Giáo trình lịch sử tư tưởng Việt Nam

Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
LÅÌI NỌI ÂÁƯU
-***-
Trong khi chåì âåüi giạo trçnh qúc gia, chụng täi biãn
soản giạo trçnh “Lëch sỉí Tỉ tỉåíng Viãût Nam” nhàòm phủc
vủ cho viãûc hc táûp ca sinh viãn ngnh Triãút hc, ngnh
Giạo dủc Chênh trë tải cạc trỉåìng Âải Hc thüc Âải hc
Hú v nhỉỵng bản âc quan tám.
Näüi dung cún sạch âỉåüc hon thnh dỉûa ch úu
trãn näüi dung hai cún “Lëch sỉí tỉ tỉåíng Viãût Nam” táûp 1
v 2 do Nh xút bn Khoa hocü X häüi v Nhán vàn xút
bn nàm 1995 v 1997. Táûp 1 do giạo sỉ Nguùn Ti Thỉ
ch biãn, táûp 2 l ca giạo sỉ tiãún s Lã S Thàõng ch
biãn. Ngoi ra, ti liãûu tham kho ch úu l bäü sạch “Lëch
sỉí Tỉ tỉåíng Viãût Nam” gäưm 7 táûp ca tạc gi Nguùn
Âàng Thủc do Nh xút bn thnh phäú Häư Chê Minh phạt
hnh nàm 1998.
Cún Giạo trçnh cng l sỉû hon thiãûn bỉåïc mäüt ca
“Âãư cỉång bi ging Lëch sỉí tỉ tỉåíng Viãût Nam” do tạc gi
biãn soản nàm 2002.
Màûc d â cọ nhiãưu cäú gàõng biãn soản theo quút
âënh säú 3244/ GD-ÂT ngy 12/ 09/ 1995 ca Bäü trỉåíng Bäü
Giạo Dủc v Âo Tảo, song cún sạch cng khäng trạnh
khi nhỉỵng thiãúu sọt. Tạc gi ráút mong nháûn âỉåüc sỉû gọp
ca cạc bản âäưng nghiãûp, âc gi xa gáưn âãø cún sạch
ngy cng hon thiãûn hån. Chán thnh cm ån!
Hú, thạng 3 nàm 2007
Th. s Hong Ngc Vénh
BI MÅÍ ÂÁƯU
ÂÄÚI TỈÅÜNG, PHỈÅNG PHẠP, NHIÃÛM VỦ

NGHIÃN CỈÏU CA LËCH SỈÍ TRIÃÚT HC
I/ ÂÄÚI TỈÅÜNG NGHIÃN CỈÏU CA LËCH SỈÍ TRIÃÚT HC.
1 - Triãút hc
.

Theo quan niãûm mạc-xêt thç “Triãút hc l mäüt trong nhỉỵng
hçnh thại thỉïc x häüi, l khoa hc nghiãn cỉïu vãư nhỉỵng con
âỉåìng chung nháút, nhỉỵng ngun tàõc chung nháút, nhỉỵng biãûn
phạp chung nháút ca sỉû váûn âäüng v phạt triãøn ca thãú giåïi”.
Triãút hc l mäüt trong cạc hçnh thại thỉïc x häüi ra âåìi
khong thãú k VI tcn, l mäüt bäü pháûn ca kiãún trục thỉåüng táưng,
xẹt âãún cng triãút hc bë quy âënh båíi âåìi säúng váût cháút ca x
häüi.
1
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
Sỉû phạt triãøn ca cạc tỉ tỉåíng triãút hc bë quy âënh båíi sỉû
phạt triãøn ca nãưn sn xút váût cháút v phi phủ thüc vo sỉû
phạt triãøn ca cüc âáúu tranh giai cáúp trong x häüi. Triãút hc
cng chênh l thãú giåïi quan ca nhỉỵng giai cáúp hồûc táûp âon x
häüi nháút âënh.
Tuy váûy, triãút hc v sỉû phạt triãøn ca lëch sỉí triãút hc váùn
ln cọ tênh âäüc láûp tỉång âäúi våïi âåìi säúng váût cháút ca x häüi.
Båíi l, triãút hc ln cọ nhiãưu mäúi liãn hãû, sỉû giao lỉu tỉ tỉåíng
khạc nhau.
Trong mäüt phảm vi khäng gian, thåìi gian nháút âënh, sỉû
giao lỉu âọ vỉåüt ra khi sỉû rng büc trỉûc tiãúp ca âåìi säúng váût
cháút ca x häüi nhỉ cạc váún âãư liãn quan âãún: Ngưn gäúc nháûn
thỉïc ca triãút hc; Ngưn gäúc x häüi ca triãút hc; Lägic näüi tải
ca cạc khuynh hỉåïng v hãû thäúng triãút hc (Duy váût, duy tám,

biãûn chỉïng, siãu hçnh); Mäúi quan hãû giỉỵa triãút hc våïi cạc khoa
hc, våïi cạc tỉ tỉåíng khạc.
Mäüt tri thỉïc âỉåüc gi l triãút hc phi bao gäưm hai úu täú:
Nháûn thỉïc:
Phi thãø hiãûn âỉåüc mäüt sỉû hiãøu biãút nháút âënh (nãúu
khäng nọi l sỉû hiãøu biãút un thám) vãư thãú giåïi.
Nháûn âënh:
Phi t r âỉåüc thại âäü, hnh vi, cạch cỉ xỉí, ỉïng xỉí, âäúi xỉí ca
con ngỉåìi våïi thãú giåïi.
2 - Lëch sỉí triãút hc.
Theo quan âiãøm mạc-xêt, lëch sỉí triãút hc l lëch sỉí phạt
sinh, hçnh thnh v phạt triãøn ca triãút hc nọi chung, ca cạc
khuynh hỉåïng v hãû thäúng triãút hc khạc nhau nọi riãng trong sỉû
phủ thüc (suy âãún cng) ca nọ vo sỉû phạt triãøn ca täưn tải x
häüi.
Lëch sỉí triãút hc l mäüt khoa hc ca cạc khoa hc triãút
hc, chỉï khäng l mäüt khoa hc lëch sỉí thäng thỉåìng:
- Nọ nghiãn cỉïu, mä t cạc sỉû kiãûn trong sỉû phạt triãøn ca
triãút hc, trçnh by näüi dung cạc hãû thäúng triãút hc khạc nhau
mäüt cạch khại quạt.
- Nọ nghiãn cỉïu nhỉỵng quy lût phạt triãøn ca triãút hc v
lägêc näüi tải ca quạ trçnh phạt sinh, hçnh thnh v phạt triãøn ca
cạc hãû thäúng triãút hc.
- Näüi dung cå bn ca lëch sỉí triãút hc l cüc âáúu tranh
ca ch nghéa duy váût v ch nghéa duy tám. Cüc âáúu tranh ny
xun sút sỉû phạt triãøn ca triãút hc v nọ phn ạnh cüc âáúu
tranh giai cáúp trong x häüi. Cüc âáúu tranh ny cng khäng tạch
råìi cüc âáúu tranh giỉỵa hai phỉång phạp nháûn thỉïc biãûn chỉïng
v siãu hçnh.
+ Ch nghéa duy váût khàóng âënh váût cháút cọ trỉåïc,

