(Tiểu luận) tiểu luận kinh tế chính trị vai trò nhà nước trong các nền kinh tế thị trường hiện đại

TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG KHOA
LÝ LUẬN CHÍNH TRỊ ***

TIỂU LUẬN
KINH TẾ CHÍNH TRỊ
VAI TRỊ NHÀ NƯỚC TRONG CÁC NỀN KINH
TẾ THỊ TRƯỜNG HIỆN ĐẠI
Họ và tên sinh viên: Lê Thu Huyền
Lớp: TRI115.11
Lớp hành chính: Pháp 2
Khóa: K60
Mã sinh viên: 2114730020
Giáo viên hướng dẫn:
Hà Nội, năm 2022.


Vai trò nhà nước trong các nền kinh tế thị trường hiện đại
MỤC LỤC
MỤC LỤC.........................................................................................................1
LỜI MỞ ĐẦU...................................................................................................2
NỘI DUNG.......................................................................................................3
CHƯƠNG 1. LÝ LUẬN CHUNG VỀ NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG VÀ
VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC..........................................................................3
1.1. Khái niệm và đặc điểm nền kinh tế thị trường...................................... 3
1.2. Vai trò của nhà nước trong trong các nền kinh tế thị trường..............4
1.2.1. Vai trò của Nhà nước trong quốc phòng và trong việc sản xuất, tiêu
dùng các hàng hố cơng cộng..........................................................................4
1.2.2. Vai trị của Nhà nước đối với các yếu tố ngoại vi..................................5
1.2.3. Vai trò của Nhà nước đối với vấn đề thu nhập và phúc lợi..................6
1.2.4. Vai trị của Nhà nước trong các chính sách tài chính và tiền tệ..........6
Chương 2. QUAN NIỆM VỀ VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC TRONG NỀN

KINH TẾ THỊ TRƯỜNG Ở MỘT SỐ HỌC THUYẾT KINH TẾ HIỆN
ĐẠI....................................................................................................................8
2.1. Quan điểm của Chủ nghĩa tự do mới......................................................8
2.2. Quan điểm của một số trào lưu kinh tế khác....................................... 11
KẾT LUẬN.....................................................................................................14
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT........................................................................ 15
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................16

Lê Thu Huyền

Trang 1


Vai trò nhà nước trong các nền kinh tế thị trường hiện đại
LỜI MỞ ĐẦU
Quan hệ nhà nước và thị trường là mối quan hệ cơ bản trong nền kinh tế
thị trường. Trên bề mặt xã hội, biểu hiện dễ nhận thấy nhất của chính trị là nhà
nước với cấu trúc tương ứng của nó. Về phương diện kinh tế, trong điều kiện
kinh tế thị trường, biểu hiện tập trung của mặt kinh tế là hoạt động của thị
trường với các quy luật kinh tế đặc trưng của nó nehu quy luật giá trị, quy luật
cạnh tranh, quy luật cung cầu…. Do đó trong thực tiễn, ở một góc độ nhất
định, việc xử lý mối quan hệ giữa kinh tế và chính trị biểu hiện tập trung thành
mối quan hệ giữa nhà nước và thị trường. Bên cạnh đó, bản thân thị trường, cơ
chế thị trường là phương tiện hiệu quả nhất mà loài người đã phát hiện để huy
động và khai thác các nguồn lực cho phát triển, cho hiện thực hóa nền tảng
kinh tế của một xã hội. Khi nhà nước xuất hiện với tư cách chủ thể có chức
năng kiến tạo xây dựng nền tảng kinh tế của một xã hội, thì việc xử lý quan hệ
mục tiêu và phương tiện được biểu hiện thành mối quan hệ giữa nhà nước và
thị trường.
Với mong muốn tìm hiểu và có được cái nhìn rõ hơn về vai trị của nhà

nước trong nền kinh tế thị trường hiện đại, tơi đã làm tiểu luận với đề tài: “Vai
trị nhà nước trong các nền kinh tế thị trường hiện đại”
Ngoài phần lời mở đầu, kết luận, mục lục và danh mục tài liệu tham
khảo, nội dung bài tiểu gồm 2 chương:
Chương 1. Lý luận chung về nền kinh tế thị trường và vai trò của
nhà nước.
Chương 2. Quan niệm về vai trò của nhà nước trong nền kinh tế thị
trường ở một số học thuyết kinh tế hiện đại.

