Thực trạng, vấn đề và định hướng chính sách về mối quan hệ giữa nhà nước và thị trường trong điều kiện nên kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa

Chịu trách nhiệm xuất bản
GIÁM ĐỐC - TỔNG BIÊN TẬP
PGS.TS. PHẠM MINH TUẤN
Chịu trách nhiệm nội dung
PHÓ GIÁM ĐỐC - PHÓ TỔNG BIÊN TẬP
TS. ĐỖ QUANG DŨNG
Biên tập nội dung:

ThS. PHẠM THỊ KIM HUẾ
TS. HOÀNG MẠNH THẮNG
ThS. HOÀNG THỊ THU HƯỜNG
TRẦN PHAN BÍCH LIỄU

Trình bày bìa:
Chế bản vi tính:
Sửa bản in:
Đọc sách mẫu:

ĐƯỜNG HỒNG MAI
PHẠM THU HÀ
PHÒNG BIÊN TẬP KỸ THUẬT
HOÀNG THỊ THU HƯỜNG
VIỆT HÀ

Giấy đăng ký xuất bản số: 1459-2021/CXBIPH/4-12 /CTQG.
Quyết định xuất bản số: 300-QĐ/NXBCTQG, ngày 11/5/2021.
Mã số ISBN: 978-604-57-6777- 1.
Nộp lưu chiểu tháng 5 năm 2021

4

MỐI QUAN HỆ GIỮA NHÀ NƯỚC VÀ THỊ TRƯỜNG...

CÁC TÁC GIẢ
PGS.TS. Vũ Văn Hà
PGS.TS. Đoàn Minh Huấn

Đồng chủ biên

PGS.TS. Phạm Thị Thanh Bình
TS. Nguyễn Xuân Cường
TS. Phạm Việt Dũng
PGS.TS. Nguyễn Vũ Hoàng
CÙNG SỰ THAM GIA CỦA CÁC CỘNG TÁC VIÊN:
TS. Phạm Tất Thắng

TS. Lê Minh Nghĩa

PGS.TS. Nguyễn Tiến Dũng

PGS.TS. Tạ Thị Đoàn

PGS.TS. Trần Thị Vân Hoa

PGS.TS. Trần Quang Tuyến

TS. Nguyễn Chiến Thắng

PGS.TS. Phạm Thị Hồng Diệp

PGS.TS. Chu Đức Dũng

TS. Nguyễn Thúy Anh

GS.TS. Đỗ Thế Tùng

ThS. Lê Hoàng Anh

GS.TS. Chu Văn Cấp

ThS. Vũ Thị Phương Dung

PGS. TS. Nguyễn Văn Thạo

ThS. Nghiêm Thị Thanh Thúy

PGS.TSKH. Trần Nguyễn Tuyên

ThS. Vũ Nhật Quang

PGS.TS. Nguyễn Thường Lạng

CN. Kim Ngọc Đàm

PGS.TS. Đinh Công Tuấn

CN. Vũ Quỳnh Trang


5

LỜI NHÀ XUẤT BẢN
Mối quan hệ giữa nhà nước và thị trường gắn liền với sự phát
triển của nhà nước và sự ra đời, phát triển của thị trường. Trên một
khía cạnh nhất định, lịch sử phát triển nền kinh tế thị trường là lịch
sử của quá trình giải quyết mối quan hệ giữa nhà nước và thị trường.
Ở nước ta, 35 năm thực hiện đường lối đổi mới, tư duy về mối quan
hệ giữa Nhà nước và thị trường trong nền kinh tế thị trường định hướng
xã hội chủ nghĩa ở nước ta ngày càng được khẳng định rõ hơn, thể hiện ở
một số kết quả đạt được như sau: (1) Đã xác định rõ hơn mơ hình tổng
qt của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Đây là căn
cứ định hướng để xác định và giải quyết mối quan hệ giữa Nhà nước và
thị trường. (2) Đã xây dựng và đưa vào vận hành hệ thống luật pháp về
quản lý nhà nước đối với nền kinh tế - xã hội; thể chế hóa vai trị, vị trí
và quan hệ giữa Nhà nước và thị trường. (3) Nhà nước đã tác động mạnh
mẽ làm chuyển biến về chất đối với nền kinh tế, trong đó các yếu tố thị
trường, các loại thị trường ngày càng được hình thành, phát triển và tạo
được nhiều nhân tố mới cho nền kinh tế. (4) Quản lý nhà nước về kinh tế
của nước ta đang làm hình thành dần một mơ hình kinh tế hỗn hợp mới
đối với một nước có nền kinh tế thị trường phát triển ở trình độ thấp. (5)
Vai trị của Nhà nước đang chuyển dần từ Nhà nước sở hữu và kiểm soát
sang Nhà nước kiến tạo, điều tiết và phục vụ; hiệu lực quản lý nhà nước
có cải thiện. Tuy nhiên, vẫn cịn những hạn chế, như: hệ thống pháp luật
chưa đồng bộ, chưa tuân theo các quy luật của kinh tế thị trường; vai trị
của Nhà nước đơi khi lấn át thị trường; thị trường còn manh mún, sơ
khai, chậm đồng bộ so với yêu cầu...

