình luận, đánh giá.
Ephraim (2009) đề xuất các chiến lược dạy đọc VBTM mà GV có thể sử dụng
là: giảng dạy đối ứng (đàm thoại), mối quan hệ giữa câu hỏi và câu trả lời (QAR),
hoạt động Đọc – Suy nghĩ có hướng (DR – TA), tổ chức đồ họa và ngữ nghĩa, phương
pháp K – W – L. Tương tự, Johnson (2015) đã xác định ba loại chiến lược cơ bản mà
GV có thể sử dụng khi hướng dẫn HS đọc VBTM, đó là: (1) Chiến lược đọc trước
để chuẩn bị cho HS đọc VBTM; (2) Chiến lược kĩ năng học tập cụ thể để đọc VBTM
và (3) Chiến lược sư phạm để tăng cường và phát triển quá trình nhận thức liên quan

lu

đến sự hiểu biết; Ukrainetz (2016) thì trình bày hai chiến lược dạy VBTM là: xem

an

Khác với các tác giả trên, Akhondi, Malayeri và Samad (2011) chủ trương

n

va

trước VB và xem lại VB.

to

gh

tn

nghiên cứu dạy đọc VBTM thông qua việc dạy cấu trúc VB. Lí giải cho điều này,

ie

nhóm tác giả chỉ rõ vai trò của cấu trúc trong việc giúp đỡ người đọc xác định những

p

thông tin quan trọng khi đọc VBTM. Theo họ mỗi cấu trúc đều yêu cầu sự mạch lạc

do

nl

w

và chính sự mạch lạc này giúp người đọc có thể tiếp cận và hiểu các thơng tin được

d

oa

đưa ra trong VB.

an

lu

Như vậy, nhìn chung việc dạy VBTM trên thế giới đã được nghiên cứu và vận

nf
va

dụng phổ biến trong cả dạy đọc và dạy viết.
2.2.2 Một số nghiên cứu trong nước

lm
ul

Ở trong nước có rất ít cơng trình nghiên cứu về dạy học VBTM, đặc biệt là

z
at
nh
oi

dạy viết VBTM. Trong quá trình thu thập tài liệu, chúng tôi chỉ ghi nhận được Luận
văn Thạc sĩ của Nguyễn Thu Nga (2014) với đề tài Tích hợp liên môn trong Dạy học
Làm văn thuyết minh ở lớp 10 THPT là nghiên cứu về dạy viết VBTM. Trong tài liệu

z

gm

@

này, tác giả đã đề xuất một vài biện pháp thực hiện dạy viết VBTM theo hướng tích

hợp liên mơn và mỗi biện pháp đều có những hướng dẫn và ví dụ minh họa cụ thể.

l.
ai

co

Tài liệu Phát triển năng lực tạo lập văn bản thuyết minh cho HS thơng qua

m

phân tích mẫu trong dạy đọc hiểu của Nguyễn Thị Hồng Hạnh và Đỗ Thanh An

an
Lu

(2019) đã đưa ra quy trình dạy đọc hiểu và tạo lập VBTM với bốn bước: (1) chọn

n

va
ac
th

7

si


mẫu, (2) phân tích và khái quát mẫu đã chọn, (3) tạo lập văn bản từ mẫu đã phân tích,

(4) đánh giá văn bản tạo lập.
Có thể thấy, nghiên cứu dạy viết VBTM trong nước còn nhiều hạn chế. Các
nghiên cứu có liên quan đến nội dung này hầu như chỉ tập trung khai thác một vài
yếu tố hoặc là một phương pháp/biện pháp dạy học cụ thể chứ chưa nghiên cứu một
cách tổng quan, tồn diện.
Trên đây, chúng tơi vừa điểm qua một vài cơng trình nghiên cứu liên quan
đến VBTM, dạy viết VBTM ở trong và ngoài nước. Từ việc khảo sát trên, chúng tôi
rút ra một số nhận xét khái quát như sau:

lu

Thứ nhất, qua các nghiên cứu về VBTM, chúng tôi nhận thấy các tác giả đều

an
n

va

thống nhất với nhau về vai trò của VBTM trong đời sống: đó là kiểu VB được viết

to

ra nhằm cung cấp cho người đọc/người nghe kiến thức/tri thức về đặc điểm, tính

gh

tn

chất,... của các hiện tượng và sự vật trong tự nhiên, xã hội, qua đó giúp con người

ie

hiểu rõ và sử dụng được chúng.