Lê Thu Huyền

Trang 2


Vai trò nhà nước trong các nền kinh tế thị trường hiện đại
NỘI DUNG
CHƯƠNG 1.
LÝ LUẬN CHUNG VỀ NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG VÀ VAI TRÒ
CỦA NHÀ NƯỚC.
1.1. Khái niệm và đặc điểm nền kinh tế thị trường.
KTTT là nền kinh tế hàng hố phát triển ở trình độ cao, là một hình
thức tổ chức sản xuất xã hội hiệu quả nhất phù hợp với trình độ phát triển của
xã hội hiện nay.
Các đặc điểm chính của KTTT:
-

Các chủ thể kinh tế có tính tự chủ cao. Mỗi chủ thể kinh tế là một

thành phần của nền kinh tế có quan hệ độc lập với nhau, mỗi chủ thể tự quyết định
lấy hoạt động của mình.

-

Tính phong phú của hàng hóa. Do các chủ thể kinh tế đều tự quyết

định lấy hoạt động của mình nên bất cứ hàng hố nào có nhu cầu thì sẽ có người
sản xuất. Mà nhu cầu của con người thì vơ cùng phong phú, điều này tạo nên sự
phong phú của hàng hoá trong nền KTTT.
-

Cạnh tranh là tất yếu trong KTTT. Hàng hoá nào có nhu cầu lớn thí sẽ

có nhiều người sản xuất. Khi có quá nhiều người cùng sản xuất một mặt hàng thì
sự cạnh tranh là tất yếu.
-

KTTT là một hệ thống kinh tế mở, trong đó có sự giao lưu rộng rãi

không chỉ trong thị trường một nước mà giữa các thị trường với nhau.
-

Giá cả hình thành ngay trên thị trường. Khôngmột chủ thể kinh tế nào

quyết định được giá cả. Giá của một mặt hàng được quyết định bởi cung và cầu của
thị trường. Nền KTTT có thể tự hoạt động được là nhờ vào sự điều tiết của cơ chế
thị trường. Đó là các quy luật kinh tế khách quan như quy luật
Lê Thu Huyền

Trang 3

Vai trò nhà nước trong các nền kinh tế thị trường hiện đại
giá trị, quy luật cung cầu, lưu thông tiền tệ, cạnh tranh...tác động, phối hợp
hoạt động của toàn bộ thị trường thành một hệ thống thống nhất.
1.2. Vai trò của nhà nước trong trong các nền kinh tế thị trường.
Mối quan hệ nhà nước và thị trường còn được thể hiện ra là mối quan
hệ giữa chủ thể với khách thể, khi nhà nước đóng vai trị là chủ thể quản lý
nền kinh tế thị trường; hay đó là mối quan hệ giữa các chủ thể trong nền kinh
tế, khi nhà nước xuất hiện với tư cách là một chủ thể trên thị trường, sẽ quan
hệ bình đẳng với các chủ thể khác theo luật định. Quan hệ nhà nước và thị
trường cũng phản ánh mối quan hệ giữa cái chủ quan với khách quan, bởi lẽ
thị trường luôn vận động theo các quy luật khách quan và chịu sự điều tiết của
nhà nước, lúc đó nhà nước xuất hiện là các quy định, luật lệ, và các công cụ
điều tiết khác. Các công cụ này là sản phẩm chủ quan để định hướng thị
trường, tạo luật chơi cho thị trường. Thị trường sẽ hiệu quả khi các cơng cụ
này hợp lý, khơng làm méo mó thị trường.
1.2.1. Vai trò của Nhà nước trong quốc phòng và trong việc sản xuất, tiêu
dùng các hàng hố cơng cộng.
Với chức năng kinh tế, nhà nước không chỉ là người quản lý, người ban
hành các quy định, các luật chơi trên thị trường, mà cịn đóng vai trị chủ thể
hoạt động sản xuất (nhất là các hàng hóa và dịch vụ cơng), là người mua và
bán các hàng hóa, dịch vụ trên thị trường. Như vậy lúc này quan hệ giữa nhà
nước và thị trường biểu hiện ra là quan hệ giữa các chủ thể trên thị trường,
quan hệ giữa những người mua và người bán hàng hóa và dịch vụchịu sự
tương tác, giàng buộc của các quy luật kinh tế trên thị trường, cũng như sự
quản lý điều hành của nhà nước thông qua hệ thống quy định luật pháp và các
công cụ quản lý.
Lê Thu Huyền