Nhằm cung cấp tài liệu nghiên cứu về vấn đề nêu trên, Nhà xuất
bản Chính trị quốc gia Sự thật xuất bản cuốn sách Mối quan hệ
giữa Nhà nước và thị trường trong điều kiện nền kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa: trực trạng, vấn đề và
định hướng chính sách của tập thể tác giả do PGS.TS. Vũ Văn Hà


6

MỐI QUAN HỆ GIỮA NHÀ NƯỚC VÀ THỊ TRƯỜNG...

và PGS.TS. Đoàn Minh Huấn làm đồng chủ biên. Đây là kết quả
nghiên cứu của Đề tài thuộc Chương trình Khoa học và Công nghệ
trọng điểm cấp Quốc gia giai đoạn 2016-2020 “Nghiên cứu khoa học lý
luận chính trị giai đoạn 2016-2020”, mã số KX.04/16-20.
Cuốn sách gồm 3 chương. Chương I trình bày các khái niệm và lý
thuyết kinh tế về quan hệ giữa nhà nước và thị trường trong nền kinh
tế thị trường trên thế giới; cơ sở của mối quan hệ và nội dung cơ bản
của việc giải quyết mối quan hệ giữa nhà nước và thị trường; các
nguyên tắc và các yếu tố cơ bản tác động đến giải quyết mối quan hệ
giữa nhà nước và thị trường; kinh nghiệm quốc tế trong giải quyết
mối quan hệ giữa nhà nước và thị trường và một số bài học kinh
nghiệm tham khảo cho Việt Nam. Chương II trình bày quá trình đổi
mới tư duy của Đảng và Nhà nước ta về vai trò của Nhà nước, của thị
trường, về quan hệ giữa Nhà nước và thị trường; thực trạng vai trò
của Nhà nước, của thị trường; về quan hệ giữa Nhà nước và thị
trường; thực trạng vai trò của Nhà nước, của thị trường; đánh giá
thực trạng giải quyết mối quan hệ giữa Nhà nước và thị trường; thành
công, hạn chế và nguyên nhân trong giải quyết mối quan hệ giữa Nhà
nước và thị trường trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ

nghĩa ở nước ta. Chương III đề cập đến những xu hướng, quan điểm,
giải pháp và định hướng chính sách giải quyết mối quan hệ giữa Nhà
nước và thị trường, hoàn thiện nền kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa ở nước ta đến năm 2030.
Mối quan hệ giữa Nhà nước và thị trường là mối quan hệ lớn, cơ bản,
đòi hỏi phải giải quyết hài hịa trong tiến trình phát triển kinh tế - xã
hội. Giải quyết tốt mối quan hệ này chính là góp phần hiện thực hóa mục
tiêu đưa nước ta trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại.
Chủ đề của cuốn sách hàm chứa nội dung rộng lớn và phức tạp.
Mặc dù tập thể tác giả đã có nhiều cố gắng, nhưng chắc chắn cuốn
sách không tránh khỏi còn khiếm khuyết. Nhà xuất bản và các tác giả
mong nhận được ý kiến đóng góp của đơng đảo bạn đọc để hoàn thiện
nội dung cuốn sách trong lần xuất bản sau.
Xin giới thiệu cuốn sách với bạn đọc.
Tháng 10 nm 2020

NH XUấT BảN CHíNH TRị QUốC GIA Sự THậT


7

Lời nói đầu
Nhìn lại lịch sử phát triển của nền kinh tế thị trường, có
thể thấy, trên một khía cạnh nhất định, đó chính là lịch sử
của tranh luận về mối quan hệ giữa Nhà nước và thị trường.
Trong cuộc tranh luận này đã hình thành các quan điểm,
trường phái khác nhau. Trường phái kinh tế học cổ điển, với
đại diện chính là Adam Smith, chủ trương thơng qua phương
thức cạnh tranh thị trường tự do để phân bổ các nguồn lực,
cho rằng, nhà nước chỉ nên đóng vai trị là “người gác đêm”.

Nhưng đến những năm 20 của thế kỷ XX, khi mà cuộc khủng
hoảng kinh tế bùng nổ nghiêm trọng, những khuyết tật của
thị trường bộc lộ rõ rệt, tác động mạnh đến xu thế tăng
trưởng. Thực tế này đã đặt ra suy nghĩ lại về vai trò của thị
trường tự do, và thấy cần có sự can thiệp của nhà nước. Học
thuyết về nền kinh tế có điều tiết, với đại diện chính là J.M.
Keynes chủ trương dùng chính sách với trọng tâm là quản lý
tổng cầu, để can thiệp vào nền kinh tế. Tuy nhiên, sự can
thiệp mạnh vào nền kinh tế đã dẫn đến xuất hiện tình trạng
suy thối và lạm phát vào những năm 70 của thế kỷ XX. Và
như vậy thực tế phát triển cho thấy sự cần thiết của cả thị
trường và nhà nước. Đây chính là quan điểm của P.A.
Samuelson về nền kinh tế thị trường hỗn hợp, cho rằng muốn
phát triển kinh tế phải dựa vào cả “bàn tay vô hình” và “bàn
tay hữu hình” là thị trường và nhà nước.


8

MỐI QUAN HỆ GIỮA NHÀ NƯỚC VÀ THỊ TRƯỜNG...

