Rừng ngập mặn

RỪNG NGẬP MẶN
1. Rừng ngập mặn là gì?
Rừng ngập mặn là một dạng rừng quan trọng phát triển trên vùng đất ngập
nước dọc theo các bờ biển ở những khu vực nhiệt đới và cận nhiệt đới.
Tổng diện tích rừng ngập mặn trên toàn thế giới vào khoảng 11-18 triệu ha.
Ở Việt Nam, những khu rừng ngập mặn là một phần thiết yếu bởi Việt Nam
nằm trong khu vực nhiệt đới và tiếp giáp với biển.
Việt Nam có khoảng 37 loài cây ngập mặn khác nhau trong đó Đồng bằng
sông Cửu Long có số lượng và chủng loại cây ngập mặn đa dạng nhất. Năm 2005,
rừng ngập mặn ở Việt Nam che phủ một diện tích vào khoảng 209.741 hecta, hầu
hết ở Đồng bằng sông Cửu Long (tổng cộng 91.080 ha).
2. Vai trò của rừng ngập mặn
2.1. Tác dụng của RNM trong việc giảm thiểu tác hại của sóng thần, bão lụt
RNM có chức năng chống lại sự tàn phá của sóng thần nhờ hai phương thức
khác nhau.
Thứ nhất, khi năng lượng sóng thần ở mức trung bình, những cây ngập mặn
vẫn có thể đứng vững, bảo vệ hệ sinh thái của chính mình và bảo vệ cộng đồng dân
cư sinh sống đằng sau chúng. Có được như vậy là vì các cây ngập mặn mọc đan xen
lẫn nhau, rễ cây phát triển cả trên và dưới mặt đất cộng với thân và tán lá cây
cùng kết hợp để phân tán sức mạnh của sóng thần.
Thứ hai, khi năng lượng sóng thần đủ lớn để có thể cuốn trôi những cánh
RNM thì chúng vẫn có thể hấp thụ nguồn năng lượng khổng lồ của sóng thần bằng
cách hy sinh chính mình để bảo vệ cuộc sống con người. Rễ cây ngập mặn có khả
năng phát triển mạnh mẽ cả về mức độ rậm rạp và sự dàn trải. Khi cây ngập mặn
bị đổ xuống thì rễ cây dưới mặt đất tạo ra một hệ thống dày đặc ngăn cản dòng
nước.
Tổ chức “Friend of the Earth” cho rằng, bảo vệ những cánh RNM là cách giải
quyết duy nhất để bảo vệ dân cư vùng ven biển chống lại sóng và các đe doạ khác
trong tương lai (Scheer 2005). Theo khảo sát của IUCN (2005) tại những vùng bị
tác động của sóng thần cho thấy: những vùng ven biển có RNM rậm, có các vành
đai cây phòng hộ như phi lao, dừa, cọ thì thiệt hại về người và tài sản ít hơn rất

nhiều so với những nơi mà các hệ sinh thái ven biển bị suy thoái, hoặc chuyển đổi
đất sang mục đích sử dụng khác như nuôi tôm hay xây dựng khu du lịch.
2.2. Tác dụng của RNM trong việc bảo vệ đê biển Việt Nam
Từ đầu thế kỷ XX, dân cư ở các vùng ven biển phía Bắc đã biết trồng một số
loài cây ngập mặn như trang và bần chua để chắn sóng bảo vệ đê biển và vùng cửa
sông. Mặc dù thời kỳ đó đê chưa được bê tông hoá và kè đá như bây giờ nhưng nhờ
có RNM mà nhiều đoạn đê không bị vỡ khi có bão vừa (cấp 6 ÷ 8).
Ở một số địa phương thực hiện nghiêm túc chương trình trồng rừng 327
của chính phủ thì đê điều, đồng ruộng được bảo vệ tốt. Năm 2000, cơn bão số 4
(Wukong) với sức gió cấp 10 đổ bộ vào huyện Thạch Hà, tỉnh Hà Tĩnh, nhờ các dải
RNM trồng ở 9 xã vùng nước lợ nên hệ thống đê sông Nghèn không bị hư hỏng.
Nếu không trồng RNM chắn sóng thì đê Đồng Môn đã bị vỡ và thị xã Hà Tĩnh đã bị
ngập sâu, thiệt hại do cơn bão này gây ra sẽ rất nặng nề.
2.3. Tác dụng của RNM trong việc bảo vệ đất bồi, chống xói lở, hạn chế xâm nhập
mặn
Rễ cây ngập mặn chằng chịt, đặc biệt là những quần thể thực vật tiên phong
mọc dày đặc có tác dụng làm giảm vận tốc dòng chảy tạo điều kiện cho trầm tích
bồi tụ nhanh hơn ở các vùng cửa sông ven biển. Chúng vừa ngăn chặn có hiệu quả
hoạt động công phá bờ biển của sóng, đồng thời là vật cản làm cho trầm tích lắng
đọng.
Ví dụ như, hàng năm vùng cửa sông Hồng tại Ba Lạt tiến ra biển 60÷70m,
một số xã ở tỉnh Tiền Giang, Bến Tre đất bồi ra biển 25÷30m, Trà Vinh, Sóc Trăng
15÷30m, Bạc Liêu, Cà Mau 30÷40m (Phân viện Điều tra Quy hoạch rừng Nam Bộ,
2006).
Ở vùng cửa sông lớn như hệ thống sông Hồng, sông Cửu Long, phù sa
thường ngưng đọng trên lòng sông và ngoài cửa sông tạo nên những hòn đảo nổi.
Nếu điều kiện thuận lợi thì chỉ sau một thời gian, các loài cây ngập mặn tiên phong
sẽ đến cư trú tạo môi trường cho những loài cây đến sau và đất bồi được nâng dần
lên, như Cồn Ngạn, Cồn Lu ở Giao Thủy, Nam Định, Cồn Vành ở Thái Bình, Cồn
Ngoài và Cồn Trong ở Tây Nam mũi Cà Mau.