Trang 4

Vai trò nhà nước trong các nền kinh tế thị trường hiện đại
1.2.2. Vai trò của Nhà nước đối với các yếu tố ngoại vi.
Yếu tố ngoại vi là các ảnh hưởng tốt hay không tốt do các yếu tố bên
ngồi gây nên cho hoạt động của cơng ty hay cho xã hội nói chung. Yếu tố
ngoại vi xảy ra khi có sự khác biệt về phí tổn hoặc lợi ích giữa cá nhân và xã
hội. Trong nền kinh tế thị trường tự do, người ta chỉ mưu toan sử dụng tối đa
những phương tiện hay lợi nhuận riêng của mình, và nhưng chi phí hay lợi ích
ngoại vi sẽ không được phản ánh trong giá cả của các đồ vật. Ví dụ, trường
hợp một nhà máy có thể làm ra một loại sản phẩm rất rẻ nhưng lại làm ô
nhiễm môi trường, gây ra sự giảm sút về phúc lợi cho nhưng người khác. Và
do vậy, vai trò kinh tế của Nhà nước là điều chỉnh lại sự bất hợp lý này. Bằng
sự can thiệp, Nhà nước buộc tất cả những ai hưởng lợi từ sản xuất và tiêu thụ
sản phẩm đều phải trả tồn bộ chi phí sản xuất và tiêu thụ sản phẩm ấy.
Nhà nước không dễ dàng quyết định chính xác chi phí ấy là bao nhiêu,
vì khơng thể định lượng một cách chính xác tác hại mà sự ơ nhiễm ấy có thể
gây ra cho xã hội. Vì những khó khăn này, Nhà nước cần phải đảm bảo chi phí
giảm ơ nhiễm khơng được cao hơn so với chi phí mà ơ nhiễm gây ra cho xã
hội. Nếu không các nguồn lực sẽ không được phân bố hiệu qua.
Nhà nước có thể sử đụng một hệ thống thuế, luật pháp, điều lệ, mức
hình phạt, thậm chí cả mức truy tố để nhằm giảm ơ nhiễm. Ngồi ra, Nhà
nước cịn sử dụng cả chính sách quyền sở hữu công khai nguồn tài nguyên,
người sử dụng nguồn tài nguyên này nếu gây ô nhiễm sẽ phải chịu chi phí theo
giá thị trường. Các khoản thuế hay biện pháp trợ cấp tối ưu đều được coi là
phương thức để Nhà nước xứ lý những yếu tố ngoại vi. Do chỗ tồn bộ chi phí
xã hội là cái quan trọng quyết định sự phân bố tài nguyên một cách có hiệu
quả, cịn những chi phí tư nhân quyết định giá hàng, cho nên vai trò của Nhà
Lê Thu Huyền