Thực tế là, kinh tế thị trường có lịch sử phát triển hàng
trăm năm, nhiều nền kinh tế đã thành công trong giải quyết
mối quan hệ này và ngược lại cũng không ít nền kinh tế thất
bại. Vấn đề là ở chỗ, nhà nước can thiệp đến mức nào và vào
lĩnh vực nào, thời điểm nào... khơng có khn mẫu cụ thể
chung đối với các nền kinh tế. Sự can thiệp của nhà nước cần
phải linh hoạt thay đổi phù hợp với mơi trường cụ thể: đó là
trình độ phát triển lực lượng sản xuất, năng lực và hiệu quả
quản trị của nhà nước, các truyền thống lịch sử - văn hóa cụ

thể... Như vậy, địi hỏi phải nghiên cứu, phân tích cụ thể các
cơ sở và yếu tố chi phối, thúc đẩy việc xử lý mối quan hệ này
mới có các giải pháp chính sách khả thi.
Việt Nam chuyển từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung
sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, từ
chỗ kỳ thị, khơng thừa nhận đến thừa nhận vai trị của thị
trường. Mơ hình nền kinh tế Việt Nam hiện đang vận hành
là sự kết hợp cơ chế thị trường và sự can thiệp có mức độ
của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Nền kinh
tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta là nền
kinh tế hàng hóa nhiều thành phần vận hành theo cơ chế
thị trường có sự quản lý của Nhà nước dưới sự lãnh đạo của
Đảng Cộng sản. Đây là một hình thái kinh tế thị trường vừa
tuân thủ theo những quy luật của kinh tế thị trường, vừa
dựa trên cơ sở được dẫn dắt, chi phối bởi các nguyên tắc và
bản chất của chủ nghĩa xã hội. Yếu tố khách quan của cơ
chế thị trường và yếu tố chủ quan của quản lý nhà nước
theo mục tiêu nhất định được phối hợp linh hoạt để bảo đảm
thành cơng của mơ hình.
Trong 35 năm thực hiện đổi mới, phát triển nền kinh tế
thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, chúng ta đã đạt


LỜI NĨI ĐẦU

9

được nhiều thành tựu quan trọng, có ý nghĩa lịch sử. Một
trong những nguyên nhân quan trọng là chúng ta đã có
những đổi mới trong nhận thức về vai trò của Nhà nước và

vai trò của thị trường cũng như đổi mới trong thực tiễn điều
hành giải quyết mối quan hệ này. Tuy nhiên, bên cạnh đó
cũng cịn khơng ít vấn đề đặt ra xung quanh nhận thức về
bản chất, nguyên tắc, cơ chế chính sách giải quyết hài hòa
mối quan hệ giữa Nhà nước và thị trường... Để góp phần vào
giải quyết những vấn đề đặt ra, cuốn sách tập trung làm rõ
một số vấn đề chủ yếu sau:
- Làm rõ hơn cơ sở khoa học và thực tiễn của mối quan hệ
giữa nhà nước và thị trường, bản chất và nguyên tắc giải
quyết mối quan hệ này;
- Khái quát và làm rõ những biểu hiện mới của các lý
thuyết kinh tế về vai trò của nhà nước và thị trường, những
dạng thức biểu hiện và các yếu tố tác động đến quan hệ giữa
nhà nước và thị trường;
- Nêu lên những kinh nghiệm trong giải quyết mối quan hệ
giữa nhà nước và thị trường ở một số nền kinh tế trên thế giới
và khu vực, rút ra những gợi ý tham khảo đối với Việt Nam;
- Làm rõ sự đổi mới tư duy của Đảng ta về vai trò của
Nhà nước và vai trò của thị trường, về quan hệ giữa Nhà
nước và thị trường trong nền kinh tế thị trường định hướng
xã hội chủ nghĩa;
- Phân tích, đánh giá thực trạng giải quyết mối quan hệ
giữa Nhà nước và thị trường trong quá trình 35 năm đổi mới
xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa
ở Việt Nam, chỉ rõ thành cơng và hạn chế trong q trình
giải quyết, phân tích làm rõ các nguyên nhân;


10

MỐI QUAN HỆ GIỮA NHÀ NƯỚC VÀ THỊ TRƯỜNG...

- Phân tích, nhận diện rõ những vấn đề đặt ra trong việc
giải quyết mối quan hệ giữa Nhà nước và thị trường trong
nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
- Xây dựng quan điểm xác định vai trò của Nhà nước, vai
trò của thị trường và tạo cơ sở giải quyết hiệu quả, hợp lý
quan hệ giữa Nhà nước và thị trường trong nền kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam;
- Đề xuất các giải pháp và định hướng chính sách để giải
quyết tốt quan hệ giữa Nhà nước và thị trường, hướng đến
hoàn thiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở
Việt Nam.
Cơng trình này là kết quả nghiên cứu của đề tài: “Mối
quan hệ giữa nhà nước và thị trường trong điều kiện nền
kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa: Thực trạng,
vấn đề và định hướng chính sách”, Mã số: KX.04.12/16-20,
thuộc Chương trình khoa học và công nghệ trọng điểm cấp
Quốc gia giai đoạn 2016-2020 “Nghiên cứu khoa học lý luận
chính trị giai đoạn 2016-2020”, Mã số: KX.04/16-20, do Hội
đồng Lý luận Trung ương chủ trì. Đây là vấn đề rộng lớn và
phức tạp, mặc dù các thành viên nghiên cứu đã hết sức cố
gắng, song khó tránh khỏi cịn khiếm khuyết, rất mong nhận
được sự quan tâm, đóng góp ý kiến của bạn đọc.
Xin trân trọng cảm ơn!
Thay mặt tập thể tác giả
PGS.TS. VŨ VĂN HÀ