Ngoài ra, RNM còn có tác dụng hạn chế xâm nhập mặn. Nhờ có RNM mà quá
trình xâm nhập mặn diễn ra chậm và trên phạm vi hẹp, vì khi triều cao, nước đã
lan toả vào trong những khu RNM rộng lớn; hệ thống rễ dày đặc cùng với thân cây
đã làm giảm tốc độ dòng triều, tán cây hạn chế tốc độ gió.
2.4. Tác dụng của RNM đối với môi trường sinh thái
1. Điều hòa giảm tác động của biến đổi khí hậu, đặc biệt là giảm khí gây
hiệu ứng nhà kính: RNM góp phần điều hòa khí hậu trong vùng, các quần xã cây
ngập mặn là một tác nhân làm cho khí hậu dịu mát hơn. Cũng giống như các loài
thực vật khác, cây ngập mặn và tảo, rêu trong nước góp phần hấp thu CO2 và thải
O2 qua quá trình quang hợp. Chẳng hạn như RNM Cần Giờ, TP Hồ Chí Minh được
xem như lá phổi xanh của thành phố.
2. Giảm ô nhiễm:
VSV trong đất và RNM bao gồm vi khuẩn, nấm sợi, nấm men và xạ khuẩn đều
có khả năng phân huỷ các hợp chất ở lớp đất mặt như tinh bột, xenlulôzơ, pectin,
gelatin, casein, kitin có trong xác động vật và thực vật.
Một số nấm sợi phân giải được các hợp chất phốt pho khó tan. Chúng phân
huỷ các mùn bã cây ngập mặn tại chỗ, cung cấp nguồn thức ăn cho khu hệ động
thực vật RNM rất phong phú ở các kênh rạch và vùng biển nông.
Bên cạnh đó, những chất thải rắn trong sinh hoạt, y tế, công nghiệp, nông
nghiệp cùng với các hoá chất dư thừa từ nội địa theo sông ra RNM được giữ lại và
nhờ VSV phân huỷ, biến chúng thành thức ăn cho hệ sinh vật ở đây và làm trong
sạch nước biển. Người ta đã ví RNM là quả thận khổng lồ lọc các chất thải cho môi
trường vùng ven biển.
3. Là nơi quan trọng cung cấp thức ăn, chỗ ở và nơi sinh sản cho nhiều loài
cá, tôm, giáp xác và các loại khác như chim, động vật có vú.
Lá và thân cây ngập mặn khi bị phân hủy sẽ cung cấp những vụn chất hữu
cơ vốn là nguồn thức ăn quan trọng cho các loài thủy sinh. Các loài động vật phù
du sống dưới rễ của các cây ngập mặn là nguồn thức ăn quan trọng cho nhiều loại
cá.
Số lượng các loài sinh vật nổi vận động theo thuỷ triều vào RNM rất biến