Trang 5

Vai trò nhà nước trong các nền kinh tế thị trường hiện đại
nước là tạo ra sự thăng bằng giữa cá nhân và xã hội thông qua việc điều chỉnh
sản xuất thừa hoặc tiêu dùng thừa vào chi phí ngoại vi. Nhà nước cần can
thiệp xem xét giá trị của các yếu tố ngoại vi.
1.2.3. Vai trò của Nhà nước đối với vấn đề thu nhập và phúc lợi
Trong nền kinh tế thị trường, khả năng kiếm sống ở một số người là rất
hạn chế, trong khi đó, số khác lại có nguồn thu nhập rất lớn. Vai trị của Nhà
nước là không thể thiếu được trong việc phân phối lại thu nhập để trong chừng
mực cho phép, có thể thu hẹp lại khoảng cách giàu - nghèo trong xã hội. Trên
thực tế, các chính phủ đều ln thực hiện điều đó thơng qua chính sách thuế,
đặc biệt là thuế thu nhập nhằm tạo ra sự công bằng hơn trong phân phối.
Trong hầu hết các nền kinh tế thị trường, Nhà nước có vai trị rất quan
trọng trong việc nâng cao phúc lợi cơng cộng, xố đói, giảm nghèo. Các vấn
đề nehu việc làm, sức khoẻ, bảo hiểm y tế, lương hưu, trợ cấp khó khăn…
ln là những vấn đề rất cần đến sự quan tâm của Nhà nước. Rõ ràng, điều
bàn cãi khơng cịn là ở chỗ Nhà nước có nên tạo ra quỹ phúc lợi hay khơng, có
nên thực hiện phân phối lại thông qua thuế thu nhập hay không... mà là mức
độ thực hiện ra sao để vẫn có thể khích lệ được mọi thành phần lao động trong
việc tạo ra của cải và tiết kiệm trong việc chi dùng những của cải ấy.
1.2.4. Vai trò của Nhà nước trong các chính sách tài chính và tiền tệ
Nhà nước trong các nền kinh tế thị trường đóng một vai trò rất lớn trong
việc tạo ra các điều kiện kinh tế để thị trường tư nhân có thể phát huy hết hiệu
quả hoạt động của mình. Một trong các vai trị đó là tạo ra một thị trường tiền
tệ ổn định, được chấp nhận rộng rãi, có khả năng loại bỏ hệ thống giao dịch
cồng kềnh, kém hiệu quả và đồng thời có khả năng duy trì giá trị tiền tệ thơng
qua các chính sách hạn chế lạm phát. Khi tăng chi tiêu vào thời điểm thất
Lê Thu Huyền

Trang 6


Vai trò nhà nước trong các nền kinh tế thị trường hiện đại
nghiệp cao và lạm phát thấp, Nhà nước đã tăng cung ứng tiền, dẫn tới giảm lãi
suất (tức giảm giá đồng tiền), nhờ đó ngân hàng mới có nhiều điều kiện cho
vay và chi tiêu cho tiêu dùng được tăng lên. Điều đó có nghĩa là kích cầu vì
tiêu dùng là bộ phận cấu thành lớn nhất và ổn định nhất của tổng cầu. Lãi suất
thấp, đồng thời khuyến khích đầu tư, các chủ doanh nghiệp có thể mở rộng sản
xuất, thuê thêm công nhân. Trong thời kỳ lạm phát cao và thất nghiệp thấp thì
ngược lại, Nhà nước “làm nguội" nền kinh tế bằng cách tăng lãi suất, giảm
cung ứng tiền. Cùng với việc giảm tiền và tăng lãi suất, cả chỉ tiêu lẫn giá cả
đều có xu hướng giảm hoặc ít nhất, nếu có tăng thì cũng rất chậm, và kết quả
là thu hẹp lại sản lượng và việc làm.

Lê Thu Huyền

Trang 7


Vai trò nhà nước trong các nền kinh tế thị trường hiện đại
Chương 2.
QUAN NIỆM VỀ VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC TRONG NỀN KINH TẾ
THỊ TRƯỜNG Ở MỘT SỐ HỌC THUYẾT KINH TẾ HIỆN ĐẠI.
2.1. Quan điểm của Chủ nghĩa tự do mới.
Theo Chủ nghĩa tự do mới, nền kinh tế thị trường hiện đại có khả năng
tự điều tiết cao, do vậy sự can thiệp của chính phủ vào tiến trình hoạt động của
thị trường là cần thiết nhưng cũng chỉ nên giới hạn theo phương châm “thị
trường nhiều hơn, nhà nước can thiệp ít hơn.” Trào lưu Tự do mới xuất hiện ở
nhiều nước tư bản với các tên gọi khác nhau, trong đó điển hình là các khuynh

hướng ở Mỹ và ở Đức.
Lý thuyết tự do kinh tế ở Mỹ biểu hiện thành nhiều trào lưu cụ thể với
những tên gọi khác nhau. Trong đó nổi bật là phái Trọng tiền, phái Trọng
cung, và phái Kinh tế vĩ mô mong đợi hợp lý.
Theo phái Trọng tiền, sự can thiệp của nhà nước thường phá vỡ những
cân bằng tự nhiên của thị trường - do vậy có hại cho nền kinh tế... Milton
Friedman chủ trương để cho nền kinh tế thị trường tự do điều tiết, nhà nước
can thiệp chỉ làm xấu thêm tình hình của thị trường, vì nếu thị trường có
khuyết tật thì bản thân nhà nước cũng có khuyết tật của nó. Một số đại biểu
khác thì khẳng định trong nền kinh tế thị trường hiện đại, khơng thể bác bỏ
nhà nước, nhưng họ địi hỏi nhà nước phải điều tiết, điều chỉnh nền kinh tế
theo những qui tắc có tính chuẩn mực đồng thời kiên quyết phản đối cách điều
tiết theo kiểu tuỳ hứng của các chủ thể quản lý. Họ cho rằng, đó là một
khuynh hướng khó tránh khỏi, vì theo kinh nghiệm, khi ban hành các quyết
định quản lý, chính phủ thường thiên về lợi ích của bản thân mình hơn là lợi
ích của dân chúng. Chính vì vậy cần xác lập một hệ thống nguyên tắc của
Lê Thu Huyền