11

Chương I

NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN
VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN
GIẢI QUYẾT MỐI QUAN HỆ
GIỮA NHÀ NƯỚC VÀ THỊ TRƯỜNG
TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG
I. CÁC KHÁI NIỆM VÀ LÝ THUYẾT KINH TẾ
VỀ QUAN HỆ GIỮA NHÀ NƯỚC VÀ THỊ TRƯỜNG
TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG TRÊN THẾ GIỚI
1. Nhà nước và thị trường, chức năng của nhà nước
và của thị trường
1.1. Nhà nước và chức năng của nhà nước
1.1.1. Khái niệm nhà nước
Nhà nước nói chung là một tổ chức đặc biệt của quyền
lực chính trị do giai cấp thống trị lập ra, là một bộ máy
cưỡng chế đặc biệt, là cơng cụ duy trì, bảo vệ địa vị và lợi ích
của giai cấp thống trị. Ngồi phục vụ giai cấp thống trị, nhà
nước còn giải quyết những vấn đề nảy sinh trong đời sống
xã hội, bảo đảm trật tự chung, ổn định giá trị chung của xã
hội để xã hội tồn tại và phát triển. Nhà nước bảo vệ lợi ích
của giai cấp cầm quyền và các giai cấp khác khi lợi ích đó
khơng mâu thuẫn với nhau. Tuy nhiên, biểu hiện cụ thể và


12

MỐI QUAN HỆ GIỮA NHÀ NƯỚC VÀ THỊ TRƯỜNG...

mức độ thực hiện vai trò xã hội là khác nhau ở những kiểu
nhà nước khác nhau, và ngay trong một kiểu nhà nước cũng
khác nhau ở từng giai đoạn phát triển và tuỳ thuộc điều
kiện kinh tế - xã hội.
Đến nay, trên thế giới đã xuất hiện bốn kiểu nhà nước:
nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến, nhà nước tư sản, nhà
nước vô sản (nhà nước xã hội chủ nghĩa). Bản chất nhà nước
có hai thuộc tính (tính xã hội và tính giai cấp) cùng tồn tại
trong một thể thống nhất khơng thể tách rời, có quan hệ biện
chứng với nhau; trong đó, tính giai cấp là thuộc tính cơ bản,
vốn có của bất kỳ nhà nước nào; cịn tính xã hội thể hiện ở
chỗ nhà nước là đại diện chính thức của tồn xã hội, thực
hiện bảo vệ lợi ích cơ bản, lâu dài của quốc gia - dân tộc và
cơng dân của mình.
Theo chủ nghĩa Mác - Lênin, nhà nước có 5 đặc trưng cơ
bản là: (1) Nhà nước có quyền lực chính trị cơng cộng đặc
biệt; có bộ máy cưỡng chế, quản lý những công việc chung
của xã hội; (2) Nhà nước có quyền quản lý dân cư, phân chia
lãnh thổ thành các đơn vị hành chính; (3) Nhà nước có chủ
quyền quốc gia; (4) Nhà nước có quyền xây dựng, sáng tạo
pháp luật và có quyền điều chỉnh các quan hệ xã hội bằng
pháp luật và (5) Nhà nước có quyền ban hành các sắc thuế và
thu thuế.
Ngay từ năm 1847, Ph. Ăngghen đã nêu 12 nhiệm vụ mà
giai cấp công nhân phải thực hiện sau khi giành được chính
quyền, tất cả các nhiệm vụ đó đều trực tiếp liên quan tới tổ
chức, xây dựng xã hội mới. C. Mác và Ph. Ăngghen cũng xem
việc giai cấp công nhân giành lấy quyền lực nhà nước mới chỉ

Chương I: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM...

13

là bước đầu tiên. Sau đó phải sử dụng quyền lực nhà nước để
tăng thật nhanh số lượng những lực lượng sản xuất.
Lãnh đạo giai cấp công nhân và nhân dân lao động
Nga làm cách mạng, sau khi thiết lập chuyên chính vơ
sản, V.I. Lênin đã trực tiếp lãnh đạo, xây dựng xã hội mới.
Đó là thời kỳ chủ nghĩa cộng sản khơng cịn chỉ là cương lĩnh
hay học thuyết, mà đã trở thành công việc xây dựng hằng
ngày. Bởi vậy, V.I. Lênin đã có sự phát triển mới về mặt lý
luận liên quan tới chức năng tổ chức và xây dựng của chun
chính vơ sản. V.I. Lênin xem việc tích cực xây dựng chủ
nghĩa cộng sản, sáng tạo ra những quan hệ kinh tế mới, sáng
tạo ra một xã hội mới là nhiệm vụ cấp bách, quan trọng hơn
là đập tan sự phản kháng của tư sản. Không dừng lại ở việc
khẳng định nhiệm vụ hàng đầu là tổ chức, xây dựng so với
nhiệm vụ trấn áp, V.I. Lênin còn làm rõ nội dung, biện pháp
của nhiệm vụ đó trên nhiều bình diện khác nhau.
Trong lĩnh vực kinh tế, để thực hiện nhiệm vụ xây dựng,
nhà nước vô sản phải hoàn thành việc tước đoạt giai cấp tư
sản, phát triển mạnh các lực lượng sản xuất, củng cố kỷ luật
lao động mới. Trong lĩnh vực xã hội, phải tạo ra quan hệ xã
hội mới, tạo ra những tổ chức lao động mới có khả năng phối
hợp những thành tựu mới nhất của khoa học và kỹ thuật với
sự tập hợp đông đảo những người lao động, cải tạo dần tầng
lớp tiểu sản xuất hàng hố thơng qua một cơng tác tổ chức
lâu dài.
Đề cập đến chức năng tổ chức xây dựng của nhà nước

chun chính vơ sản, V.I. Lênin dành sự chú ý đặc biệt cho
nhiệm vụ quản lý. Sau khi giành được chính quyền, theo