p

Thứ hai, ở nước ngồi có khá nhiều nghiên cứu về VBTM và dạy viết VBTM.

do

nl

w

Các cơng trình đã làm rõ được khái niệm, đặc điểm, đặc trưng, cấu trúc của VBTM

d

oa

và đề xuất các phương pháp dạy đọc và dạy viết VBTM khá đa dạng và phong phú.

an

lu

Thứ ba, ở Việt Nam, dù rất ít nhưng đã có một vài cơng trình nghiên cứu về

nf
va

VBTM và dạy viết VBTM.Tuy nhiên, các cơng trình này chỉ mới dừng lại ở việc
khai thác một vài phương pháp tổ chức dạy học VBTM.

lm
ul

Nói tóm lại, chúng tơi nhận thấy vấn đề nghiên cứu VBTM và dạy viết

z
at
nh
oi

VBTM đã có được một vài thành tựu nhất định song vẫn cịn nhiều khoảng trống
trong nghiên cứu. Trong khóa luận này, chúng tôi kế thừa và phát huy những thành
tựu nghiên cứu đã đạt được đồng thời khắc phục những hạn chế, thiếu sót của các

z

gm

@

cơng trình đi trước nhằm đề xuất một số biện pháp hướng dẫn HS lồng ghép YTNL
vào VBTM để đáp ứng yêu cầu trong việc dạy học viết VBTM ở Chương trình Ngữ

l.
ai
co

văn 2018.

m

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

an
Lu

3.1 Mục đích nghiên cứu

n

va
ac
th

8

si


Chúng tôi thực hiện nghiên cứu này nhằm đề xuất một số biện pháp hướng
dẫn HS THPT viết VBTM có lồng ghép YTNL.
3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt được mục đích nghiên cứu trên, chúng tơi tập trung thực hiện những
nhiệm vụ sau:
Thứ nhất, xây dựng cơ sở lí luận về VBTM, YTNL và dạy viết VBTM có lồng
ghép YTNL.

Thứ hai, khảo sát thực tiễn hiểu biết của GV và HS về YTNL nói chung và
YTNL trong VBTM nói riêng để xây dựng cơ sở thực tiễn. Kết quả khảo sát thực

lu

tiễn cùng với cơ sở lí luận là căn cứ để chúng tôi đề xuất một số biện pháp hướng

an

Thứ ba, đề xuất một số biện pháp hướng dẫn viết VBTM có lồng ghép YTNL

n

va

dẫn HS viết VBTM có lồng ghép YTNL.

to

gh

tn

cho HS THPT.

ie

Thứ tư, thiết kế KHDH và tiến hành thực nghiệm – xin ý kiến GV Ngữ văn ở

p

trường THPT để đánh giá tính khả thi của các biện pháp hướng dẫn viết VBTM có

do

nl

w

lồng ghép YTNL được đề xuất.

d

oa

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

an

lu

4.1 Đối tượng nghiên cứu

nf
va

Để thực hiện đề tài này, chúng tơi xác định đối tượng nghiên cứu chính là các
các biện pháp hướng dẫn HS THPT viết VBTM có lồng ghép YTNL.

lm

ul

4.2 Phạm vi nghiên cứu

z
at
nh
oi

Đề tài chỉ tập trung nghiên cứu một số biện pháp hướng dẫn HS THPT viết
VBTM có lồng ghép YTNL nhằm đáp ứng yêu cầu cần đạt về kĩ năng viết VBTM ở
lớp 11, trong Chương trình Ngữ văn 2018.