thỉïc cọ sau, váût cháút quút âënh thỉïc. Ch nghéa duy váût
thỉåìng l thãú giåïi quan ca lỉûc lỉåüng tiãn tiãún, tiãún bäü ca x
2
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
häüi. Ch nghéa duy váût khàóng âënh con ngỉåìi cọ kh nàng nháûn
thỉïc thãú giåïi. Trong tiãún trçnh phạt trãøn tỉì cäø âải âãún hiãûn âải,
ch nghéa duy váût â tri qua nhiãưu hçnh thỉïc khạc nhau. Nhỉng
nọi chung, nọ â cọ cạc hçnh thỉïc ch úu: Duy váût cäø âải; Duy
váût táưm thỉåìng; Duy váût cå hc mạy mọc; Duy váût siãu hçnh
nhán bn ca Phå bạch; Duy váût biãûn chỉïng.
+ Ch nghéa duy tám khàóng âënh thỉïc cọ trỉåïc, váût
cháút cọ sau, thỉïc quút âënh váût cháút. Ch nghéa duy tám
thỉåìng l thãú giåïi quan ca nhỉỵng lỉûc lỉåüng suy tn, bo th v
phn âäüng ca x häüi. Ch nghéa duy tám thỉåìng ph nháûn hồûc
chè thỉìa nháûn mäüt cạch ráút hản chãú kh nàng nháûn thỉïc thãú giåïi
ca con ngỉåìi. Khi h thỉìa nháûn con ngỉåìi cọ kh nàng nháûn
thỉïc thãú giåïi thç thỉûc tãú âọ chè l sỉû tỉû nháûn thỉïc vãư thỉïc ca h
vãư thãú giåïi m thäi. Trong sỉû phạt triãøn ca mçnh, ch nghéa duy
tám cng â tri qua nhiãưu hçnh thỉïc khạc nhau. Nhỉng nọi
chung cọ hai hçnh thỉïc cå bn l duy tám khạch quan v duy tám
ch quan.
+ Phỉång phạp biãûn chỉïng: Xem xẹt sỉû váût hiãûn
tỉåüng trong mäúi liãn hãû phäø biãún, quy âënh rng büc láùn nhau,
ln váûn âäüng v ln phạt triãøn trong máu thùn näüi tải ca
chụng. Trong tiãún trçnh váûn âäüng v phạt triãøn ca mçnh, phỉång
phạp biãûn chỉïng â váûn âäüng âi tỉì tháúp âãún cao, m âènh cao l
biãûn chỉïng duy váût.
+ Phỉång phạp siãu hçnh: Xem xẹt sỉû váût hiãûn tỉåüng
trong thãú tạch biãût cä láûp láùn nhau, hồûc khäng váûn âäüng, hồûc

khäng phạt triãøn, hồûc váûn âäüng v phạt triãøn theo chu k khẹp
kên. Phỉång phạp siãu hçnh cng â tri qua nhiãưu hçnh thỉïc
khạc nhau trong tiãún trçnh váûn âäüng v phạt triãøn ca mçnh.
II/ NHIÃÛM VỦ NGHIÃN CỈÏU CA LËCH SỈÍ TRIÃÚT HC.
- Lëch sỉí triãút hc chè r sỉû phạt triãøn ca ch nghéa duy
váût trong cüc âáúu tranh ca nọ våïi ch nghéa duy tám v nhỉỵng
biãún âäøi båíi nhỉỵng hçnh thỉïc khạc nhau ca ch nghéa duy váût.
- Lëch sỉí triãút hc chè r sỉû phạt triãøn ca ch nghéa duy
tám trong cüc âáúu tranh ca nọ våïi ch nghéa duy váût v quạ
trçnh biãún âäøi ca nọ dỉåïi nhỉỵng hçnh thại khạc nhau.
- Lëch sỉí triãút hc chè r cüc âáúu tranh giỉỵa hai phỉång
phạp biãûn chỉïng v siãu hçnh trong lëch sỉí triãút hc. Chè r sỉû
hçnh thnh v phạt triãøn ca cạc phỉång phạp nháûn thỉïc chëu nh
hỉåíng sáu sàõc ca quạ trçnh phạt triãøn khoa hc, k thût v
trçnh âäü ca nãưn sn xút x häüi.
- Lëch sỉí triãút hc chè r cüc âáúu tranh giỉỵa ch nghéa duy
váût v ch nghéa duy tám, giỉỵa phỉång phạp biãûn chỉïng v
phỉång phạp siãu hçnh, nhỉng khäng lm âån gin v lm ngho
lëch sỉí triãút hc, m lm phong phụ thãm lëch sỉí triãút hc båíi
3
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
tênh âan xen, thám nháûp nhau, kãú thỉìa nhau, loải b nhau giỉỵa
cạc tro lỉu triãút hc.
- Lëch sỉí triãút hc chè r tênh phỉïc tảp, khọ khàn trong viãûc
phán loải rảch ri hai tro lỉu triãút hc cå bn dỉûa trãn váún âãư cå
bn ca triãút hc. Viãûc phán loải chè thỉûc hiãûn âỉåüc chênh xạc
khi hiãøu âụng ngun l “âáúu tranh v thäúng nháút giỉỵa cạc màût
âäúi láûp“; Phi cọ sỉû phán biãût cáưn thiãút giỉỵa âáúu tranh tỉ tỉåíng
vãư thãú giåê quan våïi âáúu tranh vãư khoa hc.

III/ PHỈÅNG PHẠP NGHIÃN CỈÏU LËCH SỈÍ TRIÃÚT HC.
- Phỉång phạp nghiãn cỉïu ca lëch sỉí triãút hc Mạc-Lãnin
nhçn chung v xun sút l phỉång phạp biãûn chỉïng duy váût.
Trong quạ trçnh nghiãn cỉïu, sỉû kãút håüp giỉỵa phỉång phạp lägic
våïi phỉång phạp lëch sỉí gi l phỉång phạp lägic-lëch sỉí. Dỉûa
trãn nhỉỵng ngun tàõc ca ch nghéa duy váût biãûn chỉïng vãư tỉû
nhiãn v nhỉỵng ngun tàõc ca ch nghéa duy váût biãûn chỉïng vãư
x häüi m nghiãn cỉïu. Tỉïc khäng phi gảt b, th tiãu quạ khỉï
m l tiãúp thu cọ phã phạn nhỉỵng thnh tỉûu ca vàn minh thãú
giåïi, l duy trç v phạt triãøn nhỉỵng gç cọ giạ trë tiãún bäü trong cạc
thnh qu ca quạ khỉï, l kãú thỉìa trãn con âỉåìng phạt triãøn ca
x häüi v vàn họa nhán loải.
- Lëch sỉí triãút hc âi hi phi cọ quan âiãøm ton diãûn, lëch
sỉí củ thãø khi nghiãn cỉïu thãú giåïi quan v näüi dung triãút thuút
ca mi nh tỉ tỉåíng. Chè nhỉ thãú måïi chè r âỉåüc giạ trë lëch sỉí
v hản chãú ca nọ. Phỉång phạp nghiãn cỉïu ca lëch sỉí triãút hc
nhỉ thãú, âi hi phi âi sáu vo nhỉỵng váún âãư bn cháút sáu kên
nháút, phỉïc tảp nháút ca cạc triãút thuút triãút hc, chäúng lải thại
âäü håìi håüt trong viãûc nghiãn cỉïu, âạnh giạ lëch sỉí triãút hc.
Tọm lải, phỉång phạp nghiãn cỉïu ca lëch sỉí triãút hc l
phi dỉûa trãn cå såí vỉỵng chàõc ca ch nghéa duy váût biãûn chỉïng
vãư tỉû nhiãn v ch nghéa duy váût biãûn chỉïng vãư x häüi. Ch
nghéa duy váût biãûn chỉïng vãư x häüi ca triãút hc lëch sỉí mạc-xêt
l cå såí phỉång phạp lûn ca lëch sỉí triãút hc.
IV/ ÂÀÛC ÂIÃØM CA LËCH SỈÍ TRIÃÚT HC MẠC-XÊT.
- Khạc våïi ch nghéa duy tám (Tinh tháưn l âäüng cå ca
phạt triãøn triãút hc; ph nháûn sỉû phủ thüc ca triãút hc vo âåìi
säúng kinh tãú-x häüi, ph nháûn tênh giai cáúp ca triãút hc; ph
nháûn nhỉỵng âäüng lỉûc váût cháút-x häüi cho sỉû phạt triãøn triãút
hc ), láưn âáưu tiãn trong lëch sỉí triãút hc, Mạc l ngỉåìi âàût cå såí