động theo thời gian và theo các địa điểm. Cá trong RNM chủ yếu là những loài sống
định cư ở những nơi còn tồn đọng nước hay các đầm nuôi thuỷ sản, trừ những
“khách vãng lai” ra vào theo thuỷ triều. Tương tự như cá, động vật đáy thường là
những loài sống định cư cả đời hoặc ở phần lớn những giai đoạn phát triển sớm
của sự phát triển cá thể của chúng trong RNM. Đối với chim, một số loài là cư dân
chính thức của RNM, nhiều loài như mòng két, ngỗng, vịt trời, giang, sếu… là
những chim di cư từ phương bắc về tránh rét trong mùa đông. Phần lớn chúng coi
RNM cửa sông nước ta là trạm dừng chân trên hành trình bay xuống các vùng
nhiệt đới xích đạo phía Nam.
Nhiều loài tôm, cua, cá sống ở rừng ngập mặn và cửa sông, khi thành thục,
lại tìm ra vùng biển sâu hoặc sâu hơn để giao phối và đẻ trứng. Ngược lại, trong
thời gian ngập triều, trong RNM có thể gặp cá con của nhiều loài cá thuộc vùng
nước nông thềm lục địa vào RNM cửa sông kiếm ăn và tránh kẻ thù. Nhiều loài cá
đẻ trứng hoặc ấu trùng của chúng sống trong các kênh rạch vùng RNM.
Nhiều loài động vật biển khác cũng xâm nhập vào RNM để kiếm ăn. Nhờ vậy,
RNM trở thành “cái nôi” ương nuôi những ấu thể của nhiều loài động vật biển, nơi
dinh dưỡng của không ít những loài động vật trưởng thành. Một số loài cá và giáp
xác coi RNM cửa sông là địa bàn bắt buộc của sự phát triển cá thể ở những giai
đoạn sớm của đời sống.
Đối với nhiều động vật trên cạn mà cuộc sống gắn liền với bãi triều, chúng
thường xuất hiện đông đúc khi nước ròng và phơi bãi. Những lạch triều cạn,
những vũng nước sót lại và các bãi bùn… là nơi tập trung của các loài chim như gà
nước (Rallus sp.), choi choi (Charadrius sp.), choắt (Numenius sp., Triga sp.), giẽ
giun (Gallinago sp.), cà kheo (Himantopus sp.), cò bợ (Ardeola sp.), diệc (Ardea
sp.), Sát mép nước là các loài vịt trời (Anas sp.), mòng biển (Larus sp.), ngỗng
trời (Anser anser) nhiều loài rắn (Chrysoplea lernata), cầy, lợn rừng (Sus scrofa)
… từ nơi cao cũng xuống bãi tìm kiếm thức ăn.
Điều đó một lần nữa khẳng định rằng, RNM là một trong những hệ sinh thái
quan trọng trong việc bảo tồn đa dạng sinh học cho đới biển ven bờ, đồng thời duy
trì nguồn lợi sinh vật tiềm tàng cho sự phát triển bền vững trước hết đối với nghề

cá.
Trong RNM còn có những loài cây quí hiếm như cây cóc hồng. Đặc biệt, các
chủng vi sinh vật RNM còn mang các thông tin di truyền tồn tại cho đến ngày nay
qua đấu tranh sinh tồn hàng triệu năm. Đó là nguồn gen quí cho việc cải thiện các
giống vật nuôi và cây trồng, thuốc chữa bệnh trong tương lai.
Rừng ngập mặn đóng một vai trò đặc biệt quan trọng trong hệ thống lưới
thức ăn phức tạp. Điều này có
nghĩa là sự phá hủy rừng ngập
mặn có thể có tác động rất xấu
và rộng đến đời sống thủy sinh
và đại dương (phân tích thêm)
Sự suy kiệt của rừng ngập mặn
là một nguyên nhân chính dẫn
đến suy kiệt đời sống thủy sinh vì
rừng ngập mặn không còn để
đóng vai trò như vườn ươm hay
chỗ kiếm ăn cho những sinh vật
thủy sinh nhỏ. Kết quả là, trữ
lượng thủy sản không thể được
tái tạo. Sản lượng cá, tôm, động vật có vỏ và cua sẽ giảm khi diện tích rừng giảm.
Không có các sinh vật thủy sinh nhỏ vào thời điểm này nghĩa là không có nguồn cá
để đánh bắt trong tương lai.
 Hiệu quả của bảo vệ và phục hồi RNM
- Phục hồi thảm thực vật tự nhiên: Trồng Đước ở Cần Giờ - TP Hồ Chí Minh,
sự phát triển hệ thống rễ của các loại cây trồng này đã cải thiện môi trường đất
đồng thời là “cái bẫy” để giữ hạt giống và trụ mầm của các loài cây ngập mặn khác
do nước triều đem đến; các chất rơi rụng của cây được VSV phân hủy tạo điều kiện
thuận lợi cho các loài cây mới nhập cư sinh trưởng trong quần thể rừng trồng.
- Tăng cường tài nguyên đa dạng sinh học:
Đi đôi với việc phục hồi thảm thực vật, số lượng các loài và cá thể động vật

trên cạn và dưới nước tăng nhanh nhờ có nơi sống mới thích hợp (ở trong bùn,
trên bãi triều, trong nước và trên cây).
- Cải thiện cuộc sống của cộng đồng ven biển
- Phát triển nghề nuôi hải sản ven bờ
- Bảo vệ môi trường
- Đẩy mạnh hoạt động nghiên cứu, du lịch sinh thái: ví dụ khu dự trữ sinh
quyển rừng ngập mặn Cần Giờ - Việt Nam.