Tiểu luận phương pháp nghiên cứu tôn giáo

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU..................................................................................................................1
NỘI DUNG...............................................................................................................2
1. Nhóm phương pháp nghiên cứu định tính.............................................................2
1.1. Điền dã Dân tộc học...........................................................................................2
1.2. Phỏng vấn sâu.....................................................................................................4
1.3. Nghiên cứu trường hợp......................................................................................5
1.4. Phân tích nội dung..............................................................................................6
1.5. Tham vấn ý kiến chuyên gia...............................................................................7
2. Nhóm phương pháp nghiên cứu định lượng..........................................................9
2.1. Khảo sát..............................................................................................................9
2.2. Phân tích dữ liệu nhân khẩu học......................................................................10
3. Nhóm phương pháp nghiên cứu đặc thù.............................................................11
3.1. Nghiên cứu theo chiều dọc: nghiên cứu lịch sử tôn giáo.................................12
3.2. Nghiên cứu theo chiều ngang: nghiên cứu so sánh các tôn giáo......................13
3.3. Nghiên cứu hồn cảnh văn hố - xã hội của tơn giáo.......................................14
3.4. Phương pháp hiện tượng học tôn giáo .............................................................15
4. Vận dụng một số phương pháp...........................................................................16
KẾT LUẬN............................................................................................................18
TÀI LIỆU THAM KHẢO



TIỂU LUẬN
Phân tích một số phương pháp được ứng dụng trong nghiên cứu tôn
giáo
MỞ ĐẦU
Tôn giáo học ra đời muộn hơn so với nhiều chuyên ngành khoa học xã hội
và nhân văn. Tới nay, chuyên ngành này chưa thực sự khẳng định được đặc thù
về phương pháp nghiên cứu. Thực tiễn cho thấy, những nhà khoa học nổi tiếng

nghiên cứu tôn giáo trên thế giới lại đến từ nhiều chuyên ngành, tiêu biểu như
Triết học, Tâm lý học, Xã hội học, Nhân học. Câu hỏi đặt ra là tiếp cận như thế
nào để lý giải về tôn giáo mà đảm bảo các tiêu chí khoa học?
Nghiên cứu tơn giáo là lĩnh vực nghiên cứu về các hành vi và niềm tin tôn
giáo của con người. Nghiên cứu này bao gồm việc tìm hiểu các hệ thống tơn
giáo, tín ngưỡng, thực hành và các yếu tố liên quan đến tôn giáo như lịch sử, văn
hóa, và khoa học. Nghiên cứu tơn giáo bao gồm việc phân tích, so sánh và đánh
giá các tâm linh, thuật ngữ, kinh nguyên và sự lan truyền của các tôn giáo khác
nhau. Nghiên cứu tôn giáo cũng có thể tập trung vào học thuật hoặc tập trung
vào quan điểm cá nhân của người nghiên cứu về tôn giáo.
Phương pháp nghiên cứu tôn giáo là cách tiến hành, quy trình và cơng cụ sử
dụng để thu thập, phân tích và hiểu sâu hơn về các vấn đề và hiện tượng liên
quan đến tơn giáo. Nó có thể sử dụng các phương pháp và công cụ khác nhau,
tùy thuộc vào mục đích của nghiên cứu và các điều kiện cụ thể.

1


NỘI DUNG
1. Nhóm phương pháp nghiên cứu định tính
Nhóm phương pháp này được thiết kế nhằm tìm hiểu các đặc trưng, hành
vi, cảm xúc, suy nghĩ, ý tưởng, hay trải nghiệm của cá nhân hay nhóm người; tập
trung vào các khía cạnh phức tạp, đa chiều và đậm tính chủ quan của các hiện
tượng trong đời sống xã hội. Đặc trưng của nhóm phương pháp nghiên cứu định
tính là đi sâu từng chủ đề, thời gian nghiên cứu kéo dài, quy mơ có thể nhỏ hẹp,
nhấn mạnh vai trị của nhà nghiên cứu. Dữ liệu do nhóm phương pháp này tạo ra
chủ yếu là các kết quả trả lời phỏng vấn sâu, ghi chép và mô tả từ quan sát, nhật
ký điền dã, bản phân tích văn bản tơn giáo,v.v... Vận dụng nghiên cứu tơn giáo,
nhóm phương pháp nghiên cứu định tính chú trọng khám phá các trải nghiệm tơn
giáo, niềm tin tôn giáo và thực hành tôn giáo. Dưới đây là một số phương pháp

cụ thể thường áp dụng trong nhóm phương nghiên cứu định tính về tơn giáo:
1.1. Điền dã Dân tộc học:
Phương pháp Điền dã Dân tộc học là một trong những phương pháp quan
trọng trong việc nghiên cứu về tôn giáo. Phương pháp này đặc biệt chú trọng đến
các nghi thức, tục lệ và thực hành tôn giáo của một cộng đồng dân tộc cụ thể,
thông qua việc nghiên cứu trực tiếp quan sát và tương tác với cộng đồng đó. Cụ
thể, các bước tiến hành phương pháp Điền dã Dân tộc học như sau:


Định vị cộng đồng: Chọn đối tượng nghiên cứu và xác định địa lý và văn
hóa vị trí của nhóm dân tộc đó.