hiãûn thỉûc cho l lûn vãư lëch sỉí triãút hc. Sau ny, trong âiãưu
kiãûn lëch sỉí måïi, Lãnin â bo vãû nhỉỵng quan âiãøm ca Mạc v
Àng ghen vãư váún âãư ny.
Lãnin â âàûc biãût nháún mảnh ngun tàõc tênh Âng ca lëch
sỉí triãút hc l ngun tàõc báút di báút dëch, l cại väún cọ ca lëch sỉí
triãút hc tỉì 2000 nàm trỉåïc âáy.
4
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
- Lëch sỉí triãút hc mạc-xêt cäng khai trỉåïc sau nhỉ mäüt,
bo vãû ch nghéa duy váût trỉåïc sỉû táún cäng ca nhỉỵng k th
âëch våïi nọ, phã phạn cọ cå såí x häüi khạch quan âäúi våïi mi
quan âiãøm ca ch nghéa duy tám trong lëch sỉí triãút hc, nháút l
våïi triãút hc tỉ sn hiãûn âải.
Tuy nhiãn, khäng vç thãú m ty tiãûn, håìi håüt, v âoạn trong
viãûc nghiãn cỉïu cạc dng triãút hc tỉ sn hiãûn âải. ÅÍ âáy, cáưn cọ
bn lénh vảch r táút c nhỉỵng gç phn âäüng v phủc vủ låüi êch
riãng ca cạc giai cáúp, cạc táưng låïp phn âäüng trong x häüi.
Âäưng thåìi, cn phi biãút tháûn trng duy trç v bo vãû táút c
nhỉỵng gç tiãún bäü, cọ giạ trë trong mi triãút thuút.
- Ngun tàõc tênh Âng trong lëch sỉí triãút hc mạc-xêt âäúi
láûp våïi mi biãøu hiãûn ca ch nghéa giạo âiãưu. Nọ âi hi tênh
sạng tảo cao v quan âiãøm lëch sỉí củ thãø nghiãm tục. Trong âiãưu
kiãûn ngy nay, cng nháûn thỉïc r hån nghéa ca cüc âáúu tranh
chäúng lải ch nghéa giạo âiãưu.
- Tênh sạng tảo trong lëch sỉí triãút hc mạc-xêt hon ton xa
lả våïi ch nghéa xẹt lải v ch nghéa cå häüi âang mỉu toan bọp
mẹo, xun tảc cạc sỉû kiãûn lëch sỉí nhàòm phủc vủ âäư chênh trë,
thỉûc tiãùn ca cạc giai cáúp, cạc táưng låïp phn âäüng hiãûn nay. Sạng
tảo trong lëch sỉí triãút hc mạc-xêt âọng vai tr quan trng trong

âạnh bải cạc mỉu toan âọ, âỉa lải bỉïc tranh chán thỉûc ca lëch
sỉí, thục âáøy sỉû phạt triãøn ca triãút hc v tiãún bäü x häüi.
Àng ghen chè r ràòng, khäng nãn âc Hã ghen våïi mủc
âêch duy nháút l tçm ra åí Hã ghen nhỉỵng âiãưu ngäü biãûn - âọ l
cäng viãûc ca mäüt hc sinh. Âiãưu quan trng hån l dỉåïi cại
hçnh thỉïc khäng âụng, v trong cạc quan hãû gi tảo, tçm ra cại
âụng v cại thiãn ti. Chênh quan âiãøm ny m Mạc, Àngghen â
tiãúp thu âỉåüc táút c nhỉỵng gç cọ giạ trë tiãún bäü trong lëch sỉí phạt
triãøn ca triãút hc v sạng tảo ra ch nghéa duy váût biãûn chỉïng.
Lãnin cng chè r, khi âàût váún âãư phã phạn cạc tro lỉu
triãút hc phi mạc-xêt, thç phi phã phạn nọ trãn cå såí phán têch
khoa hc. Chênh l ny, khi phã phạn ch nghéa Cant v ch
nghéa Makhå, Lãnin â khiãøn trạch nhỉỵng ngỉåìi âỉïng nhiãưu hån
trãn láûp trỉåìng ca ch nghéa duy váût táưm thỉåìng âãø phã phạn
ch nghéa Cant. Lãnin cho ràòng, läúi phã phạn nhỉ thãú chè biãút váút
b nhỉỵng l lûn ca phại âọ, m khäng biãút sỉía sai cho nhỉỵng
láûp lûn áúy, khäng âo sáu, khäng khại quạt họa v måí räüng
chụng, khäng nãu r âỉåüc mäúi liãn hãû v nhỉỵng chuøn tiãúp ca
mi thỉï khại niãûm. Lãnin cng cho ràòng, nhỉỵng nh triãút hc duy
váût siãu hçnh khi phã phạn ch nghéa duy tám, â khäng tháúy r
ngưn gäúc nháûn thỉïc lûn ca nọ.
Nhỉ váûy, våïi lëch sỉí triãút hc Mạc-Lãnin, mi sỉû phán têch
cọ phã phạn mi trỉåìng phại triãút hc duy tám, âi hi phi vảch
5
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
ra mäüt cạch củ thãø chênh nhỉỵng giåïi hản, nhỉỵng khêa cảnh ca
nháûn thỉïc m mi sỉû tạch råìi chụng khi váût cháút v tuût âäúi
họa chụng mäüt cạch phiãún diãûn â dáùn âãún sỉû xút hiãûn mäüt tro
lỉu duy tám ch nghéa no âọ.

V/ VAI TR NGHÉA CA LËCH SỈÍ TRIÃÚT HC MẠC-
XÊT.
Lëch sỉí triãút hc mạc-xêt cho ta kh nàng hiãøu biãút v khại
quạt sỉû phạt triãøn ca lëch sỉí tỉ tỉåíng triãút hc nhán loải, nàõm
âỉåüc nhỉỵng kinh nghiãûm ca nháûn thỉïc khoa hc. Lëch sỉí triãút
hc mạc-xêt chè r sỉû hçnh thnh v phạt triãøn ca nhỉỵng phỉång
phạp nháûn thỉïc khoa hc; Dảy ta phỉång phạp nghiãn cỉïu, âạnh
giạ mäüt hc thuút triãút hc trong lëch sỉí, gọp pháưn xáy dỉûng
phỉång phạp tỉ duy khoa hc.
Gọp pháưn to låïn vo cüc âáúu tranh tỉ tỉåíng v l lûn
hiãûn nay. Lëch sỉí triãút hc chè r quạ trçnh âáúu tranh giỉỵa ch
nghéa duy váût v ch nghéa duy tám, chè r tênh âụng âàõn, tiãún
bäü ca thãú giåïi quan duy váût ch nghéa v tênh hản chãú, phn
khoa hc ca thãú giåïi quan duy tám ch nghéa.
Bàòng cạc sỉû kiãûn lëch sỉí v sỉû phán têch khoa hc, lëch sỉí
triãút hc mạc-xêt giụp ta chäúng lải sỉû xun tảc ca triãút hc tỉ
sn âäúi våïi ch nghéa duy váût, nháút l âäúi våïi ch nghéa duy váût
biãûn chỉïng; Giụp ta chäúng lải ch nghéa cå häüi nhàòm biãûn häü
cho ch nghéa tỉ bn; Giụp ta vảch r cạc th âoản xo trạ trong
viãûc âạnh giạ vä càn cỉï vãư cạc nh triãút hc tiãún bäü nhàìm hả tháúp
vai tr ca h, cng nhỉ viãûc táng bäúc mäüt säú nh triãút hc phn
âäüng vãư màût lëch sỉí.
Lëch sỉí triãút hc mạc-xêt âàût cå såí khoa hc cho viãûc tiãúp
tủc nghiãn cỉïu v phạt triãøn ch nghéa duy váût biãûn chỉïng, âọ l
triãút hc ca âåìi säúng thỉûc tiãùn, v cng chè cọ âåìi säúng thỉûc tiãùn
måïi lm cho triãút hc phạt triãøn.
Lëch sỉí triãút hc mạc-xêt âọng vai tr quan trng trong viãûc
âạnh bải cạc mỉu toan ca ch nghéa giạo âiãưu, ch nghéa xẹt
lải, ch nghéa cå häüi âỉa lải bỉïc tranh chán thỉûc ca lëch sỉí, thục
âáøy sỉû phạt triãøn ca triãút hc v do âọ thục âáøy cạc quạ trçnh