14

MỐI QUAN HỆ GIỮA NHÀ NƯỚC VÀ THỊ TRƯỜNG...

V.I. Lênin, vũ khí duy nhất mà nhờ đó giai cấp vơ sản có thể
chiến thắng giai cấp tư sản là quản lý. Trong nhiệm vụ quản
lý toàn diện đời sống xã hội, V.I. Lênin xem quản lý nhà nước
trong thời kỳ chun chính vơ sản thực chất là quản lý kinh
tế. Nhìn nhận nhiệm vụ này từ góc độ đấu tranh giai cấp, góc
độ chính trị, V.I. Lênin quan niệm: nhiệm vụ căn bản của
mọi xã hội quá độ chuyển sang chế độ xã hội chủ nghĩa là ở
chỗ giai cấp vô sản thống trị... phải chiến thắng giai cấp tư
sản... tức là chúng ta phải đạt được chiến thắng đó trong lĩnh
vực tổ chức kinh tế quốc dân, tổ chức sản xuất, trong lĩnh vực
kiểm kê và kiểm sốt có tính chất tồn dân. Như vậy sau khi
giành chính quyền, nhà nước vô sản phải tập trung vào
nhiệm vụ quản lý, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội. Lúc
này nhà nước khơng chỉ quản lý mà cịn là một chủ thể trong
nền kinh tế, hoạt động theo quy luật chung.
Ngay trong các xã hội tư bản, vai trò của nhà nước trong
thúc đẩy kinh tế cũng ngày càng được chú ý. Năm 1982, khi
nghiên cứu về sự phát triển thần kỳ của Nhật Bản, Giáo sư
người Mỹ Chalmers Ashby Johnson (1931-2010) đã đưa ra
thuật ngữ chính phủ kiến tạo phát triển (developmental
government), nhà nước kiến tạo phát triển (developmental
state)1. Sở dĩ có khái niệm mới là do Giáo sư C. Johnson

nhận thấy vai trò hết sức quan trọng của nhà nước đối với sự
phát triển nhảy vọt của Nhật Bản trong giai đoạn 1951-1973.
C. Johnson cho rằng, Nhà nước Nhật Bản không chỉ tạo ra
_________
1. Johnson C.: MITI and the Japanese miracle: The growth of industrial
policy, 1925-1975, Stanford, Stanford University Press, 1982.


Chương I: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM...

15

khuôn khổ cho sự phát triển, mà còn định hướng và thúc đẩy
sự phát triển đó. Về sau, một số nước Đông Á và nhiều nước
khác cũng đi theo xu hướng của Nhật Bản, đều được coi là
nhà nước kiến tạo phát triển.
Các nhà nghiên cứu về sau cho rằng, nhà nước kiến tạo
phát triển là mơ hình nhà nước nằm ở giữa mơ hình nhà
nước điều chỉnh (theo chủ thuyết thị trường tự do) và mơ
hình nhà nước kế hoạch hóa tập trung quan liêu (theo mơ
hình xã hội chủ nghĩa). Nhà nước kiến tạo phát triển khơng
đứng ngồi thị trường, nhưng cũng không làm thay thị
trường. Nhà nước kiến tạo coi trọng vai trị của thị trường
nhưng khơng tuyệt đối hóa nó mà chủ động, tích cực can
thiệp vào thị trường để thúc đẩy phát triển và hiện thực hóa
các mục tiêu phát triển đã được đề ra. Đây là mơ hình nhà
nước kết hợp được ưu điểm, đồng thời khắc phục được nhược
điểm của cả hai mơ hình nhà nước điều chỉnh và nhà nước kế
hoạch hóa tập trung quan liêu.
Như vậy nhà nước là thực thể thuộc về kiến trúc thượng

tầng, tuy nhiên trong hoạt động xây dựng xã hội mới, nhà
nước khơng chỉ với vai trị của yếu tố thượng tầng tác động,
quản lý sự phát triển của cơ sở hạ tầng mà nhà nước còn hiện
thân với tính cách là một chủ thể trên thị trường, hoạt động
bình đẳng như các chủ thể khác.
1.1.2. Chức năng của nhà nước
Chức năng của nhà nước là những phương diện hoạt động
chủ yếu của nhà nước nhằm thực hiện những nhiệm vụ đặt
ra. Chức năng của nhà nước được xác định xuất phát từ bản
chất của nhà nước do cơ sở kinh tế và cơ cấu giai cấp trong xã


16

MỐI QUAN HỆ GIỮA NHÀ NƯỚC VÀ THỊ TRƯỜNG...