z
gm

@

5. Giả thuyết nghiên cứu

Với đề tài nghiên cứu là Một số biện pháp hướng dẫn học sinh trung học

l.
ai

co

phổ thông viết văn bản thuyết minh có lồng ghép yếu tố nghị luận, người viết đặt

m

ra giả thuyết như sau:

an
Lu
n

va
ac
th

9

si


Nếu các biện pháp hướng dẫn học sinh viết VBTM có lồng ghép YTNL được
vận dụng thì sẽ góp phần nâng cao hiệu quả viết VBTM nói chung và viết VBTM có
lồng ghép YTNL nói riêng.
6. Phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện nghiên cứu này, chúng tôi lựa chọn và áp dụng linh hoạt các
phương pháp nghiên cứu khác nhau, phù hợp với đề tài.
6.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu
Chúng tơi tiến hành phân tích và tổng hợp các nguồn tài liệu như sách, tạp chí,
các nghiên cứu trong và ngoài nước, các bài viết khoa học,... để thu thập các thơng

lu

tin có liên quan đến đề tài. Qua đó, chúng tơi khái qt và hệ thống hóa thành cơ sở

an
n

va

lí luận để định hướng cho việc đề xuất các biện pháp hướng dẫn HS THPT viết
6.2. Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi

gh

tn

to

VBTM có lồng ghép YTNL và thiết kế KHDH thực nghiệm.

ie

Phương pháp này được chúng tôi sử dụng ở giai đoạn trước khi thực nghiệm.

p

Chúng tôi đã thiết kế hai bộ câu hỏi dành cho GV và HS, có nội dung tìm hiểu thực

do

nl

w

trạng dạy và học viết VBTM có lồng ghép YTNL. Kết quả thu được từ các bảng hỏi

d

oa

sẽ được chúng tơi phân tích để xây dựng cơ sở thực tiễn cho đề tài.

an

lu

6.3. Phương pháp phỏng vấn chuyên gia

nf
va

Chúng tôi đã thiết kế phiếu xin ý kiến GV về tính khả thi của các biện pháp
hướng dẫn viết VBTM có lồng ghép YTNL được thể hiện trong KHDH thực nghiệm.

lm
ul

Các GV được chúng tơi xin ý kiến đều là những GV đã có kinh nghiệm trong việc

z
at
nh
oi

dạy viết VBTM.

6.4. Phương pháp thực nghiệm

Phương pháp này được chúng tôi sử dụng để kiểm tra tính khả thi của các biện

z

gm

@

pháp hướng dẫn viết VBTM có lồng ghép YTNL đã đề xuất. Chúng tơi vận dụng các
biện pháp đã đề xuất để thiết kế KHDH thực nghiệm, sau đó kiểm tra tính khả thi của

l.
ai

co

KHDH bằng cách phỏng vấn GV. Cuối cùng, chúng tôi tiến hành chỉnh sửa, hoàn

m

thiện KHDH thực nghiệm và đưa ra các khuyến nghị cần thiết đối với GV khi dạy

an
Lu

viết VBTM có lồng ghép YTNL.

n

va
ac
th

10

si


7. Bố cục khóa luận
Ngồi phần Mở đầu, Kết luận và Phụ lục, nội dung nghiên cứu chính của khóa
luận được thể hiện thành 3 chương:
- Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc dạy viết VBTM có lồng
ghép YTNL
Nội dung chính của chương này là trình bày cơ sở về lí luận và thực tiễn làm
cơ sở để đề xuất các biện pháp hướng dẫn HS THPT viết VBTM có lồng ghép YTNL.
- Chương 2: Một số biện pháp hướng dẫn HS viết VBTM có lồng ghép
YTNL.

lu

Nội dung chính của chương này là trình bày các nguyên tắc đề xuất biện pháp

an
n

va

và các biện pháp hướng dẫn HS viết VBTM có lồng ghép VBTM trên cơ sở lí luận

to

và thực tiễn ở Chương 1, bao gồm:
+ Hướng dẫn HS lựa chọn nội dung thuyết minh có thể lồng ghép YTNL.

ie

gh

tn

+ Hướng dẫn HS nhận diện YTNL trong VBTM.

p

+ Hướng dẫn HS viết đoạn văn thuyết minh có lồng ghép YTNL.

do

nl

w

- Chương 3: Thực nghiệm sư phạm

d

oa

Nội dung chính của chương này là thực nghiệm để kiểm chứng tính khả thi

nf
va

an

lu

của các biện pháp hướng dẫn HS THPT viết VBTM có lồng ghép YTNL đã đề xuất.

z
at
nh
oi

lm
ul
z
m

co

l.
ai

gm

@
an
Lu
n

va
ac
th

11

si


CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY VIẾT
VĂN BẢN THUYẾT MINH CÓ LỒNG GHÉP YẾU TỐ NGHỊ LUẬN
Cơ sở lí luận

1.1.