Tiếp cận cộng đồng: Thiết lập quan hệ với cộng đồng bằng cách tìm cách
tiếp cận, tơn trọng và giải quyết các vấn đề của cộng đồng.



Quan sát và trao đổi: Thực hiện nghiên cứu trực tiếp bằng cách quan sát,
ghi chép, đối thoại và tham gia vào các hoạt động tôn giáo của cộng
đồng.
2




Phân tích dữ liệu: Sau khi thu thập dữ liệu, các nhà nghiên cứu phân tích
và đánh giá các thơng tin thu thập được về tơn giáo, văn hóa và xã hội
của cộng đồng.



Triển khai kết quả nghiên cứu: Các kết quả nghiên cứu được triển khai
thông qua các báo cáo, bài viết chia sẻ, hoặc giáo dục cộng đồng.

Phương pháp này nhấn mạnh việc quan sát chi tiết, tìm hiểu sâu về niềm tin
và thực hành nghi lễ của một cá nhân hay cộng đồng tôn giáo. Người nghiên cứu
thường theo dõi đối tượng nghiên cứu suốt một thời gian dài, thậm chí ba cùng
(cùng ăn, cùng ở, cùng làm) với họ; chú trọng ghi chép nhật ký, trở đi và trở lại
địa bàn nghiên cứu, tiến hành quan sát từ xa hoặc quan sát tham dự, thực hiện
các phỏng vấn sâu, thảo luận nhóm với đối tượng nghiên cứu.
Trong điền dã Dân tộc học, quan sát rất được chú trọng sử dụng. Căn cứ
vào mức độ, quan sát được chia làm hai loại: quan sát có chuẩn bị/ quan sát
chuẩn mực (người nghiên cứu xác định được những yếu tố, những tình huống
quan trọng cho kết quả nghiên cứu, lập kế hoạch chi tiết cho quan sát từ xác định
đối tượng quan sát đến nội dung ghi chép), và quan sát không chuẩn bị/ quan sát
tự do (người nghiên cứu chưa xác định được những yếu tố, tình huống chủ yếu
mà đề tài nghiên cứu quan tâm; chưa soạn thảo chi tiết và chặt chẽ kế hoạch
nghiên cứu). Căn cứ vào vị trí, quan sát được chia thành hai loại: quan sát tham
dự (người quan sát tham dự trực tiếp vào nhóm đối tượng được quan sát) và quan
sát không tham dự (người quan sát không tham gia vào nhóm đối tượng được
quan sát, mà đứng bên ngồi để quan sát). Căn cứ vào tính chất, quan sát được
chia thành hai loại: quan sát công khai (người được quan sát biết mình đang bị
quan sát) và quan sát bí mật (người được quan sát khơng biết mình đang bị quan
sát). Căn cứ vào tần xuất, quan sát được chia thành hai loại: quan sát một lần
(thực hiện một lần trên một đối tượng nghiên cứu và một vấn đề nghiên cứu) và
3

quan sát nhiều lần (thực hiện nhiều lần trên một đối tượng nghiên cứu và một
vấn đề nghiên cứu).
Tóm lại, phương pháp Điền dã Dân tộc học trong nghiên cứu tôn giáo là
phương pháp tập trung vào việc nghiên cứu trực tiếp các thực hành tôn giáo của
một cộng đồng dân tộc cụ thể. Phương pháp này giúp cho các nhà nghiên cứu
hiểu rõ hơn về tôn giáo và văn hóa của một cộng đồng, cũng như đảm bảo tính
chính xác và độ tin cậy của kết quả nghiên cứu.
1.2. Phỏng vấn sâu:
Phương pháp phỏng vấn sâu là một trong những phương pháp nghiên cứu
quan trọng trong lĩnh vực tôn giáo học. Đây là một phương pháp thu thập dữ liệu
được sử dụng để hiểu sâu hơn về những quan điểm, tư tưởng và hành động của
các cá nhân hay cộng đồng tôn giáo.
Các bước thực hiện phương pháp này bao gồm:
 Lựa chọn người tham gia phỏng vấn: Người tham gia phỏng vấn nên là
những người có kiến thức, kinh nghiệm và quan điểm rõ ràng về vấn đề
tôn giáo mà nghiên cứu quan tâm.
 Chuẩn bị câu hỏi: Nghiên cứu cần chuẩn bị các câu hỏi cụ thể và chi tiết
để đảm bảo rằng những thông tin thu thập được là chính xác và đầy đủ.
 Thực hiện phỏng vấn: Nghiên cứu cần trực tiếp phỏng vấn người tham gia
với các câu hỏi đã được chuẩn bị sẵn. Trong quá trình phỏng vấn, nghiên
cứu nên lắng nghe và ghi chép lại các câu trả lời của người tham gia một
cách chi tiết và đầy đủ.
 Phân tích dữ liệu: Nghiên cứu phân tích và tổng hợp các thơng tin thu thập
được từ các cuộc phỏng vấn để tìm ra những điểm chung và khác biệt
giữa các quan điểm, tư tưởng hay hành động của các cá nhân hay cộng
đồng tôn giáo.
4