hội quyết định. Thơng thường, căn cứ vào phạm vi hoạt động
thì chức năng của nhà nước chia thành hai nhóm: chức năng
đối nội và chức năng đối ngoại; hoặc phân chia theo lĩnh vực
như: chức năng chính trị, chức năng xã hội, chức năng kinh
tế. Chức năng đối nội là chức năng được thực hiện trong
phạm vi nội bộ đất nước như bảo đảm chế độ kinh tế, giữ
vững an ninh, chính trị, trật tự an tồn xã hội, trấn áp
những phần tử chống chế độ. Còn chức năng đối ngoại là thể
hiện vai trò của nhà nước với các nhà nước khác, dân tộc
khác trong các nhiệm vụ như: phòng thủ đất nước chống giặc
ngoại xâm, thiết lập mối bang giao với các nước khác, dân tộc
khác. Chức năng đối nội và đối ngoại có quan hệ mật thiết
với nhau. Việc xác định và thực hiện chức năng đối ngoại
phải căn cứ vào tình hình thực hiện chức năng đối nội. Đồng

thời kết quả của việc thực hiện chức năng đối ngoại sẽ tác
động mạnh mẽ đến chức năng đối nội.
Để thực hiện các chức năng của mình nhà nước phải
dựa vào pháp luật. Nhà nước phải tổ chức xây dựng pháp
luật. Hệ thống pháp luật hoàn chỉnh, phù hợp sẽ là cơ sở
cho việc triển khai thực hiện các chức năng của nhà nước.
Đồng thời với hoàn thiện hệ thống pháp luật là việc tổ chức
thực hiện pháp luật và bảo vệ pháp luật. Một xã hội có kỷ
cương pháp luật, mọi người tôn trọng luật pháp và bảo vệ
luật pháp sẽ bảo đảm cho việc huy động các nguồn lực để
hoàn thành các nhiệm vụ quốc gia đặt ra. Đương nhiên để
có được điều đó, xã hội phải thực hiện giáo dục ý thức tuân
thủ pháp luật đi liền với tính bắt buộc trong tuân thủ luật
pháp ở mọi quốc gia.


Chương I: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM...

17

Khi thực hiện các chức năng của mình, nhà nước phải cụ
thể hóa các nhiệm vụ trong từng giai đoạn phù hợp với điều
kiện lịch sử kinh tế - xã hội cũng như nguồn lực quốc gia.
Các nhiệm vụ thường gắn liền với các lĩnh vực của đời sống
xã hội, như nhiệm vụ về kinh tế, chính trị, văn hóa - xã hội,
an ninh - quốc phòng...
Là một bộ phận hợp thành của đời sống xã hội có nhà
nước, cũng như bất kỳ một hiện tượng xã hội nào, chức
năng của nhà nước khơng đứng im mà ln có sự vận
động và phát triển. Trong đời sống, căn cứ vào nhiệm vụ,

mục tiêu của nhà nước ở từng giai đoạn cụ thể mà tương
ứng với nó, nhà nước có những chức năng khác nhau, ngay
cả một chức năng cũng có sự thay đổi về nội dung để phù
hợp với đời sống xã hội. Mặc dù chức năng của nhà nước
là những hoạt động riêng, nhưng giữa các chức năng có sự
tác động qua lại, tương hỗ lẫn nhau cùng hướng tới việc
thực hiện mục tiêu và nhiệm vụ của nhà nước, vì thế chức
năng của nhà nước hợp thành một hệ thống thống nhất có
ảnh hưởng, tác động lẫn nhau, thể hiện sự nhất quán và
đồng bộ.
Các chức năng và nhiệm vụ của nhà nước được thực hiện
thông qua bộ máy nhà nước. Bộ máy nhà nước là hệ thống
các cơ quan từ trung ương xuống địa phương, bao gồm nhiều
loại cơ quan như cơ quan lập pháp, hành pháp, tư pháp...
Toàn bộ hoạt động của bộ máy nhà nước nhằm thực hiện các
chức năng của nhà nước, phục vụ cho lợi ích của giai cấp
thống trị. Bộ máy nhà nước bao gồm nhiều cơ quan, mỗi cơ
quan cũng có những chức năng, nhiệm vụ riêng phù hợp với


18

MỐI QUAN HỆ GIỮA NHÀ NƯỚC VÀ THỊ TRƯỜNG...

phạm vi, quyền hạn được giao. Vì vậy, cần phân biệt chức
năng của nhà nước với chức năng của mỗi cơ quan nhà nước
cụ thể. Chức năng của nhà nước là phương diện hoạt động
chủ yếu của toàn thể bộ máy nhà nước, trong đó mỗi cơ quan
khác nhau của nhà nước đều tham gia thực hiện ở những
mức độ khác nhau. Chức năng của một cơ quan chỉ là những