1.1.1. Văn bản thuyết minh
1.1.1.1 Khái niệm
Lê A (Chủ biên), Nguyễn Trí (2001) quan niệm rằng VBTM là VB được viết
ra “nhằm làm cho người đọc biết và hình dung rõ một đối tượng nào đấy bằng cách
trình bày, miêu tả, phân tích, đánh giá các khía cạnh và các biểu hiện cụ thể của

lu

chúng.” (Lê A (Chủ biên), 2001, tr. 252); Lê Xuân Soạn (2006) cho rằng VBTM là

an

VB được viết ra ra nhằm cung cấp thông tin về một đối tượng cụ thể nào đó, VB này

n

va

“giúp HS làm quen với lối làm văn có tư duy, mang tính khách quan, khoa học, chính

tn

to

xác.” (Lê Xuân Soạn, 2006, tr. 251); SGK Ngữ văn 8 tập 1 định nghĩa: “VBTM là

ie

gh

kiểu VB thông dụng trong mọi lĩnh vực của đời sống nhằm cung cấp những tri thức

p

(kiến thức) về đặc điểm, tính chất, nguyên nhân,... của các hiện tượng và sự vật trong

w

do

tự nhiên, xã hội bằng phương thức trình bày, giới thiệu giải thích” (Ngữ văn 8 tập 1,

oa

nl

2019, tr. 117); SGK Ngữ văn 10 tập 1 xác định: “Văn thuyết minh nhằm giới thiệu,

d

trình bày chính xác, khách quan về cấu tạo, tính chất, quan hệ, giá trị,... của một sự

lu

2017, tr. 165).

nf
va

an

vật, hiện tượng, một vấn đề thuộc tự nhiên, xã hội và con người.” (Ngữ văn 10 tập 1,

lm
ul

Ephraim (2009) định nghĩa VBTM là loại VB được viết ra nhằm cung cấp

z
at

nh
oi

thông tin cho người đọc về vấn đề hoặc một chủ đề cụ thể nào đó và được phân thành
ba thể loại cơ bản là: tiểu sử, tự truyện và sách thông tin (Ephraim, 2009, tr. 4).
Đồng quan điểm với Ephraim, Smith (trên website của Đại học

z

Western, Canada) cho rằng VBTM hay cịn được gọi là VB thơng tin, là VB phi hư

@

gm

cấu cung cấp những dữ kiện và thông tin về một chủ đề được sử dung phổ biến trong

co

l.
ai

các môn như khoa học tự nhiên, lịch sử và khoa học xã hội (Smith, tr. 4). Fountas và

m

Pinnell (2012) định nghĩa VBTM là một loại VB thông tin cung cấp các thông tin

an
Lu

thực tế về một vấn đề nào đó một cách rõ ràng, cấu trúc tổ chức khơng có tính tường
thuật với một vấn đề chính và các thông tin hỗ trợ kèm theo (Fountas và Pinnell,

n

va
ac
th

12

si


2012, tr. 1). Smith, Busch và Gou (2015) quan niệm rằng VBTM là VB cung cấp
thông tin như sự kiện, sự giải thích hay lí do cho hiện tượng trong đời sống thực tế
(Smith, Busch và Guo, 2015, tr. 96). Richard (2016) cho rằng VBTM là VB trình bày
lí do, giải thích các bước thực hiện trong một quy trình (Richard, 2016, tr. 147).
Từ những điểm chung của các tài liệu trên, có thể rút ra được khái niệm VBTM
như sau: VBTM là VB được viết ra nhằm cung cấp thông tin về những sự vật/hiện
tượng trong tự nhiên/xã hội; các thơng tin này phải có độ chính xác cao và được trình
bày một cách rõ ràng, dễ hiểu để người đọc/người nghe biết và hiểu đúng về đối
tượng được nói đến, từ đó sử dụng chúng vào mục đích có lợi cho con người.