 Đưa ra kết luận: Cuối cùng, nghiên cứu sử dụng các kết quả phân tích để

đưa ra các kết luận và nhận định về vấn đề tôn giáo được nghiên cứu.
Phỏng vấn sâu là một phương pháp nghiên cứu được sử dụng trong nghiên
cứu tôn giáo để thu thập dữ liệu phong phú và chi tiết từ những người tham gia
Các nhà nghiên cứu thường sử dụng các câu hỏi mở để gợi ra câu trả lời chi
tiết từ những người tham gia, cho phép họ tự do nói về niềm tin và kinh nghiệm
của mình. Thơng qua các cuộc phỏng vấn này, các nhà nghiên cứu có thể hiểu
sâu hơn về cách các cá nhân trải nghiệm và thực hành tơn giáo, cũng như xác
định các mơ hình và chủ đề trong niềm tin và thực hành của họ.
Phương pháp này cũng cho phép các nhà nghiên cứu khám phá sự đa dạng
của tín ngưỡng và thực hành trong một truyền thống tôn giáo cụ thể, cũng như
hiểu cách các cá nhân xây dựng bản sắc tôn giáo của riêng họ. Tuy nhiên, điều
quan trọng cần lưu ý là phương pháp này có thể tốn thời gian và có thể khơng tạo
ra dữ liệu tổng qt. Tuy nhiên, nó vẫn là một cơng cụ có giá trị cho các nhà
nghiên cứu đang tìm cách hiểu sâu hơn về tơn giáo và tác động của nó đối với
cuộc sống của con người.
1.3. Nghiên cứu trường hợp:
Phương pháp Nghiên cứu trường hợp là một trong những phương pháp
nghiên cứu quan trọng trong lĩnh vực tôn giáo học. Phương pháp này thường
được sử dụng để nghiên cứu sâu về các cộng đồng hay cá nhân tôn giáo cụ thể và
hiểu rõ hơn về các hoạt động, quan niệm, giá trị và lịch sử của họ.
Các bước thực hiện phương pháp này bao gồm:
 Lựa chọn trường hợp: Chọn ra một hoặc một số trường hợp (cá nhân, cộng
đồng, tổ chức) để nghiên cứu. Trường hợp được chọn có thể bao gồm các tôn
giáo khác nhau để so sánh.
 Thu thập dữ liệu: Sử dụng các phương pháp khác nhau như phỏng vấn,
quan sát, phân tích tài liệu để thu thập dữ liệu và thông tin liên quan đến trường
5


hợp được nghiên cứu. Các dữ liệu có thể bao gồm lịch sử, truyền thống, tư

tưởng, giá trị, tín ngưỡng, thói quen và hành vi.
 Phân tích dữ liệu: Tổng hợp và phân tích dữ liệu thu thập được để hiểu rõ
hơn về các quan niệm, giá trị và hoạt động của những người trong trường hợp
được nghiên cứu. Các kết quả phân tích có thể so sánh với các trường hợp khác
để tìm ra các điểm chung hay khác biệt.
 Đưa ra kết luận: Dựa trên các kết quả phân tích, nghiên cứu đưa ra kết
luận về các quan niệm, giá trị, và hoạt động của trường hợp được nghiên cứu.
Nghiên cứu cũng có thể đưa ra những khuyến nghị cho các nhà lãnh đạo tôn giáo
hay nhà nghiên cứu tương lai.
Phương pháp Nghiên cứu trường hợp được coi là một trong những phương
pháp nghiên cứu sâu sắc và có thể cung cấp thơng tin chi tiết và đầy đủ về tôn
giáo và đời sống tôn giáo của các cá nhân và cộng đồng tôn giáo.
Phương pháp này được sử dụng để phân tích các trải nghiệm tơn giáo cụ thể
hoặc các hiện tượng/ sự kiện tôn giáo. Các trường hợp được chọn để khảo sát là
các mẫu điển hình để từ đó có thể suy ra tình hình chung ở quy mơ lớn hơn.
1.4. Phân tích nội dung:
Phương pháp Phân tích nội dung là phương pháp nghiên cứu được sử dụng
rộng rãi trong các nghiên cứu tôn giáo học. Phương pháp này tập trung vào phân
tích các văn bản hoặc tài liệu và từ đó đưa ra các nhận định về nội dung của
chúng. Các bước tiến hành phân tích nội dung trong nghiên cứu tơn giáo học
gồm:
 Thu thập các tài liệu liên quan đến chủ đề được nghiên cứu.
 Đọc qua tài liệu để hiểu chủ đề, nội dung và ý nghĩa của chúng.
 Xác định các đơn vị nghiên cứu, chẳng hạn như đoạn văn, câu hoặc từ cụ
thể.
6


 Xác định các đơn vị phân tích cần sử dụng, chẳng hạn như các từ khóa
hoặc bối cảnh.