nhàòm âảt tåïi tiãún bäü x häüi.
VI / LËCH SỈÍ TRIÃÚT HC PHỈÅNG ÂÄNG.
Våïi tỉ cạch l mäüt khoa hc lëch sỉí triãút hc, lëch sỉí triãút
hc phỉång Âäng cọ âáưy â nhỉỵng âàûc âiãøm, tênh cháút, âäúi
tỉåüng v phỉång phạp nghiãn cỉïu ca lëch sỉí triãút hc.
Tuy nhiãn, lëch sỉí triãút hc phỉång Âäng cọ nhỉỵng âàûc
âiãøm khạc biãût so våïi lëch sỉí triãút hc phỉång Táy: Triãút hc
phỉång Âäng ch úu bn vãư nhán sinh quan, êt bn âãún thãú giåïi
quan. Ngay c khi bn vãư nhán sinh quan, thç triãút hc Trung
Qúc chụ trng âãún âảo âỉïc, chênh trë-x häüi, cn triãút hc Áún
6
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
Âäü lải chụ trng âãún âåìi säúng tám linh nhiãưu hån. Gii thoạt
lûn ln l khuynh hỉåïng näøi träüi trong lëch sỉí triãút hc Áún Âäü,
âàûc biãût åí giai âoản cäø-trung âải. Tuy nhiãn, triãút hc phỉång
Âäng l sỉû phn tènh ca âåìi säúng nhán sinh, chỉï khäng chè l sỉû
phn tènh ca tỉû thỉïc.
Triãút hc phỉång Âäng cọ sỉû âan xen ráút khọ phán biãût
giỉỵa duy tám v duy váût, giỉỵa biãûn chỉïng v siãu hçnh, giỉỵa vä
tháưn v hỉỵu tháưn, trong âọ triãút hc Áún Âäü l sỉû âan xen, ha
âäưng giỉỵa nhỉỵng tỉ tỉåíng triãút hc våïi nhỉỵng tỉ tỉåíng tän giạo.
Sỉû âan xen thãø hiãûn r ngay trong mäùi nh triãút hc, mäùi trỉåìng
phại v mäùi hãû phại triãút hc trong mäùi thåìi âải.
Áún Âäü v Trung Qúc l hai trung tám triãút hc låïn ca
cạc dán täüc phỉång Âäng cäø âải nọi chung v cạc dán täüc cháu
Ạ nọi riãng. Tênh âa dảng, phong phụ, sáu sàõc ca nãưn triãút hc
phỉång Âäng nọi lãn ràòng: Báút cỉï mäüt sỉû coi thỉåìng no vãư nãưn
vàn họa v tỉ tỉåíng ca cạc dán täüc cháu Ạ âãưu l ch quan
trong khoa hc vãư lëch sỉí, l càõt xẹn lëch sỉí, do âọ s khäng tháúy

âỉåüc tênh âa dảng trong sỉû thäúng nháút ca lëch sỉí tỉ tỉåíng triãút
hc nhán loải.
Cng bn vãư nhán sinh quan, nhỉng Nho, Pháût, Lo â tảo
ra ba thãú mảnh khạc nhau. Pháût nàûng vãư tám linh, tçnh cm tän
giạo; Nho nàûng vãư chênh trë, âảo âỉïc; Lo lải ch trỉång tỉû
nhiãn. Sỉû häüi nháûp Nho-Pháût-Lo â tảo ra mäüt hiãûn tỉåüng âàûc
biãût trong âåìi säúng tỉ tỉåíng vàn họa cạc dán täüc Ạ Âäng, v nọ
â bäø tục cho nhau tảo ra mäüt thãú giåïi quan “häùn dung“,”täøng
håüp“ - tỉïc l mäüt thãú giåïi quan triãút hc ton diãûn hån.
Âỉïng åí gọc âäü phỉång phạp, thç cạc triãút thuút Trung
Qúc âàûc biãût quan tám âãún âåìi säúng thỉûc tiãùn chênh trë-x häüi,
trong khi âọ triãút hc Áún Âäü lải thiãn vãư siãu hçnh hc v tän
giạo
Triãút hc phỉång Âäng, nháút l triãút hc Áún Âäü, m näøi báût
nháút l triãút hc Pháût giạo â bao hm nhỉỵng tỉ tỉåíng biãûn chỉïng
sáu sàõc. Nhỉng våïi tỉ cạch l biãûn chỉïng ca sỉû phạt triãøn thç vãư
cå bn nọ chỉa âãư cáûp tåïi.
So våïi triãút hc Trung Qúc, thç cạc trỉåìng phại triãút hc
Áún Âäü êt cọ sỉû sạng tảo, nàng âäüng. Thäng thỉåìng cạc triãút
thuút Áún Âäü phạt triãøn vãư sau thỉåìng chè l bàòng cạch ny,
hồûc cạch khạc lm r hån ca cạc báûc tiãưn bäúi m thäi. Âáy
chênh l sỉû phn ạnh nhỉỵng úu täú â chi phäúi sỉû phạt triãøn cháûm
chảp ca Áún Âäü cäø-trung âải.
Sỉû phạt triãøn ca tỉ tỉåíng triãút hc phỉång Âäng, sỉû giao
lỉu tỉ tỉåíng v vàn họa trong khu vỉûc â mang bn sàõc âäüc âạo
so våïi phỉång Táy.
7
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
Nhỉỵng tỉ tỉåíng triãút hc Áún Âäü v Trung Qúc du nháûp

vo Viãût Nam, dáưn ha quûn vo tỉ tỉåíng v vàn họa dán täüc.
Lëch sỉí triãút hc cho tháúy cáưn phi xỉí l âụng âàõn mäúi quan hãû
giỉỵa “cại dán täüc“ v “cại qúc tãú“, lm cho nhỉỵng tỉ tỉåíng triãút
hc ca Viãût Nam ngy cng phong phụ, säúng âäüng hån trong
mäúi liãn hãû chàût ch våïi sỉû phạt triãøn chung ca thãú giåïi, nhàòm
âảt tåïi mäüt nãưn vàn minh hiãûn âải âáûm â bn sàõc dán täüc.
BI 1: ÂÄÚI TỈÅÜNG, ÂÀÛC ÂIÃØM V PHỈÅNG
PHẠP NGHIÃN CỈÏU CA LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG
VIÃÛT NAM
1. Âäúi tỉåüng nghiãn cỉïu ca lëch sỉí tỉ tỉåíng Viãût
nam.
Báút cỉï män khoa hc no cng phi xạc âënh âỉåüc âäúi
tỉåüng v phảm vi nghiãn cỉïu riãng ca mçnh.
ÅÍ Viãût Nam, trong lëch sỉí do mäúi quan hãû khàng khêt giỉỵa
cạc ngnh Vàn, Sỉí, Triãút m ráút khọ phán âënh ranh giåïi giỉỵa
chụng. Tháûm chê ngỉåìi ta cn tháúy chụng thäúng nháút våïi nhau
båíi “âảo”.
Trong sỉû thäúng nháút âọ, cáưn phi tháúy ràòng triãút hc l cäút
li ca “âảo hc”, vàn l phỉång chám âãø chun chåí “âảo”, l
phỉång tiãûn âãø truưn bạ “âảo”, cn sỉí hc l lénh vỉûc dng sỉû
kiãûn âãø chỉïng minh cho “âảo”. Âảo åí âáy khäng âỉåüc âäưng nháút
nọ våïi Âảo Nho, âảo Pháût hay âảo Lo, m âảo âỉåüc âãư cáúp âãún
ch úu våïi tỉ cạch l “âảo ngỉåìi”.
Cọ sỉû gáưn gi giỉỵa lëch sỉí tỉ tỉåíng v lëch sỉí triãút hc,
nhỉng hai män ny khäng phi l mäüt: Triãút hc l thüc vãư tỉ
tỉåíng, nhỉng cn nhiãưu tỉ tỉåíng khäng l tỉ tỉåíng triãút hc.
Hiãûn cọ nhiãưu kiãún khạc nhau vãư män hc “Lëch sỉí tỉ
tỉåíng Viãût Nam”. Cọ kiãún coi âáy l män lëch sỉí triãút hc, cọ
kiãún coi âáy l män lëch sỉí tỉ tỉåíng. Cng cọ kiãún coi âáy l
män lëch sỉí thỉïc hãû.

Chụng ta cáưn xạc âënh män hc ny khäng phi l män lëch
sỉí tỉ tỉåíng nọi chung, cng khäng phi l män lëch sỉí ca cạc tỉ
tỉåíng trong thỉïc hãû.
Âáy phi l män hc m näüi dung cå bn
ca nọ l lëch sỉí triãút hc v nhỉỵng tỉ tỉåíng cọ quan hãû máût thiãút
våïi tỉ tỉåíng triãút hc.
Viãût Nam trong lëch sỉí, tuy triãút hc khäng phạt triãøn,
nhỉng â cọ tỉ tỉåíng triãút hc ca mçnh.
Nàm 1981, trong Nghë quút ca Bäü chênh trë vãư chênh
sạch khoa hc v k thût â chè ra phi: “Nghiãn cỉïu lëch sỉí tỉ
tỉåíng triãút hc ca dán täüc v sỉû thàõng låüi ca tỉ tỉåíng triãút hc
Mạc-Lãnin åí Viãût Nam”
1
.
1
LSTTVN - Táûp 1 - Nh xút bn KHXH - HN 1993 - Tr 13
8
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
Âäúi tỉåüng nghiãn cỉïu ca lëch sỉí tỉ tỉåíng Viãût Nam nhỉ
váûy phi bao gäưm cạc váún âãư sau: Tiãưn triãút hc, tỉ tỉåíng triãút
hc, triãút hc, nhỉỵng tỉ tỉåíng chênh trë-x häüi gàõn bọ hỉỵu cå våïi
triãút hc.
Tỉïc l nhỉỵng näüi dung xoay quanh cại trủc triãút hc v
thãø hiãûn lãn cạc mỉïc âäü phạt triãøn ca triãút hc Viãût Nam. Ngỉåìi
nghiãn cỉïu phi lỉûa chn láúy mäüt trong säú âọ.
Cáưn tháúy ràòng, Viãût Nam åí vo giỉỵa ÁÚn Âäü v Trung Qúc
l hai näi triãút hc ca nhán loải, nháút âënh phi chëu nh hỉåíng
tỉ tỉåíng triãút hc ca hai qúc gia âọ. Màût khạc, lëch sỉí Viãût
Nam l mäüt qúc gia vàn minh hng cỉåìng chụng ta phi cọ mäüt