lu

1.1.1.2 Đặc điểm văn bản thuyết minh

an

n

va

Lê Xuân Soạn (2006) và Nguyễn Thanh Hùng (2008) đều cho rằng VBTM

to

phải bám sát và trình bày cho người đọc hiểu rõ những nét tiêu biểu riêng biệt của

gh

tn

đối tượng, nội dung thuyết minh phải đảm bảo tính khách quan khoa học về đối tượng

ie

để người đọc hiểu đúng và toàn diện về đối tượng. SGK Ngữ văn 8 tập 1 trình bày

p

hai đặc điểm của VBTM, bao gồm: (1) “Tri thức trong VBTM đòi hỏi khách quan,

do

nl

w

xác thực, hữu ích cho con người”, (2) “VBTM cần được trình bày chính xác, rõ ràng,

d

oa

chặt chẽ và hấp dẫn.” (Ngữ văn 8 tập 1, 2019, tr. 117).

an

lu

Fountas và Pinnell (2012) cho rằng đặc điểm của VBTM bao gồm: (1) Mục

nf
va

đích: cung cấp thông tin về một vấn đề/chủ đề nào đó, bao gồm một vấn đề/chủ đề
lịch sử hoặc vấn đề/chủ đề khoa học (Fountas và Pinnell, 2012, tr. 2); (2) Ngơn ngữ

lm
ul

VBTM: chính xác, tập trung vào chủ đề, sử dụng từ vựng của một lĩnh vực cụ thể

z
at
nh
oi

thay vì ngơn ngữ tượng hình (Fountas và Pinnell, 2012, tr. 2); (3) Hình thức VBTM:
thường viết thành các đoạn văn, một số ví dụ có thể kể đến về các dạng VBTM như:
sách thương mại, bài báo, báo cáo, phỏng vấn và bài tiểu luận (Fountas và Pinnell,

z
gm

@

2012, tr. 2).

Richard (2016) thì nhấn mạnh vào mục đích của VBTM đó là cung cấp thơng

l.
ai

co

tin đầy đủ và chính xác về một chủ đề/vấn đề cụ thể, đó có thể là giải thích một quy

m

trình hoặc giải thích ngun nhân/ảnh hưởng hoặc so sánh/đối chiếu hoặc phân tích

an
Lu

diễn giải hoặc cung cấp vấn đề/giải pháp (Richard, 2016, tr. 147). Từ mục đích này,

n

va
ac
th

13

si


tác giả lưu ý rằng việc trình bày VB theo một thứ tự logic cần được sử dụng với trình
tự phù hợp các ý tưởng hoặc các bước trong một quy trình. Một nội dung thuyết minh
hiệu quả nên bao gồm một ý chính, các chi tiết hỗ trợ và kết luận.
Smith, Busch và Guo (2015) thì tập trung vào các đặc điểm: cấu trúc VB,
ngôn ngữ và thiết kế trực quan của VBTM. Trong đó, về cấu trúc VB, theo nhóm tác
giả, VBTM tổ chức VB thành các cấu trúc cụ thể để hiển thị các kết nối trong nội
dung của VB (Smith, Busch và Guo, 2015, tr. 96). Các cấu trúc đó thường là: cấu
trúc trình tự, cấu trúc mô tả, cấu trúc so sánh/tương phản, cấu trúc nguyên nhân/ảnh
hưởng và cấu trúc vấn đề/giải pháp. Về ngôn ngữ, từ ngữ được sử dụng trong VBTM

lu

có xu hướng kĩ thuật (từ ngữ có tính chất chun ngành liên quan đến chủ đề/vấn đề

an
n

va

đang thuyết minh) cao hơn (so với từ ngữ trong VB tự sự) (Smith, Busch và Guo,

to

2015, tr. 96). Về thiết kế trực quan, các VBTM thường bao gồm mục lục, tiêu đề, sơ

gh

tn

đồ và hình ảnh; trong đó, mục lục và tiêu đề giúp tổ chức nội dung thuyết minh thành

ie

các chủ đề nhỏ và thông báo cho người đọc về thông tin được đưa vào VB, sơ đồ và

p

hình ảnh cung cấp hỗ trợ trực quan cho VB (Smith, Busch và Guo, 2015, tr. 96).