 Phân tích các đơn vị phân tích bằng cách tìm kiếm các mơ hình, mẫu hoặc
xu hướng.
 Đưa ra các nhận định về nội dung, đưa ra kết luận và đưa ra các khuyến
nghị cho nghiên cứu tương lai. Phương pháp phân tích nội dung là một
cơng cụ hữu ích trong nghiên cứu tơn giáo học, giúp các nhà nghiên cứu
có cơ sở để đưa ra các nhận định và giải thích các hiện tượng tơn giáo
Phương pháp này chủ yếu dùng để phân tích nội dung kinh sách của tơn
giáo nhằm phát hiện các mẫu thức và chủ đề phổ biến; cũng có thể dùng để luận
giải văn bản tơn giáo bởi các cộng đồng tôn giáo khác nhau. Khi đó, phương
pháp này được sử dụng để lấy nguồn thơng tin hữu ích phục vụ đề tài nghiên cứu
được rút ra không chỉ từ các tài liệu văn tự (tài liệu sơ cấp/ tài liệu gốc, tài liệu
thứ cấp/ tài liệu tham khảo; tài liệu chính thức, tài liệu khơng chính thức), mà
cịn từ tài liệu phi văn tự như công cụ sản xuất, đồ dùng cá nhân, phim ảnh, băng
hình, tác phẩm nghệ thuật, cơng trình kiến trúc, sự kiện xã hội,v.v...
1.5. Tham vấn ý kiến chuyên gia:
Phương pháp này được áp dụng để thu thập ý kiến của các chuyên gia trong
đánh giá khách quan về một sản phẩm, nhân vật, sự kiện hay vấn đề. Các chuyên
gia được lựa chọn để thu thập ý kiến phải là những người có trình độ chun
mơn cao, hiểu biết thực sự về thông tin cần thiết phục vụ nghiên cứu; có nhiều
kinh nghiệm trong lĩnh vực nghiên cứu, đánh giá; am hiểu sự thay đổi của vấn đề
nghiên cứu theo thời gian và sự biến động trong thực tiễn; có năng lực phân tích,
đánh giá và tổng hợp. Để thực hiện tốt phương pháp chuyên gia, người nghiên
cứu phải xác định rõ các thông tin cần thiết khi thu thập; chọn đúng chuyên gia
trong lĩnh vực nghiên cứu; xây dựng tiêu chuẩn đánh giá cho các tiêu chí cụ thể
khác nhau; hạn chế ảnh hưởng của các chuyên gia với nhau về mặt quan điểm.
7


Việc tổ chức lấy ý kiến chuyên gia chủ yếu thực hiện qua phương pháp phỏng
vấn (trực tiếp hoặc qua điện thoại với từng chuyên gia), hoặc phương pháp hội

thảo (mời các chuyên gia tụ hợp một điểm, tự do trình bày quan điểm).
Phương pháp tham vấn ý kiến chuyên gia là một trong những phương pháp
nghiên cứu được sử dụng rộng rãi trong nghiên cứu tơn giáo học. Nó liên quan
đến việc tìm kiếm ý kiến từ các chuyên gia về một vấn đề tôn giáo cụ thể hoặc về
một hiện tượng tơn giáo nào đó.
Các bước tiến hành phương pháp tham vấn ý kiến chuyên gia trong nghiên
cứu tôn giáo học gồm:
 Xác định vấn đề hoặc hiện tượng tôn giáo cần được thảo luận với các
chuyên gia.
 Tìm kiếm và chọn lọc các chuyên gia liên quan đến vấn đề hoặc hiện
tượng đó. Các chuyên gia này có thể là các giáo sư, nhà nghiên cứu hoặc
các lãnh đạo tôn giáo.
 Liên hệ với các chuyên gia được chọn và mời họ tham gia thảo luận về
vấn đề hoặc hiện tượng tơn giáo đó.
 Thực hiện buổi thảo luận với các chuyên gia và ghi lại ý kiến của họ.
 Phân tích ý kiến của các chuyên gia để đưa ra kết luận hợp lý.
Phương pháp tham vấn ý kiến chuyên gia là một công cụ hữu ích trong
nghiên cứu tôn giáo học, giúp cho các nhà nghiên cứu hiểu rõ hơn về các vấn đề
hoặc hiện tượng tôn giáo cụ thể và đưa ra các giải pháp hợp lý hoặc cải thiện kết
quả nghiên cứu của họ.
2. Nhóm phương pháp nghiên cứu định lượng
Phương pháp nghiên cứu định lượng là một phương pháp nghiên cứu khoa
học trong đó dữ liệu thu thập được được biểu diễn dưới dạng con số hoặc số liệu
định lượng để phân tích và đưa ra kết quả dựa trên các phương pháp thống kê.
Trong nghiên cứu tôn giáo, phương pháp nghiên cứu định lượng được sử dụng
8


để đánh giá các quan điểm, hành vi, cảm nhận và trải nghiệm tôn giáo từ con số
hoặc số liệu định lượng. Một số phương pháp nghiên cứu định lượng trong