trçnh âäü l lûn, mäüt tỉ duy khại quạt ngang táưm våïi mäùi thåìi
âải. Cọ nhỉỵng ngun nhán ch quan v khạch quan riãng,
nhỉng ráút tiãúc cho âãún nay lëch sỉí chỉa âục kãút tỉ duy l lûn
ca Viãût Nam thnh nhỉỵng hãû thäúng triãút hc.
Nhỉng phi tháúy ràòng nhỉỵng l lûn åí mỉïc âäü khại quạt,
nhỉỵng l lûn giỉỵ vai tr thãú giåïi quan chung v phỉång phạp
lûn cho cạc lénh vỉûc hoảt âäüng tinh tháưn v hoảt âäüng thỉûc tiãùn
dỉûng nỉåïc v giỉỵ nỉåïc â hçnh thnh v phạt triãøn. Nhỉỵng tỉ duy
âọ chỉa âảt tåïi trçnh âäü tỉ duy triãút hc thỉûc thủ, nhỉng â vỉåüt
qua giai âoản tiãưn triãút hc. Nọ chỉa l triãút hc thưn tu, nhỉng
nọ â âãư cáûp âãún mäüt säú váún âãư ca bn thán triãút hc. ÅÍ âọ nọ
khäng cn l tỉ tỉåíng chung chung nỉỵa m nọ â l tỉ tỉåíng
triãút hc.
Âi vo củ thãø: Viãût Nam chỉa xút hiãûn cạc khại niãûm “váût
cháút”, “tinh tháưn”, tỉ duy”, “täưn tải”, “biãûn chỉïng”, “siãu hçnh”
nhỉ phỉång Táy, nhỉng lải cọ cạc phảm tr v cạc váún âãư tỉång
âỉång: “tråìi-ngỉåìi”, “hçnh-tháưn”, “tám-váût”, “hỉỵu-vä”, ‘l-khê”
thüc vãư váún âãư cå bn ca triãút hc
; “ténh-âäüng”, “thỉåìng-biãún”,
“phạp cäø (bàõt chỉåïc cäø)”, “phạp tiãn vỉång (bàõt chỉåïc vua âåìi
trỉåïc)”, “thûn l tråìi, thûn lng ngỉåìi”
thüc vãư phỉång phạp
tỉ duy
; cọ cạc quan niãûm vãư âỉåìng läúi trë nỉåïc, vãư trë-loản, vãư
thnh-bải, vãư quan hãû vua-dán
thüc vãư triãút hc vãư x häüi
; cọ
quan niãûm vãư bn cháút con ngỉåìi, vãư âảo lm ngỉåìi, vãư xáy dỉûng
con ngỉåìi, vãư chøn mỉûc âảo âỉïc con ngỉåìi
thüc vãư triãút hc

vãư con ngỉåìi
.
Âọ cng chênh l âäúi tỉåüng v phảm vi nghiãn cỉïu ca
män Lëch sỉí tỉ tỉåíng Viãût Nam m khäng thãø nháưm nọ våïi âäúi
tỉåüng v phảm vi nghiãn cỉïu ca Chênh trë hc, Lût hc, Vàn
hc hay Sỉí hc.
2. Âàûc âiãøm nghiãn cỉïu ca lëch sỉí tỉ tỉåíng Viãût
Nam.
Cáưn phi xạc âënh r ràòng: Tỉ tỉåíng triãút hc Viãût Nam d
âỉåüc hçnh thnh trãn cå såí bn âëa hay âỉåüc kãú thỉìa tỉì ngoi
vo, táút c âãưu tri qua mäüt quạ trçnh váûn âäüng v phạt triãøn åí
9
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
Viãût Nam, âãưu bë thỉûc tiãùn Viãût Nam chi phäúi nãn nọ cọ nhỉỵng
nẹt âàûc trỉng, khạc biãût.
- Ch nghéa u nỉåïc l âàûc trỉng cå bn nháút ca lëch sỉí
tỉ tỉåíng triãút hc Viãût Nam. ÅÍ âáy khäng xẹt ch nghéa u
nỉåïc trãn phỉång diãûn tçnh cm, tám trang, tám l hay chøn
mỉûc âảo âỉïc, hiãûn tỉåüng âảo âỉïc, hnh vi âảo âỉïc m
xẹt ch
nghéa u nỉåïc trãn phỉång diãûn l lûn
. Tỉïc phi xẹt nọ trãn
phỉång diãûn tỉ tỉåíng chênh trë-x häüi hồûc quan âiãøm triãút hc
vãư x häüi. Ch nghéa u nỉåïc phi âỉåüc âãư cáûp âãún våïi tỉ cạch
l mäüt hãû thäúng nhỉỵng l lûn, nhỉỵng quan âiãøm vãư âạnh giàûc
giỉỵ nỉåïc v phạt triãøn âáút nỉåïc.
Lëch sỉí thãú giåïi cho tháúy cọ nhiãưu dán täüc cọ ch nghéa u
nỉåïc ca mçnh, nhỉng êt tháúy cọ dán täüc no khạc cọ ch nghéa
u nỉåïc nhỉ dán täüc Viãût Nam âỉåüc xẹt âãún åí táút c cạc phỉång

diãûn:
thỉïc trạch nhiãûm vãư ni giäúng, vãư cäüng âäưng, vãư dán täüc;
nhỉỵng nháûn thỉïc vãư con âỉåìng, biãûn phạp âáúu tranh gii phọng
dán täüc, vãư âäüng lỉûc v kh nàng dnh lải lnh thäø v xáy dỉûng
âáút nỉåïc, vãư quan hãû giỉỵa dán täüc v dán täüc
.
- Vãư kãút cáúu ca tỉ tỉåíng, thãú giåïi quan ca triãút hc Viãût
Nam l thãú giåïi quan phỉïc håüp, l mäüt thãø kãút håüp ca Nho-
Pháût-Lo.
- Vãư khuynh hỉåïng ca tỉ duy, thãú giåïi quan triãút hc Viãût
Nam
nàûng vãư váún âãư x häüi v nhán sinh
, m êt quan tám âãún
váún âãư tỉû nhiãn v cạc hçnh thỉïc tỉ duy ca con ngỉåìi.
Nọ
chụ trng xáy dỉûng l l cho chênh trë-x häüi v ln l
,
m êt bn âãún quan hãû khạch thãø v ch thãø giỉỵa cạc thnh pháưn
ca tỉ tỉng âãø hçnh thnh nháûn thỉïc lûn v lägêc hc.
Nọ
thiãn vãư giạo dủc âảo lm ngỉåìi hån
l cung cáúp cho
con ngỉåìi nhỉỵng nháûn thỉïc måïi vãư thãú giåïi khạch quan bãn
ngoi cng nhỉ thãú giåïi näüi tám.
Nọ
thỉåìng xút phạt tỉì nhỉỵng âënh âãư cọ sàơn hån
l tỉì sỉû
phạt triãøn ca thỉûc tãú khạch quan âãø khại quạt lãn thnh cạc
ngun l khạc trỉåïc lm cå såí cho lûn chỉïng.
Tỉång ỉïng våïi “phỉång thỉïc sn xút kiãøu cháu Ạ” ca