mặt hoạt động chủ yếu của riêng cơ quan đó nhằm góp phần
thực hiện những chức năng và nhiệm vụ chung của nhà
nước. Mỗi kiểu nhà nước có bản chất riêng nên chức năng của
các nhà nước thuộc mỗi kiểu nhà nước cũng khác nhau và
việc tổ chức bộ máy để thực hiện các chức năng đó cũng có
những đặc điểm riêng.
Chẳng hạn, với nhà nước xã hội chủ nghĩa trong hoạt
động đối nội của mình đều phải tiến hành những hoạt động
nhằm bảo đảm vị trí thống trị của giai cấp công nhân và
nhân dân lao động là giai cấp đang lãnh đạo xã hội; bảo vệ
cơ sở kinh tế nền tảng cho sự tồn tại của nhà nước; bảo vệ
vai trò thống trị về tư tưởng của nhân dân lao động trong
xã hội.
a) Khi xem xét các chức năng của nhà nước xã hội chủ
nghĩa theo lĩnh vực cụ thể, trong hoạt động đối nội, nhà nước
phải thực hiện các chức năng sau:
- Chức năng kinh tế
Chức năng kinh tế là chức năng cơ bản, đặc thù của nhà
nước xã hội chủ nghĩa, chức năng này xuất phát từ bản chất
của nhà nước xã hội chủ nghĩa không chỉ là một bộ máy hành
chính - cưỡng chế mà cịn là một tổ chức quản lý kinh tế - xã
hội của nhân dân.


Chương I: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM...

19

Trong từng giai đoạn phát triển của nhà nước xã hội chủ
nghĩa, chức năng kinh tế có những biểu hiện cụ thể tùy thuộc

vào nhiệm vụ, mục tiêu của nhà nước trong từng giai đoạn
phát triển cụ thể. Trước đây, trong nền kinh tế tập trung, để
thực hiện chức năng kinh tế, nhà nước xã hội chủ nghĩa tự
biến mình thành một tổ chức siêu kinh tế, không chỉ dừng lại
ở hoạt động quản lý, nhà nước còn tham gia trực tiếp vào
hoạt động sản xuất và phân phối sản phẩm. Hiện nay trong
nền kinh tế thị trường, đa thành phần kinh tế, định hướng
xã hội chủ nghĩa, chức năng kinh tế của nhà nước xã hội chủ
nghĩa hướng tới các nhiệm vụ sau:
+ Tạo lập, bảo đảm môi trường lành mạnh để giải phóng
các tiềm năng phát triển kinh tế, xây dựng và bảo đảm các
điều kiện chính trị, pháp luật, xã hội, tổ chức ổn định cho sự
phát triển của tất cả các thành phần kinh tế.
+ Củng cố, phát triển các hình thức sở hữu trên cơ sở bảo
đảm vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước.
+ Tạo các tiền đề cần thiết cho sự hội nhập của các thành
phần kinh tế trong nước vào thị trường khu vực và toàn cầu.
Để thực hiện được các nhiệm vụ trên, chức năng kinh tế
của nhà nước hướng tới các nội dung sau:
+ Xây dựng chiến lược, chương trình, chính sách phát
triển kinh tế định hướng cho nền kinh tế quốc dân phát triển
trong nền kinh tế thị trường.
+ Xây dựng, thực hiện chính sách tài chính, tiền tệ hợp
lý, bảo đảm sự lành mạnh của nền tài chính quốc gia.
+ Phát huy những mặt tích cực, ngăn ngừa và hạn chế
những mặt tiêu cực của nền kinh tế thị trường.


20

MỐI QUAN HỆ GIỮA NHÀ NƯỚC VÀ THỊ TRƯỜNG...

+ Điều tiết những lợi ích giữa các thành phần kinh tế, các
tầng lớp dân cư, đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững, bảo
đảm công bằng xã hội.
+ Phương pháp quản lý kinh tế chủ yếu là các biện pháp
kinh tế và pháp luật; trong đó pháp luật phải trở thành
chuẩn mực cho các hoạt động sản xuất, kinh doanh, làm cơ sở
cho các tổ chức kinh tế và các cơ quan quản lý kinh tế của
nhà nước hoạt động.
- Chức năng xã hội
Nhà nước xã hội chủ nghĩa có nhiệm vụ quan trọng là
giải quyết tốt những đòi hỏi, nhu cầu xuất phát từ đời sống,
hướng tới việc xây dựng một xã hội dân chủ, công bằng, văn
minh, tất cả vì giá trị con người. Nền kinh tế thị trường được
thiết lập trong các nhà nước xã hội chủ nghĩa đã mang lại
nhiều thành tựu nhưng cũng đặt ra nhiều vấn đề như: văn
hố, giáo dục, chăm sóc sức khỏe, việc làm... địi hỏi phải giải
quyết. Chính vì vậy, một trong những chức năng quan trọng
của nhà nước xã hội chủ nghĩa là giải quyết các nhiệm vụ mà
xã hội đặt ra, hướng tới sự phát triển bền vững, trong đó con
người là trung tâm.
Nội dung cơ bản của chức năng xã hội của nhà nước xã
hội chủ nghĩa có thể khái quát ở các hướng chính sau:
+ Nhà nước coi giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu.
+ Nhà nước xác định khoa học và công nghệ giữ vai trò then
chốt trong sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.
+ Nhà nước xây dựng và thực hiện chính sách bảo tồn
văn hố dân tộc, tiếp thu có chọn lọc những tinh hoa văn hoá
của nhân loại.

Chương I: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM...