nghiên cứu tôn giáo bao gồm:
2.1. Khảo sát:
Người nghiên cứu thực hiện khảo sát để thu thập thông tin về niềm tin tôn
giáo, thực hành tôn giáo, thái độ tôn giáo, ảnh hưởng của tôn giáo với đời
sống,... Khảo sát được thực hiện với bảng hỏi, bao gồm các câu hỏi đi cùng các
phương án trả lời thiết kế sẵn. Kết quả thu được nhập vào phần mềm chuyên
dụng (SPSS, Epidata...) từ đó xử lý và chỉ ra các mối quan hệ. Phương pháp này
cho phép việc thu thập thông tin với nhiều người cùng một lúc. Người được hỏi
trả lời ý kiến bằng cách đánh dấu vào các ô tương ứng theo một quy ước nào đó.
Về hình thức, điều tra bằng bảng hỏi được thực hiện qua phỏng vấn trực tiếp,
qua điện thoại, qua thư tín và qua internet.
Trong nghiên cứu tơn giáo, có nhiều phương pháp khảo sát khác nhau, tùy
thuộc vào mục đích và phạm vi của nghiên cứu. Tuy nhiên, một số phương pháp
khảo sát thông thường trong nghiên cứu tôn giáo bao gồm:
 Khảo sát trực tiếp: Đây là phương pháp thu thập thông tin bằng cách trực
tiếp quan sát, phỏng vấn hoặc tham gia vào các hoạt động tôn giáo của
người tham gia nghiên cứu. Phương pháp này có thể cung cấp thơng tin chi
tiết và chính xác về quan điểm tơn giáo của người tham gia.
 Khảo sát gián tiếp: Đây là phương pháp thu thập thơng tin từ các nguồn
phóng viên hoặc tài liệu văn bản. Phương pháp này thường được sử dụng để
thu thập thông tin về lịch sử tôn giáo, các văn bản tôn giáo và các lễ hội tơn
giáo.
 Phân tích nội dung: Đây là phương pháp phân tích các tài liệu văn bản để
đánh giá và rút ra những kết luận về tôn giáo. Phương pháp này thường
9


được sử dụng để phân tích các bài thuyết giáo hoặc các tác phẩm văn học
tôn giáo.
 Khảo sát số liệu thống kê: Đây là phương pháp thu thập và phân tích dữ liệu

số về tơn giáo, bao gồm các thống kê về số lượng người tôn giáo, tần suất
các hoạt động tôn giáo và những suy nghĩ tôn giáo của người dân trong một
địa phương cụ thể. Các phương pháp này có thể được sử dụng độc lập hoặc
kết hợp với nhau để thu thập thông tin tối ưu về tơn giáo trong nghiên cứu.
2.2. Phân tích dữ liệu nhân khẩu học:
Phương pháp phân tích dữ liệu nhân khẩu học là một trong những phương
pháp quan trọng được sử dụng trong nghiên cứu tôn giáo. Phương pháp này tập
trung vào việc phân tích các thơng tin về đối tượng tham gia nghiên cứu, bao
gồm độ tuổi, giới tính, trình độ học vấn, dân tộc, thu nhập và các yếu tố khác có
liên quan đến tơn giáo. Phân tích dữ liệu nhân khẩu học có thể giúp cho nghiên
cứu tơn giáo đạt được những kết quả sau:
 Đánh giá độ phân tán của người theo tôn giáo trong một địa phương. Khi
phân tích sự phân bố của người theo tơn giáo trên địa bàn, nghiên cứu có thể
đánh giá được mức độ phổ biến và sự đa dạng về tôn giáo trong khu vực đó.
 Xác định mối quan hệ giữa tôn giáo và các đặc điểm nhân khẩu học. Nghiên
cứu có thể phân tích những thơng tin về giới tính, độ tuổi, trình độ học vấn,
thu nhập và dân tộc của người tôn giáo để xác định những mối quan hệ liên
quan đến tôn giáo trong cộng đồng.
 Nghiên cứu những thay đổi trong tơn giáo. Phân tích dữ liệu nhân khẩu học
cũng có thể giúp nghiên cứu phát hiện những thay đổi trong tỷ lệ người tôn
giáo, cũng như quan sát các xu hướng và thay đổi trong cộng đồng tơn giáo.
Để có được các kết quả chính xác, phương pháp phân tích dữ liệu nhân khẩu
học cần được áp dụng một cách khách quan, đảm bảo tính đầy đủ và chính
xác của số liệu.
10


Lợi thế của phương pháp nghiên cứu định lượng là quy mô khảo sát lớn, số
lượng mẫu khổng lồ, từ đó rút ra kết quả dưới dạng con số thuyết phục và dễ xác
định các xu hướng. Nhược điểm của phương pháp này là khó thiết kế bảng hỏi

với các phương án trả lời có sẵn sát với hiện thực, chọn mẫu sai có thể làm mất
giá trị của khảo sát, thông tin nhanh bị lạc hậu, tốn kém về chi phí,v.v...
Một trong những giải pháp hiện nay là kết hợp phương pháp nghiên cứu
định tính và phương pháp nghiên cứu định lượng trong cùng một nghiên cứu.
Điều này giảm thiểu nhược điểm của từng phương pháp, dùng thế mạnh của
phương pháp này bổ khuyết cho nhược điểm của phương pháp kia, từ đó đạt tối
đa chất lượng của thơng tin và dữ liệu thu thập được.
3. Nhóm phương pháp nghiên cứu đặc thù
Bên cạnh hai nhóm phương pháp nghiên cứu chung nêu trên, Tơn giáo học
cịn chú trọng áp dụng một số phương pháp nghiên cứu đặc thù, tiêu biểu là
phương pháp nghiên cứu theo chiều dọc, phương pháp nghiên cứu theo chiều
ngang, phương pháp hiện tượng học tôn giáo.
3.1. Nghiên cứu theo chiều dọc: nghiên cứu lịch sử tơn giáo.
Từ góc độ lịch sử, phương pháp này rất hữu hiệu trong việc tìm hiểu nguồn
gốc ra đời, quá trình biến thiên qua các giai đoạn lịch sử của tôn giáo, hiện trạng
phát triển của tôn giáo, tái hiện diện mạo tôn giáo cổ đại, nguyên nhân thăng
trầm của tơn giáo các dân tộc,.... từ đó nghiên cứu tổng thể quy luật hình thành,
tồn tại và phát triển của tôn giáo.
Phương pháp nghiên cứu lịch sử tôn giáo là một phương pháp quan trọng và
phổ biến trong nghiên cứu tơn giáo. Phương pháp này tập trung vào việc phân
tích các sự kiện và thay đổi trong lịch sử của các tôn giáo để hiểu rõ sự phát triển
và tác động của chúng trong thời gian. Các phương pháp phổ biến trong nghiên
cứu lịch sử tôn giáo bao gồm:
11