Viãût Nam l
thãú giåïi quan phong kiãún
áúy. Thãú giåïi quan ny l
phn ạnh ca thỉûc trảng phỉång thỉïc sn xút lm cho cäng
thỉång nghiãûp khäng phạt triãøn, khoa hc tỉû nhiãn khäng xút
hiãûn, táưng låïp trê thỉïc tỉû do khäng thãø ra âåìi ca lëch sỉí phong
kiãún Viãût Nam.
- Vãư quạ trçnh phạt triãøn, thãú giåïi quan triãút hc Viãût Nam
trong phảm tr ca ch nghéa phong kiãún tuy cọ phạt triãøn
nhỉng trong trảng thại khng hong kẹo di: Lục âáưu l nhỉỵng
niãûm thä så cháút phạc ca con ngỉåìi bn âëa vãư thãú giåïi quan v
nhán sinh quan, vãư sau l sỉû du nháûp tỉì ngoi vo nhỉ Nho, Pháût,
10
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
Lo v sau cng l sỉû trỉåíng thnh ca chãú âäü phong kiãún Viãût
Nam.
Thãú giåïi quan ny ban âáưu âạp ỉïng âỉåüc u cáưu ca cäng
cüc dỉûng nỉåïc v giỉỵ nỉåïc ca Viãût Nam. Nhỉng chàóng bao láu
nọ tråí nãn lụng tụng trỉåïc nhỉỵng thay âäøi ca cạc váún âãư kinh
tãú-x häüi v chênh trë-x häüi ca âáút nỉåïc tỉì thãú k XVI tråí âi.
Sỉû bãú tàõc cu thãú giåïi quan biãøu hiãûn trong viãûc âàût lải váún
âãư theo âảo ny hay theo âảo kia, hay kãút håüp c ba âảo âãø trë
nỉåïc, sỉû phủc häưi khàõc nghiãût ca Nho giạo åí triãưu Nguùn v.v.
Sỉû bãú tàõc âọ cng thãø hiãûn trong thại âäü ca nhán dán âäúi våïi hãû
tỉ tỉåíng thäúng trë ca x häüi (sỉû â kêch chám biãúm ca nhán
dán âäúi våïi mäüt säú giạo âiãưu ca Nho giạo hồûc Pháût giạo).
Mi cúi thãú k XIX, Viãût Nam måïi cọ Nguùn Trỉåìng Täü
do âỉåüc tiãúp xục våïi thãú giåïi quan tỉ bn ch nghéa, nãn trong
cạc âiãưu tráưn ca mçnh â lãn tiãúng phã phạn thãú giåïi quan phong

kiãún.
Räưi âáưu thãú k XX, våïi phong tro Âäng kinh nghéa thủc åí
H Näüi ta måïi cọ sỉû phã phạn truưn thäúng tỉ tỉåíng c våïi mỉïc
âäü táûp trung v sáu sàõc hån, nhỉng váùn chỉa phạ våỵ âỉåüc tỉ
tỉåíng phong kiãún bo th, trç trãû.
Mi âãún khi giai cáúp cäng nhán Viãût Nam tråí thnh ngỉåìi
âải diãûn cho âáút nỉåïc v truưn bạ ch nghéa Mạc-Lãnin, thç thãú
giåïi quan phong kiãún måïi bë loải trỉì, thãú giåïi quan måïi khoa hc
v cạch mảng måïi âỉåüc xáy dỉûng v phạt triãøn åí Viãût Nam.
3. Phỉång phạp nghiãn cỉïu ca lëch sỉí tỉ tỉåíng
Viãût Nam.
- Phỉång phạp nghiãn cỉïu xun sút l phẹp biãûn chỉïng duy
váût. Båíi phẹp biãûn chỉïng duy váût l phỉång phạp lûn khoa hc
nháút, nọ cọ nhiãưu kh nàng gii quút mäüt cạch håüp l nháút
nhỉỵng váún âãư do bäü män lëch sỉí triãút hc âàût ra. Chè trãn cå såí
ca ch nghéa duy váût biãûn chỉïng thç måïi cọ âiãưu kiãûn lm sạng
t cạc váún âãư: hiãûn tỉåüng tỉ tỉåíng, tro lỉu tỉ tỉåíng, cạ nhán nh
tỉ tỉåíng, måïi cọ kh nàng gii thêch täút cạc mäúi quan hãû: Tỉ
duy v täưn tải, lägêc v lëch sỉí, cạ nhán v x häüi, kãú thỉìa v
sạng tảo, cại bn âëa v cại ngoải lai, måïi cọ triãøn vng trçnh
by lëch sỉí tỉ tỉåíng nhỉ mäüt quạ trçnh phạt triãøn håüp quy lût.
Ch nghéa duy váût biãûn chỉïng â giụp cạc nh khoa hc tảo
nãn mä hçnh, nhỉỵng dảng thỉïc máùu mỉûc cho viãûc nghiãn cỉïu
lëch sỉí triãút hc cháu Áu. Nhỉng nãúu ạp dủng ngun xi nọ vo
nghiãn cỉïu lëch sỉí triãút hc phỉång Âäng v âàûc biãût l lëch sỉí tỉ
tỉåíng Viãût Nam thç lải l mäüt viãûc lm gỉåüng ẹp, tháûm chê l
mäüt viãûc lm sai láưm lm ngho nn tỉ tỉåíng dán täüc.
Mä hçnh v dảng thỉïc nghiãn cỉïu lëch sỉí tỉ tỉåíng Viãût Nam
phi l nghiãn cỉïu cạc váún âãư vãư triãút hc x häüi, vãư âỉåìng läúi trë
11

Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
nỉåïc, vãư âảo lm ngỉåìi, m khäng nãn trçnh by lëch sỉí tỉ
tỉåíng Viãût Nam cng theo cạc váún âãư bn thãø lûn, nháûn thỉïc
lûn, cng táûp trung vo cạc trỉåìng phại duy váût, duy tám, kinh
nghiãûm, v.v.
- Tam giạo l mäüt trong nhỉỵng ngưn gäúc ca tỉ tỉåíng triãút
hc Viãût Nam. Nhỉng khäng thãø vç lëch sỉí tỉ tỉåíng Viãût Nam
“láúy gäúc tỉì tam giạo”, “váûn dủng tam giạo”, m lải âi trçnh by
lëch sỉí tỉ tỉåíng dán täüc nhỉ l lëch sỉí phạt triãøn ca tam giạo.
Phảm tr triãút hc Viãût Nam tuy chỉa phạt triãøn âáưy â, chỉa
hon chènh, chỉa tråí thnh mäüt hãû thäúng vỉỵng chàõc nhỉng nọ ráút
quan trng
. Vi váûy, trong nhỉỵng trỉåìng håüp cọ thãø cáưn táûp trung
trçnh by nhỉỵng khại niãûm triãút hc hồûc cọ tênh triãút hc trong
lëch sỉí tỉ tỉåíng dán täüc. Nhỉỵng khại niãûm tråìi-ngỉåìi, tám-váût,
trë-loản, nhán nghéa, phi cọ vai tr näøi báût.
Trong nghiãn cỉïu lëch sỉí tỉ tỉåíng Viãût Nam khi gàûp nhỉỵng
khại niãûm, phảm tr cng loải hồûc cọ ngưn gäúc xa xỉa tỉì cạc
khại niãûm, phảm tr ca lëch sỉí triãút hc Trung Qúc hay ÁÚn
Âäü, thç phi so sạnh âãø tháúy âỉåüc sỉû khạc biãût, sỉû phạt triãøn so
våïi gäúc ca nọ, so våïi ngỉåìi bản âäưng täng ca nọ åí cạc hãû
thäúng kia.
Tuy nhiãn, khäng thãø lục no cng truy vãư ngưn, cng so
sạnh.
Phỉång phạp quan trng trong nghiãn cỉïu khäng phi l so
sạnh m l phán têch
. Phi phán têch måïi tháúy âỉåüc nghéa ca
cạc khại niãûm áúy v giạ trë ca nhỉỵng näüi dung áúy. F.Enghen
viãút: “Tỉì dán täüc ny sang dán täüc khạc, tỉì thåìi âải ny sang thåìi