Trang 8


Vai trò nhà nước trong các nền kinh tế thị trường hiện đại
chính sách và những nguyên tắc này phải mang tính khách quan, độc lập với ý
muốn chủ quan tuỳ tiện của chính phủ. Trong hệ thống chính sách kinh tế vĩ
mơ, chính sách cơ bản và quan trọng nhất chính là chính sách tiền tệ.
Phái Trọng cung thì cho rằng, nguyên nhân làm nền kinh tế Mỹ suy yếu
cả ở trong nước và cả trên thị trường quốc tế những năm 1970 nằm ngay trong
chính sách kinh tế của nhà nước Mỹ. M. Feldstein4 khẳng định “…việc nhà
nước sử dụng sai chính sách tiền tệ - tín dụng đã làm toàn bộ nền sản xuất bất
ổn định và nạn lạm phát phát triển nhanh chóng.” Các nhà Trọng cung phủ

nhận tính hiệu quả của chính sách tài khố và hiệu lực khuyếch đại vào sản
lượng của “lý thuyết số nhân” của J.M. Keynes. Họ đề cao một chính sách
kinh tế giảm bớt sự can thiệp trực tiếp của nhà nước bằng cách kết hợp giữa
giảm thuế và bãi bỏ các qui định hạn chế gây cản trở cho sức cung. Hơn nữa,
họ còn cho rằng nhà nước cần phải từ bỏ chính sách phân phối lại, vì “nhà
nước càng ra tay can thiệp để chữa trị bệnh nghèo túng thì số người nghèo
túng càng tăng lên”.
Phái Kinh tế vĩ mô mong đợi hợp lý cũng cho rằng, đa số chính sách
của nhà nước ít có tính hiệu quả, hoặc chỉ đạt hiệu quả ở mức rất thấp. Xuất
phát từ giả định trong nền kinh tế thị trường hiện đại, ứng xử kinh tế của mọi
người đều dựa trên những dự liệu hợp lý, dân chúng có thể hiểu biết về tình
trạng của nền kinh tế khơng kém gì nhà nước và các nhà kinh tế học chuyên
nghiệp. Cùng với kinh nghiệm của mình, dân chúng có thể dự liệu một cách
hợp lý những tình huống kinh tế có thể xảy ra trong tương lai gần, và từ đó sẽ
điều chỉnh hoạt động kinh tế. Vì vậy, chính sách kinh tế của nhà nước chỉ có
hiệu quả nhất định đối với mức sản lượng và việc làm khi sự điều chỉnh này
gây ra sự bất ngờ đối với dân chúng, khiến cho dân chúng hiểu sai tình hình
Lê Thu Huyền

Trang 9


Vai trò nhà nước trong các nền kinh tế thị trường hiện đại
kinh tế. Tuy nhiên, hiệu quả của các chính sách điều tiết của chính phủ cũng
chỉ là nhất thời vì trong điều kiện thiết chế tự do dân chủ được xác lập vững
chắc, dân chúng hồn tồn có thể chủ động trong việc tự điều chỉnh cách ứng
xử, và cách gây bất ngờ của chính phủ ở những lần ra chính sách khác sẽ
khơng có hiệu quả.
Tựu chung lại, các phái của chủ nghĩa tự do mới ở Mỹ về cơ bản đều
cho rằng, chính sách can thiệp kinh tế của nhà nước có hại nhiều hơn có lợi và