 Nghiên cứu tài liệu và hồ sơ: Phương pháp này sử dụng các tài liệu lịch sử và
hồ sơ tôn giáo bao gồm các văn kiện, bản ghi, sách, báo cáo, và các thư từ
liên quan để giải thích dịng lịch sử của tơn giáo. Áp dụng phương pháp này
cần có kĩ năng giải mã và phân tích các tài liệu lịch sử.

 Nghiên cứu trên địa điểm: Phương pháp này sử dụng việc đi thăm quan các
địa điểm lịch sử có liên quan đến tơn giáo để tìm hiểu về lịch sử của tơn giáo
đó. Việc thực hiện này được thực hiện bằng cách phân tích các vật dụng, các
hiện vật, kiến trúc và địa danh quan trọng liên quan đến tôn giáo.
 Thảo luận và phỏng vấn các chuyên gia: Phương pháp này sử dụng các cuộc
thảo luận và phỏng vấn với các chuyên gia về lịch sử tơn giáo để hiểu các
khía cạnh sâu sắc của các sự kiện và thay đổi trong lịch sử tôn giáo. Phương
pháp nghiên cứu lịch sử tơn giáo có thể giúp chúng ta hiểu rõ hơn về nguồn
gốc, bản chất, và sự phát triển của các tơn giáo, từ đó đưa ra các nhận định,
phân tích và giải thích các yếu tố ảnh hưởng tới tơn giáo đó.
3.2. Nghiên cứu theo chiều ngang: nghiên cứu so sánh các tôn giáo.
Phương pháp nghiên cứu so sánh các tôn giáo là phương pháp quan trọng
trong nghiên cứu tơn giáo, và nó thường được sử dụng để so sánh các đặc trưng
của các tơn giáo khác nhau hoặc để tìm hiểu các tơn giáo trong các nền văn hóa
khác nhau. Các phương pháp phổ biến để nghiên cứu so sánh các tôn giáo là:
 Nghiên cứu đối chiếu: Phương pháp này so sánh các tôn giáo khác nhau về nội
dung, quan điểm và thực hành. Phương pháp này đòi hỏi cho sự khảo sát các
nguồn tài liệu, sách vở, quy tắc, truyền thống, lễ hội của các tơn giáo để tìm ra
các điểm chung và khác nhau giữa các nếp sống tôn giáo.
 Nghiên cứu quan sát trực tiếp: Phương pháp này đòi hỏi phải tiếp cận trực tiếp
với các tín đồ của các tôn giáo khác nhau để quan sát thực tế. Thông qua việc
tham gia các hoạt động tôn giáo, phật tử, hành hương, hôn nhân và mộ phần,
12


nghiên cứu có thể đạt được các kết quả so sánh chính xác về sự khác biệt và
tương đồng giữa các tôn giáo.
 Nhận định chữ ký và thông tin định tính: Phương pháp này đo đạc và phân tích
các thơng tin định tính khác nhau giữa các tơn giáo, bao gồm các đặc điểm như
lịch sử, bản sắc văn hóa, văn hố tơn giáo, hành vi đạo đức và quan điểm tâm

linh. Các phương pháp này có thể đưa ra các kết quả so sánh chi tiết về sự khác
biệt và tương đồng giữa các tôn giáo. Phương pháp nghiên cứu so sánh các tơn
giáo có thể giúp chúng ta hiểu rõ hơn về sự đa dạng và sự độc đáo của các tơn
giáo khác nhau, từ đó đưa ra những khuyến nghị và giải pháp phù hợp cho việc
phát triển tôn giáo và phát triển nhân loại.
Trên cơ sở so sánh các tôn giáo, phương pháp này chú trọng tìm hiểu bản
chất và ý nghĩa của tơn giáo, quy nạp các hình thức và đặc trưng điển hình của
tơn giáo. Có hai cách thức so sánh tơn giáo: Một là, so sánh về mặt hình thức,
tức là so sánh quá trình phát triển, hình thức kết cấu của tôn giáo (gồm kết cấu xã
hội của tôn giáo như tổ chức, đồn thể,...; lý luận của tơn giáo như thần thoại,
giáo lý, học thuyết,...; hoạt động thực tiễn của tôn giáo như nghi thức, lễ bái,
hiến tế,...). Hai là, so sánh về mặt nội dung, tức là nghiên cứu những điểm chung,
bản chất trong các tôn giáo.
3.3. Nghiên cứu hồn cảnh văn hố - xã hội của tơn giáo:
Để nghiên cứu về các tôn giáo, phương pháp nghiên cứu hồn cảnh văn hố
- xã hội là rất quan trọng. Phương pháp này bao gồm việc tìm hiểu và đánh giá
các yếu tố văn hố - xã hội mà tơn giáo ảnh hưởng đến. Sau đây là các bước cơ
bản của phương pháp này:
 Định nghĩa về tôn giáo: Nghiên cứu cần xác định những nguồn gốc, đặc
điểm, tầm quan trọng của tơn giáo đó trong văn hố - xã hội.