âải khạc, nhỉỵng quan niãûm vãư thiãûn v ạc â biãún âäøi âãún mỉïc
chụng thỉåìng trại ngỉåüc hàón nhau.”
2
L mäüt män khoa hc, lëch sỉí tỉ tỉåíng Viãût Nam chè cọ thãø
nãu lãn mäüt u cáưu quạn xuún l trçnh by sỉû phạt triãøn ca tỉ
tỉåíng ph håüp våïi quy lût, quy lût tạc âäüng qua lải giỉỵa täưn tải
v thỉïc, quy lût phạt triãøn ca tỉû bn thán tỉ tỉåíng. Nãúu qu
l cọ mäüt dng tỉ tỉåíng ch âảo thç nọ phi l kãút qu tri qua
nghiãn cỉïu chỉï khäng l âënh âãư cọ sàơn.
- Cüc âáúu tranh trong lëch sỉí tỉ tỉåíng Viãût Nam xung quanh
váún âãư cå bn ca triãút hc l khäng trỉûc diãûn, khäng r. Nhỉng
nãúu mún trạnh sỉû trçnh by mäüt chiãưu, âån âiãûu, khäng ph håüp
våïi thỉûc tãú v phi lm r nhỉỵng giạ trë tỉ tỉåíng ca lëch sỉí tỉ
tỉåíng Viãût Nam thç phi trçnh by v phán têch nọ thäng qua cạc
màût âäúi láûp v tháúy ràòng: Cạc quan âiãøm khạch quan, duy váût
biãûn chỉïng, vä tháưn, dán ch v âäüc láûp thỉåìng l tiãúng nọi ca
cạc lỉûc lỉåüng têch cỉûc trong lëch sỉí, cn cạc quan âiãøm ch quan,
duy tám, siãu hçnh, hỉỵu tháưn, chun chãú v lãû thüc thỉåìng l
tiãúng nọi ca cạc lỉûc lỉåüng tiãu cỉûc trong lëch sỉí.
2
C.Mạc - Àngghen - Tuøn táûp - Táûp V - Nh xút bn Sỉû Tháût - H Näüi 1983 - Tr 134. S â d trang 28
12
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
- Phán k l mäüt váún âãư quan trng cọ nghéa phỉång phạp
lûn trong to låïn trong nghiãn cỉïu lëch sỉí tỉ tỉåíng Viãût Nam.
Âáy cng chênh l váún âãư hiãûn âang âỉåüc cạc nh tỉ tỉåíng quan
tám v cọ nhiãưu kiãún khạc nhau. Ta cọ thãø phán k lëch sỉí theo
cạc triãưu âải, cạc thãú k, cạc sỉû kiãûn chênh trë-x häüi, cạc hçnh
thại kinh tãú-x häüi, nhỉng håüp l hån c l phán k theo hçnh

thại kinh tãú-x häüi.
Nhỉng lëch sỉí Viãût Nam trỉåïc Cạch mảng Thạng Tạm 1945
khäng xút hiãûn cạc cüc cạch mảng x häüi, chênh váûy m viãûc
phán k lëch sỉí Viãût Nam cáưn phi kãút håüp cạc mäúc l hçnh thại
kinh tãú-x häüi våïi cạc mäúc l sỉû kiãûn chênh trë-x häüi låïn ca lëch
sỉí Viãût Nam.
BI 2: KHẠI QUẠT VÃƯ NIÃN BIÃØU VIÃÛT NAM
(PHÁN K LËCH SỈÍ VIÃÛT NAM).
1. Thåìi k âäư âạ c: Cạch ngy nay khong 300.000 nàm.
2. Thåìi k âäư âạ giỉỵa: Cạch ngy nay khong 10.000 nàm.
3. Thåìi k âäư âạ måïi: Cạch ngy nay khong 5.000 nàm.
4. Thåìi k Häưng Bng, Vàn Lang: Tỉì 2879 tcn âãún 258
tcn. Âáy l thåìi k bøi âáưu dỉûng nỉåïc.
5. Thåìi k âáúu tranh ginh âäüc láûp dán täüc:
Trỉåïc âáy ta quen gi l thåìi k Bàõc thüc. Thåìi k ny
kẹo di tỉì Triãûu  xám lỉåüc nỉåïc ta cho âãún thãú k X scn. Niãn
biãøu Viãût Nam thåìi k ny nhỉ sau:
- Nh Thủc (257 tcn - 208 tcn). Täø qúc Viãût Nam thäúng
nháút tỉì mi C Mau âãún âëa âáưu Mọng Cại.
- Phong kiãún phỉång Bàõc âä häü Viãût Nam (207 tcn - 938
scn). Âáút nỉåïc bë chia càõt. Nỉåïc Nam Viãût chè cn lnh thäø tỉì
Thanh Họa tråí ra Bàõc, âỉåüc chia thnh hai qûn Giao Chè v
Cỉíu Chán v âỉåüc sạt nháûp våïi tènh Qung Âäng Trung Qúc
gi l nỉåïc Nam Viãût; vãư sau tỉì 111 tcn lải sạt nháûp thnh mäüt
cháu l Giao Cháu do nh Hạn thäúng trë.
- Thåìi k ny cọ cạc cüc khåíi nghéa låïn: Hai B Trỉng
(40-43); B Triãûu (248); Tiãưn L (L Bê 544 âãún 548) v Triãûu
Viãût Vỉång (Triãûu Quang Phủc 549 âãún 570), räưi Háûu L (571
âãún 603) nỉåïc ta cọ tãn l Vản Xn; Mai Hàõc Âãú (722); Phng
Hỉng (791).

6. Thåìi k âáúu tranh giỉỵ gçn âäüc láûp dán täüc:
Thåìi k ny tênh tỉì khåíi nghéa ca Ngä Quưn cho âãún ci
cạch ca Häư Qu Ly, tỉì 938 âãún1400. Thåìi k ny cọ niãn biãøu
v cạc cüc khåíi nghéa låïn sau âáy:
- Nỉåïc Âải Viãût våïi Nh Ngä 939 âãún 967
(Cọ loản 12 sỉï
qn 966-968);
- Nỉåïc Âải Cäư Viãût våïi Nh Âinh
(Âinh Tiãn Hong) 968
âãún 980, Tiãưn Lã (Lã Hon) 980 âãún 1009;
13
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
- Nỉåïc Âải Viãût våïi Nh L
(L Cäng øn) 1010 âãún 1225
cọ chên âåìi vua: L Thại Täø (1010-1028), L Thại Täng (1028-
1054), L Thạnh Täng (1054-1072), L Nhán Täng (1072-1128)
cọ L Thỉåìng Kiãût âạnh tan qn Täúng v dẻp loản Chán Lảp -
Chiãm Thnh thu häưi lải vng âáút tỉì Thanh Họa âãún âo ngang
Qung Bçnh, L Tháưn Täng (1128-1138) thu häưi lải âáút Nghãû
An, L Anh Täng (1138-1175), L Cao Täng (1176-1210), L
Hû Täng (1211-1224), L Chiãu Hong (1224-1225);
- Nỉåïc Âải Viãût våïi Nh Tráưn (Tráưn Cnh) 1225 âãún 1400,
ba láưn âạnh tan qn Ngun Mäng, cọ 13 vua: Tráưn Thại Täng
(1225-1258), Tráưn Thạnh Täng (1258-1278), Tráưn Nhán Täng
(1279-1293), g cäng chụa Huưn Trán cho vua Chãú Mán v thu
häưi lải vng âáút ca Täø qúc tỉì Qung Bçnh âãún Duy Xun
Qung Nam, Tráưn Anh Täng (1293-1314), Tráưn Minh Täng
(1314-1329), Tráưn Hiãún Täng (1329-1341), Tráưn Dủ Täng
(1341-1369), Tráưn Nháût Lãù (1369-1370), Tráưn Nghãû Täng

(1370-1372), Tráưn Dû Täng (1373-1377), Tráưn Phãú Âãú (1377-
1388), Tráưn Thûn Täng (1388-1398), Tráưn Thiãúu Âãú (1398-
1400).
7. Thåìi k äøn âënh v thënh trë ca x häüi phong
kiãún thãú k XV âãún âáưu thãú k XVI:
Thåìi k ny tênh tỉì ci cạch ca Häư Qu Ly (1400-1407)
cho âãún Lã Tục Täng (1504):
- Nỉåïc Âải Ngu våïi Nh Häư 1400 âãún 1427
cọ bäún vua:
Qu Ly (1400-1401), Hạn Thỉång (1401-1407), Háûu Tráưn cọ
Gin Âënh (1407-1409) v Qu Khoạng (1409-1413). Giàûc Minh
xám lỉåüc nỉåïc ta tỉì 1413 âãún 1427 thç tỉì 1418 âãún 1427 l khåíi
nghéa ca Bçnh Âënh Vỉång Lã Låüi.
- Nỉåïc Âải Viãût våïi Nh Lã (Tiãưn Lã Så) 1428-1504
cọ 8
vua: Lã Thại Täø (1428-1433), Lã Thại Täng (1434-1442), Lã
Nhán Täng (1443-1459), Lã Nghi Dán (1459), Lã Thạnh Täng
(1460-1497), dẻp loản Chiãm Thnh thu häưi lải lnh thäø Viãût
Nam tỉì Duy Xun Qung Nam âãún Âäưng Xn Phụ n v
xạc láûp ch quưn ca ngỉåìi Viãût åí Âng Trong, Lã Hiãún Täng
(1498-1504), Lã Tục Täng (1504).
8. Thåìi k khng hong v chia càõt ca x häüi
phong kiãún (Thãú k XVI - Thãú k XVII):
Thåìi k ny âỉåüc tênh tỉì Háûu Lã Så (Lã Uy Mủc 1505-
1509) âãún Trënh-Nguùn phán tranh chia nỉåïc ta thnh Âng
Trong, Âng Ngoi (1624).
-
Nỉåïc Âải Viãût, nh Háûu Lã Så våïi 4 vua
: Lã Uy Mủc
(1505-1509), Lã Tỉång Dỉûc (1510-1516), Lã Chiãu Täng (1516-