nên giảm thiểu sự can thiệp của nhà nước vào kinh tế.
Cũng là một khuynh hướng của chủ nghĩa tự do mới, ở Đức, khuynh
hướng này có tên là Chủ nghĩa thị trường xã hội. Cách nhìn nhận của phái
Kinh tế thị trường xã hội về vai trò của nhà nước trong nền kinh tế có sự khác
biệt so với các phái tự do mới của Mỹ. Trong nền kinh tế thị trường xã hội,
các quá trình kinh tế - xã hội vận hành trên nguyên tắc cạnh tranh có hiệu quả
và phát huy cao độ tính chủ động và sáng kiến của các cá nhân, do đó chính
phủ chỉ can thiệp vào nơi nào cạnh tranh khơng có hiệu quả, ở nơi cần phải
bảo vệ và thúc đẩy cạnh tranh có hiệu quả. Nền kinh tế thị trường xã hội đòi
hỏi nhà nước phải mạnh. Song chỉ can thiệp với mức độ và tốc độ cần thiết và
phải dựa trên hai nguyên tắc hỗ trợ và tương hợp. Nếu nguyên tắc hỗ trợ liên
quan tới câu hỏi liệu nhà nước có nên can thiệp hay khơng, thì ngun tắc
tương hợp lại đề cập tới việc sự can thiệp đó nên được thực hiện nehu thế nào.
Nguyên tắc hỗ trợ xác định chức năng của nhà nước phải khơi dậy và bảo vệ
các nhân tố của thị trường, ổn định hệ thống tài chính - tiền tệ, duy trì chế độ
sở hữu tư nhân và giữ gìn trật tự an ninh và công bằng xã hội. Nguyên tắc
tương hợp làm cơ sở để nhà nước hoạch định các chính sách kinh tế phù hợp
Lê Thu Huyền
10

Trang


Vai trò nhà nước trong các nền kinh tế thị trường hiện đại
với sự vận động của các qui luật trong nền kinh tế thị trường đồng thời phải
đảm bảo được các mục tiêu kinh tế - xã hội của mình, trong đó bao gồm các
chính sách: tồn dụng nhân lực, tăng trưởng, chống chu kỳ, thương mại và
chính sách đối với các ngành và các vùng lãnh thổ.
Như vậy, trong nền kinh tế thị trường xã hội, nhà nước phải đề ra những
chính sách kinh tế tích cực, tức là nhà nước phải là người bảo vệ sở hữu tư

nhân, phải có trách nhiệm khơng để cho các ngun tắc cạnh tranh bị phá vỡ,
phải đưa ra những khuôn khổ và qui tắc, “luật chơi” trong cạnh tranh, đồng
thời với việc tạo lập những bộ máy kiểm soát thực hiện các luật chơi đó. Nhà
nước có thể can thiệp tự do - thơng qua các chính sách tín dụng, tiền tệ, thuế...
nhưng không được can thiệp vào hoạt động kinh tế của bản thân các xí nghiệp,
ngay cả những xí nghiệp nằm trong các tập đồn, các tổ chức có tính chất độc
quyền.
2.2. Quan điểm của một số trào lưu kinh tế khác.
Ngoài các trường phái cơ bản đã phân tích ở trên, cịn nhiều trào lưu
kinh tế hiện đại cũng thể hiện quan điểm của mình về vai trị của nhà nước
trong nền kinh tế thị trường. Có thể kể đến Chủ nghĩa thể chế, trào lưu chính
sau Keynes, kinh tế học Phái tả, Kinh tế chính trị cấp tiến...
Chủ nghĩa thể chế hình thành và phát triển phổ biến ở Mỹ giữa thế kỷ
XX

với ba khuynh hướng cơ bản: khuynh hướng tâm lý học - xã hội, khuynh

hướng luật pháp - xã hội và khuynh hướng thống kê. Đây là trào lưu cho rằng động
lực của sự phát triển xã hội là các thể chế. Thể chế là các thiết chế nehu gia đình,
nhà nước, tổ chức độc quyền, nghiệp đồn... hoặc có thể là thói quen, tập tục,
truyền thống, luân lý, luật pháp... Trong lý luận kinh tế của mình,
Lê Thu Huyền
11