13


 Phân tích các bối cảnh lịch sử và chính trị: Nghiên cứu cần phải tìm hiểu về
từng thời kỳ của tơn giáo đó, đặc biệt là tương quan giữa tơn giáo và bối
cảnh lịch sử, chính trị, xã hội.
 Tìm hiểu về văn hóa và nhân thức: Các nghiên cứu về tơn giáo cần phải bao
gồm việc tìm hiểu về các giá trị, thực hành, và những đặc trưng văn hóa của
tơn giáo đó.

 Phân tích các thực hành tôn giáo: Nghiên cứu cần phải đưa ra một cái nhìn
tổng thể về cách tơn giáo được thực hiện. Các nghiên cứu có thể xem xét các
nghi lễ, kinh thánh, giáo phái, tổ chức tôn giáo, giáo dục tôn giáo,...
 So sánh giữa các tôn giáo khác nhau: Nghiên cứu cần đưa ra cái nhìn tổng
thể về các tơn giáo khác nhau và giữa các tơn giáo với nhau. Tóm lại,
phương pháp nghiên cứu hồn cảnh văn hố-xã hội là cơ sở cho việc nghiên
cứu về các tơn giáo, vì giúp cho các nhà nghiên cứu hiểu về tôn giáo trong
một bối cảnh văn hoá - xã hội rộng hơn và đầy đủ hơn.
Phương pháp này một mặt chú ý đến tác động của sự phát triển tôn giáo đối
với sự phát triển của văn hoá - xã hội nhân loại, mặt khác nhấn mạnh tác dụng
ngược trở lại của văn hoá - xã hội của nhân loại đối với sự hình thành và phát
triển của tơn giáo. Đây là một sự bổ sung rát có giá trị với phương pháp nghiên
cứu chỉ nhấn mạnh mô tả sự kiện tôn giáo và lịch sử tư tưởng thuần túy.
3.4. Phương pháp hiện tượng học tôn giáo
Phương pháp hiện tượng học tôn giáo là phương pháp nghiên cứu tôn giáo
dựa trên việc quan sát các hoạt động, hành động, và kinh nghiệm tôn giáo của
người tham gia trong một cộng đồng tôn giáo. Phương pháp này tập trung vào
việc nghiên cứu các sự kiện được ghi nhận hoặc đang diễn ra trong thực tế của
các tơn giáo và nhóm tơn giáo, và cố gắng tìm hiểu các đặc điểm cảm xúc, tư
tưởng và hành vi được thể hiện trong các hoạt động tôn giáo. Phương pháp hiện
tượng học tôn giáo liên quan đến việc quan sát và phân tích tất cả các yếu tố của
14


một sự kiện tôn giáo, bao gồm cả yếu tố nhân văn, tâm lý học và kinh tế. Các sự
kiện tôn giáo được quan sát thông qua các kênh như truyền thông, các cuộc họp
hội, các lễ hội và các tài liệu tơn giáo. Phương pháp này rất hữu ích trong việc
hiểu rõ tư tưởng, giá trị, lịch sử và các hoạt động cụ thể của một cộng đồng tôn
giáo. Nó cũng có thể giúp nhà nghiên cứu xác định các tư vấn, hướng dẫn, và các
ứng cử viên trưởng thành hoặc cử nhân đi nước ngoài. Điều này giúp xác định

những cơ chế và yếu tố đã dẫn đến sự khác biệt. Với phương pháp này, nhà
nghiên cứu có thể tìm hiểu các yếu tố, đặc điểm và biểu hiện của sự lạc hậu trong
tôn giáo và cùng cộng đồng tơn giáo tìm ra giải pháp để giải quyết vấn đề.

4. Vận dụng một số phương pháp được ứng dụng trong nghiên cứu tôn
giáo
4.1. Phương pháp Điền dã Dân tộc học
Một ví dụ về phương pháp Điền dã Dân tộc học trong nghiên cứu tơn giáo
có thể là việc nghiên cứu về tôn giáo của một cộng đồng bản địa ở miền núi Việt
Nam. Các bước tiến hành nghiên cứu bằng phương pháp Điền dã Dân tộc học
trong trường hợp này như sau:
 Định vị cộng đồng: Xác định địa lý, văn hóa của cộng đồng bản địa miền
núi Việt Nam được nghiên cứu.
 Tiếp cận cộng đồng: Thiết lập quan hệ với cộng đồng bản địa bằng cách
tôn trọng các giá trị truyền thống, tìm hiểu thơng qua các cơ quan chính
quyền địa phương hoặc các tổ chức chính trị-xã hội.
 Quan sát và trao đổi: Thực hiện nghiên cứu trực tiếp bằng cách tham gia
vào các nghi thức, các hoạt động tôn giáo của cộng đồng, ghi chép lại các
thông tin và câu chuyện về lịch sử, các thực hành và chủ đề liên quan tới
tôn giáo.
15


 Phân tích dữ liệu: Sau khi thu thập được dữ liệu, các nhà nghiên cứu
phân tích và đánh giá các thơng tin thu được, về các nghi thức, tín
ngưỡng, lễ hội, các danh hiệu, quan hệ đẳng cấp trong tôn giáo của cộng
đồng.
 Triển khai kết quả nghiên cứu: Các kết quả nghiên cứu được triển khai
dưới nhiều hình thức, ví dụ như viết bài báo khoa học, chia sẻ với các
chuyên gia trong lĩnh vực nghiên cứu tôn giáo và văn hóa.