do

nl

w

Từ những điểm chung của VBTM được trình bày trong các tài liệu trên, chúng

d

oa

tôi khái quát và rút ra các đặc điểm của VBTM như sau:

an

lu

Thứ nhất, về nội dung thơng tin: các thơng tin được trình bày trong VBTM

nf
va

phải khách quan và có độ chính xác cao. VBTM gắn liền với tư duy khoa học vì vậy,
muốn viết được VBTM, người viết phải có ý thức tìm hiểu, điều tra, nghiên cứu, thu

lm
ul

thập các thơng tin có liên quan đến đối tượng được thuyết minh, tổng hợp lại và tổ

z
at
nh
oi

chức bố cục bài viết sao cho thật rành mạch, chặt chẽ để người đọc hiểu đúng, hiểu
rõ và hiểu toàn diện những nét tiêu biểu riêng biệt của đối tượng.
Thứ hai, về phương pháp thuyết minh: để đạt được mục đích là truyền đạt

z

gm

@

thơng tin khách quan, khiến cho người đọc/người nghe biết, hiểu về sự vật/hiện tượng
trong tự nhiên/xã hội thì khi viết VBTM, người viết thường phải sử dụng các phương

l.
ai

co

pháp như trình bày – nói một cách rõ ràng, đầy đủ cho người khác hiểu rõ; giới thiệu

m

– cho biết các thông tin như tên gọi, nguồn gốc, đặc điểm,... của đối tượng đang được

an
Lu

nói đến; hay giải thích – làm cho hiểu rõ một điều gì đó.

n

va
ac
th

14

si


Thứ ba, về ngôn ngữ thuyết minh: ngôn ngữ trong VBTM phải chính xác, rõ
ràng, dễ hiểu. Từ ngữ được sử dụng trong VBTM hầu hết là từ đơn nghĩa. Người đọc
khi đọc VB sẽ tiếp cận ngay với ý nghĩa bề mặt của từ và thu nhận thông tin về đối
tượng ngay từ nội dung nghĩa của từ mà không phải qua suy luận hay diễn giải nào.
Đặc biệt, trong VBTM cịn có thể có những từ ngữ chun ngành liên quan đến đối
tượng được thuyết minh. Ngoài ra, để tạo sự hấp dẫn, sinh động cho VBTM, người
viết có thể sử dụng một số từ ngữ giàu tính hình tượng và vận dụng các biện pháp
nghệ thuật như kể chuyện, tự thuật, đối thoại theo lối ẩn dụ, nhân hóa, (Ngữ văn 9
tập 1, 2018, tr. 13), những sự tích, truyền thuyết thích hợp (Ngữ văn 10 tập 2, 2017,

lu

tr. 27), các kiểu câu như câu nghi vấn, câu cảm thán, câu trần thuật,... Song, mục đích

an
n

va

của việc lồng ghép vào VBTM các yếu tố nói trên là để góp phần làm nổi bật đặc

to

điểm của đối tượng được thuyết minh và gây hứng thú cho người đọc. Vì vậy, khi

gh

tn

lồng ghép vào VBTM các yếu tố này, người viết cần cân nhắc kĩ càng và sử dụng

ie

với tỉ lệ hợp lí để tránh làm mất đi tính chất thuyết minh của VB.

p

Thứ tư, về cấu trúc VBTM: trong Chương trình Ngữ văn hiện hành, khái niệm

do

nl

w

cấu trúc VB tương đương với khái niệm kết cấu VB. SGK Ngữ văn 10 tập 1, định

d

oa

nghĩa kết cấu VB là “sự tổ chức, sắp xếp các thành tố của VB thành một đơn vị thống

an

lu

nhất, hồn chỉnh, có ý nghĩa” (Ngữ văn 10 tập 1, 2017, tr. 167). Như vậy, có thể hiểu

nf
va

cấu trúc (hay kết cấu) VBTM là mối quan hệ bên trong của các thành phần tạo nên
một VBTM hoàn chỉnh. Theo SGK Ngữ văn 10 tập 1, VBTM có bốn kiểu cấu trúc

lm
ul

(hình thức kết cấu) bao gồm: (1) cấu trúc theo trình tự thời gian, (2) cấu trúc theo
(Ngữ văn 10 tập 1, 2017, tr. 168).