21

+ Nhà nước xây dựng, thực hiện chính sách chăm sóc sức
khoẻ nhân dân.
+ Nhà nước tạo điều kiện để mỗi cơng dân đều có việc
làm, khuyến khích mở rộng sản xuất, thu hút sức lao động;
tích cực trong việc giải quyết vấn đề thất nghiệp...
+ Nhà nước xây dựng chính sách thu nhập hợp lý, điều
tiết mức thu nhập giữa những người có thu nhập cao sang
những người có thu nhập thấp qua các chính sách về thuế.
+ Nhà nước xây dựng và thực hiện các chính sách nhằm
chăm lo đời sống vật chất và tinh thần đối với những người có
cơng, người về hưu, người già yếu cơ đơn.
+ Nhà nước chủ động tìm các biện pháp để giải quyết các
tệ nạn xã hội như ma tuý, mại dâm...
- Chức năng giữ vững an ninh - chính trị, bảo vệ trật tự
an toàn xã hội, bảo vệ các quyền tự do, dân chủ của công dân.
Đây là một trong những chức năng quan trọng của nhà
nước xã hội chủ nghĩa trong tất cả các giai đoạn phát triển.
Nội dung của chức năng này thể hiện ở những mặt cơ
bản sau:
+ Nhà nước phải tăng cường sức mạnh về mọi mặt, sử
dụng các hình thức và phương pháp để giữ vững sự ổn định
chính trị, kiên quyết chống lại những ý đồ, hành vi nhằm gây
mất ổn định an ninh - chính trị của đất nước.
+ Bảo vệ và bảo đảm các quyền tự do, dân chủ của công

dân. Không ngừng mở rộng việc ghi nhận các quyền con
người thành các quyền công dân; xác lập cơ chế pháp lý hữu
hiệu nhằm bảo đảm cho các quyền tự do, dân chủ của công


22

MỐI QUAN HỆ GIỮA NHÀ NƯỚC VÀ THỊ TRƯỜNG...

dân được thực hiện trên thực tế; phát hiện nhanh chóng, xử
lý kịp thời, nghiêm minh các hành vi xâm phạm đến các
quyền tự do, dân chủ của công dân.
+ Bảo vệ trật tự, an tồn xã hội, khơng ngừng tăng cường
pháp chế xã hội chủ nghĩa, thiết lập trật tự pháp luật. Để
thực hiện điều này đòi hỏi các cơ quan nhà nước phải tích
cực, chủ động trong hoạt động của mình, nâng cao hiệu quả
hoạt động xây dựng pháp luật, tổ chức thực hiện pháp luật,
bảo vệ pháp luật, kết hợp sức mạnh của nhà nước với sức
mạnh của xã hội để ngăn ngừa các hành vi vi phạm pháp
luật, đặc biệt là tội phạm.
b) Trong hoạt động đối ngoại, nhà nước xã hội chủ nghĩa
tập trung vào các chức năng sau:
- Chức năng bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa
Đây là một trong những chức năng cơ bản của nhà nước
xã hội chủ nghĩa nhằm giữ vững độc lập, chủ quyền của quốc
gia, bảo đảm sự ổn định cho quốc gia. Để thực hiện chức
năng này các nhà nước xã hội chủ nghĩa đều tập trung xây
dựng một qn đội chính quy, hiện đại có đủ khả năng đối
phó với các mưu đồ can thiệp bằng vũ trang từ bên ngoài vào
các nhà nước.

Để thực hiện tốt chức năng bảo vệ Tổ quốc, bên cạnh việc
xây dựng quân đội chính quy, từng bước hiện đại, có khả
năng chiến đấu cao Nhà nước Việt Nam còn xây dựng một
nền quốc phịng tồn dân, thực hiện chính sách giáo dục quốc
phịng và an ninh cho tồn dân, thực hiện chế độ nghĩa vụ
quân sự, thực hiện chính sách hậu phương - quân đội.


Chương I: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM...

23

- Chức năng củng cố, mở rộng quan hệ hữu nghị và hợp
tác với các nước theo nguyên tắc bình đẳng, cùng có lợi,
khơng can thiệp vào cơng việc nội bộ của nhau
Mục đích của chức năng này nhằm mở rộng quan hệ hữu
nghị và hợp tác, tạo điều kiện quốc tế thuận lợi cho công cuộc
xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ
nghĩa, đồng thời góp phần vào việc thiết lập một thế giới dân
chủ và tiến bộ.
Trong bối cảnh thế giới có nhiều biến động phức tạp hiện
nay, với sự phát triển mạnh mẽ của lực lượng sản xuất và xu
hướng quốc tế hoá nền kinh tế thế giới, hoạt động đối ngoại
của nhà nước ngày càng trở nên đa dạng về hình thức, phong
phú về nội dung. Hiện nay, Nhà nước ta thực hiện đường lối
đối ngoại độc lập, tự chủ, đa phương hóa, đa dạng hóa, chủ
động và tích cực hội nhập quốc tế, thực hiện hội nhập kinh tế
quốc tế sâu rộng trên nhiều cấp độ, đa dạng hóa về hình
thức, từng bước thích ứng với ngun tắc và chuẩn mực thị
trường toàn cầu.

1.2. Thị trường và chức năng của thị trường
1.2.1. Thị trường
Kinh tế hàng hố là một hình thái tổ chức kinh tế, trong
đó diễn ra q trình sản xuất và trao đổi hàng hố. Mơi
trường hoạt động, phát triển và trao đổi hàng hoá là thị
trường, đây là nơi diễn ra sự tác động lẫn nhau giữa người
tiêu dùng và người sản xuất, mỗi bên theo đuổi những mục
đích riêng của mình. Thị trường giống như người mơi giới
đóng vai trị trung gian, thu xếp, điều hồ sở thích của