Từ phương pháp này, các nhà nghiên cứu có thể thu được những thơng tin
chính xác và chi tiết về các thực hành tôn giáo trong cộng đồng bản địa này, giúp
hiểu rõ hơn về tôn giáo và văn hóa của một cộng đồng bản địa, và tạo ra độ tin
cậy của kết quả nghiên cứu.
4.2. Phương pháp phỏng vấn sâu
Phương pháp phỏng vấn sâu là một công cụ quan trọng trong nghiên cứu
tôn giáo để hiểu rõ hơn về các quan điểm tôn giáo, thực tiễn và kinh nghiệm của
người tham gia. Dưới đây là ví dụ về phương pháp này trong nghiên cứu tôn
giáo:
Nghiên cứu: Tác động của tôn giáo đối với sự lựa chọn nghề nghiệp ở
người trẻ.
Phương pháp: Phỏng vấn sâu với 20 người trẻ tuổi từ 18 đến 25 tuổi, đang
theo đuổi nghề nghiệp khác nhau, có các tơn giáo khác nhau như Thiên chúa
giáo, Phật giáo, Hồi giáo, đạo Cao Đài.
Quy trình phỏng vấn:
- Bước 1: Tìm kiếm và lựa chọn các người tham gia phù hợp với mục đích
nghiên cứu.
- Bước 2: Tiến hành phỏng vấn cá nhân với từng người tham gia, hỏi về các
câu hỏi liên quan đến tôn giáo và lựa chọn nghề nghiệp như: "Tôn giáo của bạn
16


ảnh hưởng như thế nào đến lựa chọn nghề nghiệp của bạn?", "Bạn có từng gặp
khó khăn trong việc lựa chọn nghề nghiệp do tơn giáo của mình?".
- Bước 3: Ghi lại các câu trả lời và phân tích chi tiết để hiểu rõ hơn về quan
điểm, suy nghĩ và kinh nghiệm của các người tham gia với tôn giáo và sự lựa
chọn nghề nghiệp.
Kết quả: Phương pháp phỏng vấn sâu cho phép các nhà nghiên cứu thu thập
được thông tin chi tiết và chính xác từ những người tham gia nghiên cứu. Khi áp
dụng trong nghiên cứu về tôn giáo, phương pháp này giúp cho các nhà nghiên

cứu hiểu rõ hơn về vai trị của tơn giáo đối với sự lựa chọn nghề nghiệp của
người trẻ, từ đó đưa ra những phương hướng khác nhau cho việc phát triển các
chính sách và chương trình đào tạo.
KẾT LUẬN
Nghiên cứu tơn giáo là một lĩnh vực phức tạp và đòi hỏi sự phân tích, suy
nghĩ sắc bén và phương pháp học thuật chính xác. Trong nghiên cứu tơn giáo có
nhiều nhóm phương pháp nghiên cứu để tìm ra giải pháp để giải quyết vấn đề
như đã trình bày ở trên.
Tất cả các phương pháp này có vai trị quan trọng trong nghiên cứu tơn giáo
và có thể được sử dụng riêng lẻ hoặc kết hợp với nhau để cho ra kết quả chính
xác và hiểu rõ hơn về các đặc tính và biểu hiện của các cộng đồng tôn giáo.tất cả
các phương pháp nghiên cứu tơn giáo trên đều có mục đích đưa ra một cái nhìn
tổng thể và sâu sắc hơn về tôn giáo, giúp giáo dục và nghiên cứu tơn giáo được
chính xác hơn và có ích hơn để áp dụng trong thực tiễn.

17


TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Peter Connolly (Chu Tiến Ánh dịch, 2018), Tôn giáo học từ nhiều cách
tiếp cận, Nxb. Tri thức.
2. Chu Văn Tuấn - Hoàng Văn Chung chủ biên (2021), Một số vấn đề về
cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu tôn giáo ở Việt Nam hiện nay, Nxb.
Khoa học xã hội, Hà Nội.
3. Trác Tân Bình (Trần Nghĩa Phương dịch, 2007), Lý giải tôn giáo, Nxb.
Hà Nội, Hà Nội.
4. Trần Lân Thư - Trần Hà (Trần Nghĩa Phương dịch, 2009), “Phương pháp
nghiên cứu tơn giáo”, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo, số 10 và số 11.
5. Nguyễn Quốc Tuấn (2014), “Tiếp cận hệ thống về thực thể tơn giáo: Một
cách nhìn khác về tơn giáo”, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo, số 3.

6. Lê Tâm Đắc (2009), “Tôn giáo học phải chăng là một chuyên ngành triết
học? (qua thực tế đào tạo sau đại học ở Việt Nam hiện nay)”, Tạp chí Nghiên
cứu Tơn giáo, số 2.
18