z
at
nh
oi

trình tự khơng gian, (3) cấu trúc theo trình tự logic, (4) cấu trúc theo trình tự hỗn hợp
Ở những tài liệu nghiên cứu nước ngồi mà chúng tơi thu thập được, các tác

z

gm

@

giả đều có cách phân loại các kiểu cấu trúc của VBTM khác nhau. Theo Ephraim
(2009), VBTM có các kiểu cấu trúc là: cấu trúc mô tả/tổng hợp, cấu trúc so sánh/đối

l.
ai

co

chiếu, cấu trúc nguyên nhân/ảnh hưởng, cấu trúc vấn đề/giải pháp. Đây cũng là quan

m

điểm của Harvey (1998), Akhondi, Malayeri và Samad (2011), Fountas và Pinnell

an
Lu

(2012), Smith, Busch và Guo (2015). Các tác giả đều khẳng định cấu trúc có vai trị

n

va
ac
th

15

si

quan trọng trong việc giúp đỡ người đọc xác định những thông tin quan trọng khi
đọc VBTM. Mỗi cấu trúc đều yêu cầu sự mạch lạc và chính sự mạch lạc này giúp
người đọc có thể tiếp cận và hiểu các thông tin được đưa ra trong VB. Theo những
nghiên cứu này, VBTM có các kiểu cấu trúc sau: mơ tả/tổng hợp, so sánh/đối chiếu,
nguyên nhân/hậu quả, vấn đề/giải pháp và khác với Ephraim (2009), những tác giả
này đưa thêm một cấu trúc nữa đó là cấu trúc trình tự/chuỗi thời gian (Fountas và
Pinnell, 2012, tr. 1).
Cùng bàn về cấu trúc VBTM và đều phân chia cấu trúc VBTM thành năm
kiểu cấu trúc nhưng nghiên cứu của Smith (trên website của Đại

lu

học Western, Canada) có phần cụ thể, chi tiết hơn. Ngồi việc mơ tả từng kiểu cấu

an
n

va

trúc, đưa ra các từ dấu hiệu để nhận dạng và sơ đồ tổ chức nội dung của VBTM,

to

Smith cịn trình bày trình tự tổ chức và sắp xếp các nội dung thuyết minh của từng

gh

tn

kiểu cấu trúc cụ thể như sau:

ie

Cấu trúc mô tả/tổng hợp là kiểu cấu trúc mà người viết mô tả một chủ đề,

p

người, địa điểm hoặc sự vật bằng cách liệt kê các tính năng đặc trưng của nó hoặc

do

nl

w

đưa ra các ví dụ để cung cấp thông tin bổ sung về một người, một địa điểm hoặc một

d

oa

sự vật nào đó như chúng vốn là. Trình tự tổ chức và sắp xếp các nội dung thuyết

an

lu

minh theo kiểu cấu trúc này như sau: (1) Xác định hiện tượng cần mô tả, (2) Mô tả

nf

va

các bộ phận, tính chất, cơng dụng hoặc đưa ra ví dụ minh họa. Các từ là dấu hiệu
nhận biết cho kiểu cấu trúc này là: ví dụ, nét đặc trưng, như là, bao gồm, để minh

lm
ul

họa,...

z
at
nh
oi

Cấu trúc trình tự/chuỗi thời gian là kiểu cấu trúc mà người viết sử dụng thứ tự
số hoặc trình tự thời gian để liệt kê các mục hoặc sự kiện hoặc giải thích các bước
cần phải tuân theo để thực hiện hoặc tạo ra một thứ gì đó. Cách thức tổ chức các nội

z

gm

@

dung thuyết minh theo kiểu cấu trúc này là: lần lượt liệt kê theo thứ tự tuyến tính các
bước hoặc hành động trong một quy trình hoặc sự kiện. Các từ là dấu hiệu nhận biết

l.
ai

co

cho kiểu cấu trúc này là: đầu tiên, thứ hai, thứ ba, sau đó, trước đây, kết thúc, cuối

m

cùng, bây giờ, kế tiếp, bắt đầu,...

an
Lu
n

va
ac
th

16

si