Trang


Vai trò nhà nước trong các nền kinh tế thị trường hiện đại
những người theo Chủ nghĩa thể chế phê phán tư tưởng tự do và cách tiếp cận
nền kinh tế theo kiểu vi mô của Tân cổ điển, ủng hộ sự can thiệp của nhà nước

trong quản lý nền sản xuất. Chẳng hạn, Wesley Mitchell6 quan niệm rằng, sự
tiến hóa của các thể chế, đặc biệt là thể chế nhà nước là động lực phát triển
của xã hội hiện đại, sự can thiệp của thể chế nhà nước vào kinh tế là phương
tiện tốt nhất để giải quyết những mâu thuẫn của CNTB. Họ đưa ra khẩu hiệu
“kiểm tra về mặt xã hội,” tuyên truyền cho việc tổ chức điểu chỉnh nền kinh tế
trong điều kiện của CNTB độc quyền nhà nước. Họ đặt ra vấn đề luật pháp
cho quá trình quản lý nền sản xuất tư bản, phủ định tác động của cơ chế thiết
lập tự động sự cân bằng trong nền kinh tế của học thuyết “kinh doanh tự do.”
Tựu chung lại, chủ nghĩa thể chế đặt vấn đề cần có sự can thiệp của nhà nước
vào đời sống kinh tế.
Trào lưu chính sau Keynes thể hiện sự dung hịa hai khuynh hướng:
tuyệt đối hóa vai trị của Nhà nước mà xem nhẹ vai trò của cơ chế tự điều
chỉnh của trường phái Keynes và khuynh hướng chỉ chấp nhận vai trò điều tiết
kinh tế của nhà nước trong một phạm vi hạn chế của chủ nghĩa tự do mới. Đại
biểu cho trào lưu này là P.A. Samuelson7 với quan điểm về nền kinh tế hỗn
hợp. Samuelson cho rằng, “điều hành một nền kinh tế khơng có chính phủ
hoặc thị trường thì cũng nehu định vỗ tay bằng một bàn tay.” Để đảm bảo
được ba tiêu chí cơ bản của nền kinh tế: hiệu quả, công bằng và ổn định, cách
tốt nhất là phải áp dụng mô hình kinh tế hỗn hợp trong đó cơ chế thị trường
xác định giá cả và sản lượng, nhất là đối với các lĩnh vực quan trọng, cịn
chính phủ điều tiết thị trường bằng những chương trình thuế, các hoạt động
chi tiêu và luật lệ. Cả hai bên: chính phủ và thị trường đều có tính thiết yếu,
Lê Thu Huyền
12

Trang


Vai trò nhà nước trong các nền kinh tế thị trường hiện đại
nhưng phải xác định thật rõ ranh giới, ở đâu, lĩnh vực nào thì để thị trường

điều tiết cịn ở đâu, lĩnh vực nào thì chính phủ phải điều tiết. Tuy nhiên, trên
thực tế, điều khó khăn nhất đối với điều hành kinh tế của các chính phủ là xác
định được ranh giới này.
Kinh tế học Phái tả cũng là trường phái phê phán gay gắt các lý thuyết
kinh tế của chủ nghĩa tự do mới. J.K. Galbraith8, một đại biểu điển hình của
kinh tế học Phái tả cho rằng, sự phát triển của kinh tế thị trường dẫn đến nhiều
tệ nạn nehu ô nhiễm môi trường, hư hỏng kết cấu kinh tế hạ tầng, phân hóa xã
hội sâu sắc, lãng phí tài ngun... Từ đó, kinh tế học Phái tả chủ trương dùng
kế hoạch hóa thay thế thị trường để kinh doanh hàng hóa. Trong lý thuyết nổi
tiếng của kinh tế học Phái tả về “xã hội công nghiệp mới,” họ khẳng định việc
phát triển kỹ thuật tất yếu dẫn đến kế hoạch hóa. Kỹ thuật hiện đại cũng đòi
hỏi tăng cường vai trò của nhà nước hiện đại, trong đó có vai trị kinh tế của
nhà nước. Giữa nhà nước và hệ thống công nghiệp mới diễn ra mối quan hệ
ràng buộc. Ranh giới giữa nhà nước với hãng tư nhân khơng tồn tại. Ranh giới
đó trở nên rất khó phân biệt và thậm chí chỉ cịn là sự quy ước. CNTB trở
thành “xã hội cơng nghiệp,” xã hội đó về nguyên tắc khác hẳn so với CNTB
trước đây.
Xu hướng kinh tế chính trị học Cấp tiến ở Mỹ những năm 1970 cũng
phê phán tính chất vơ chính phủ của thị trường, phê phán các chính sách kinh
tế vĩ mô hiện đại. Họ chủ trương xây dựng chế độ tư hữu lớn và kế hoạch hóa
dân chủ nền kinh tế. Kinh tế chính trị học Cấp tiến cho rằng, nhà nước tư sản
có hai chức năng: một là, thực hiện tích lũy tư bản, duy trì nhịp độ ổn định
tăng trưởng kinh tế; hai là, tạo ra sự bình đẳng cho mọi thành viên trong xã
Lê Thu Huyền
13

Trang


Vai trò nhà nước trong các nền kinh tế thị trường hiện đại

hội. Chức năng thứ nhất được thực hiện bằng việc nhà nước đầu tư “tư bản xã
hội” vào các ngành thuộc lĩnh vực hạ tầng và khoa học công nghệ, giúp các
công ty cổ phần nâng cao tỷ suất lợi nhuận và khối lượng lợi nhuận của mình.
Chức năng thứ hai được thực hiện thông qua các “chi phí xã hội” nehu trợ cấp
thất nghiệp, chi viện cho các quỹ bảo hiểm của các tổ chức cơng đồn về ốm
đau, thương tật và tuổi già... Để thực hiện được các chức năng này, phải kiểm
soát tiền lương, giá cả, thực hiện chính sách thuế hợp lý, từ đó nhà nước đảm
bảo được sự ổn định xã hội.

Lê Thu Huyền
14

Trang


Vai trò nhà nước trong các nền kinh tế thị trường hiện đại
KẾT LUẬN
Mối quan hệ nhà nước và thị trường còn được thể hiện ra là mối quan
hệ giữa chủ thể với khách thể, khi nhà nước đóng vai trò là chủ thể quản lý
nền kinh tế thị trường; hay đó là mối quan hệ giữa các chủ thể trong nền kinh
tế, khi nhà nước xuất hiện với tư cách là một chủ thể trên thị trường, sẽ quan
hệ bình đẳng với các chủ thể khác theo luật định. Quan hệ nhà nước và thị
trường cũng phản ánh mối quan hệ giữa cái chủ quan với khách quan, bởi lẽ
thị trường luôn vận động theo các quy luật khách quan và chịu sự điều tiết của
nhà nước, lúc đó nhà nước xuất hiện là các quy định, luật lệ, và các công cụ
điều tiết khác. Các công cụ này là sản phẩm chủ quan để định hướng thị
trường, tạo luật chơi cho thị trường. Thị trường sẽ hiệu quả khi các cơng cụ
này hợp lý, khơng làm méo mó thị trường.
Tiểu này đã góp phần hệ thống hóa quan niệm về vai trò của nhà nước
trong nền kinh tế thị trường ở một số học thuyết kinh tế hiện đại, chỉ ra tính

quy luật của sự biến đổi các quan niệm về vai trò của nhà nước đối với kinh tế
thị trường và nguyên lý cân bằng, hài hoà trong việc giải quyết mối quan hệ
giữa thị trường và nhà nước trong vận hành nền kinh tế thị trường, từ đó đưa
ra mối quan hệ giữa nhà nước và thị trường trong sự phát triển kinh tế hiện
nay.

Lê Thu Huyền
15

Trang


Vai trò nhà nước trong các nền kinh tế thị trường hiện đại

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT
STT

Từ viết tắt

Từ viết đầy đủ

1

CNTB

Chủ nghĩa tư bản

2

TBCN

Tư bản chủ nghĩa

3

KTTT

Kinh tế thị trường

Lê Thu Huyền
16

Trang


Vai trò nhà nước trong các nền kinh tế thị trường hiện đại
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
1.

Bộ giáo dục và Đào tạo (2021), Giáo trình Kinh tế chính trị Mac –

Lênin, NXB Chính trị Quốc gia sự thật.
2.

TS. Phạm Thị Hồng Điệp, Vai trò của nhà nước trong nền kinh tế thị

trường từ một số học thuyết kinh tế cận, hiện đại.
3.

Basle, M., và những người khác, Lịch sử tư tưởng kinh tế, NXB

Khoa học - Xã hội Hà Nội.
4.

Chatelus, M., Mười vấn đề lớn về kinh tế hiện đại, CIEM.

Lê Thu Huyền
17

Trang