1522), Hong Âãû Xn (1523-1527). Chãú âäü phong kiãún Lã Så
âi vo khng hong.
14
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
- Nh Mảc 1527-1595,
Mảc Âàûng Dung cỉåïp ngäi Nh Lã
láûp nãn Nh Mảc våïi hai vua Mảc Âàûng Dung (1527-1529), Mảc
Âàûng Doanh (1530-1540), sau âọ con chạu lãn Cao Bàòng näúi di
âãún 1595.
- Thåìi Lã Trung Hỉng
(Lã-Trënh) 1533-1624 våïi 5 vua: Lã
Trang Täng (1533-1548), Lã Trung Täng (1549-1556), Lã Anh
Täng (1557-1573), Trënh-Nguùn bàõt âáưu phán tranh tỉì 1558, Lã
Thãú Täng (1573-1599), Lã Kinh Täng (1600-1619), Lã Tháưn
Täng (láưn thỉï nháút 1619-1643) nỉåïc ta bë phán chia thnh Âng
Trong v Âng Ngoi v khäng liãn hãû nhau.
Trënh-Nguùn dng ly Trỉåìng Dủc lm biãn giåïi vo nàm
1624. ÅÍ Âng Ngoi cạc chụa Trënh tiãúm quưn vua Lã. ÅÍ Âng
Trong giai âoản ny cọ 2 chụa: Nguùn Hong (1558-1612),
Nguùn Phục Ngun (1613-1634) chụa thu häưi lnh thäø Viãût
Nam tỉì Phụ n âãún Âäưng Nai.
9. Thåìi k chiãún tranh näng dán v sỉû sủp âäø ca
cạc chênh quưn Âng Trong, Âng Ngoi.
Thåìi k ny tênh tỉì 1624 âãún hãút thåìi Táy Sån 1802, nỉåïc
ta bë chia càõt thnh gáưn nhỉ hai qúc gia. Khi vua Quang Trung
âải phạ qn Thanh nỉåïc ta cng måïi chè thäúng nháút âỉåüc tỉì Bàõc
vo âãún Bçnh Âënh. Tỉì Bçnh Âënh tråí vo Nam chëu sỉû chia
nhau cai qun ca Nguùn Nhảc v chụa Phục Thưn:
- Thåìi Lã Trung Hỉng (Lã-Trënh) 1624 âãún 1788 cn gi

l thåìi Lã Mảt, tãn nỉåïc l Âải Viãût
:
+
ÅÍ Âng Ngoi cọ 11 vua: Lã Chán Täng (1643-1649),
Lã Tháưn Täng (láưn sau 1649-1662), Lã Huưn Täng (1663-
1671), Lã Gia Täng (1672-1675), Lã Hy Täng (1676-1705), Lã
Dủ Täng (1705-1729), Hän Âỉïc Cäng (1729-1732), Lã Thưn
Täng (1732-1735), Lã Täng (1735-1740), Lã Hiãưn Täng
(1740-1786) v vë vua bạn nỉåïc, rỉåïc voi vãư dy m täø Lã Chiãu
Thäúng (1787-1788).
+ ÅÍ Âng Trong cạc
chụa Nguùn âàût tãn nỉåïc ta l Viãût
Nam, sau âọ âäøi lải l Âải Nam,
cọ 7 chụa: Nguùn Phục Lan
(1635-1648), Nguùn Phục Táưn (1648-1687), Nguùn Phục Tràn
(1687-1691), Nguùn Phục Chu (1691-1725), Nguùn Phục Trụ
(1725-1738) chụa thu häưi lnh thäø Viãût Nam tỉì Âäưng Nai âãún
C Mau, Nguùn Phục Khoạt (1738-1765), Nguùn Phục Thưn
(1765-1775).
- Nh Táy Sån 1778-1802
våïi ba vua Thại Âỉïc (Nguùn
Nhảc 1778-1793), Quang Trung (Nguùn Hû 1778-1792), Cnh
Thënh (Nguùn Quang Ton 1793-1802).
10. Thåìi k chãú âäü phong kiãún trung ỉång táûp
quưn Nh Nguùn:
15
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
Âáy l thåìi k triãưu âçnh Nh Nguùn våïi âáút nỉåïc thäúng
nháút tỉì mi C Mau âãún âëa âáưu Mọng cại.

Tỉì 1858 nỉåïc ta bë thỉûc dán Phạp xám lỉåüc.
- Nỉåïc Viãût Nam våïi Triãưu âçnh Nh Nguùn 1802-1945
cọ 13 vua: Gia Long (1802-1819), Minh Mảng (1820-1840),
Thiãûu Trë (1841-1847), Tỉû Âỉïc (1848-1883), Dủc Âỉïc (ba ngy
1883), Hiãûp Ha (bäún thạng 1883), Kiãún Phục (1883-1884),
Hm Nghi (1885), Âäưng Khạnh (1886-1888), Thnh Thại (1889-
1907), Duy Tán (1907-1916), Khi Âënh (1916-1925), Bo Âải
(1926- 1945)
3
. Phạp xám lỉåüc Viãût Nam nàm 1858 v â xọa tãn
nỉåïc ta trãn bn âäư thãú giåïi.
11. Thåìi k Viãût Nam dán ch cäüng ha v Cäüng
ha x häüi ch nghéa Viãût Nam:
Âng Cäüng sn Viãût Nam ra âåìi nàm 1930. Dỉåïi sỉû lnh
âảo ca Âng Cäüng sn Viãût Nam m âỉïng âáưu l cạc âäưng chê
Nguùn Ại Qúc, Tráưn Phụ, Lã Häưng Phong, Nguùn Vàn Cỉì,
Nguùn Âỉïc Cnh, H Huy Táûp, Trỉåìng Chinh, nhán dán Viãût
Nam â âi tỉì thàõng låüi ny âãún thàõng låüi khạc v khai sinh nỉåïc
Viãût Nam dán ch cäüng ha ngy 2 thạng 9 nàm 1945.
Viãût Nam âạnh thàõng hai âãú qúc to l Phạp v M, hon
thnh sỉû nghiãûp gii phọng miãưn Nam, thäúng nháút âäüc láûp âáút
nỉåïc ngy 30 thạng 4 nàm 1975 v âäøi tãn nỉåïc thnh nỉåïc
Cäüng ha X häüi ch nghéa Viãût Nam âỉa c nỉåïc tiãún lãn theo
con âỉåìng x häüi ch nghéa tỉì thạng 12 nàm 1976.
- Nỉåïc Viãût Nam dán ch cäüng ha 1945-1976
våïi hai vë
ch tëch nỉåïc l ch tëch Häư Chê Minh (1945-1969), ch tëch
Tän Âỉïc Thàõng (1970-1976). Cọ hai täøng bê thỉ Âng Cäüng sn
l âäưng chê Trỉåìng Chinh v âäưng chê Lã Døn. Viãût Nam liãn
tiãúp âạnh thàõng hai âãú qúc to l Phạp v M.

- Nỉåïc Cäüng ha X häüi ch nghéa Viãût Nam 1976 âãún nay
våïi sạu vë ch tëch nỉåïc l ch tëch Tän Âỉïc Thàõng (1976-1980),
ch tëch Trỉåìng Chinh (1981-1986), ch tëch V Chê Cäng
(1987-1992), ch tëch Lã Âỉïc Anh (1992-1997), ch tëch Tráưn
Âỉïc Lỉång (1997-2006), Ch tëch Nguùn Minh Triãút (2006-
nay). Sạu Täøng bê thỉ ca Âng Cäüng sn Viãût Nam thåìi k ny
l âäưng chê Lã Døn (1976-1986), âäưng chê Trỉåìng Chinh
(1986), âäưng chê Nguùn Vàn Linh (1986-1991), âäưng chê Âäù
Mỉåìi (1991-1998), âäưng chê Lã Kh Phiãu (1998-2001), âäưng
chê Näng Âỉïc Mảnh (2001-nay).
BI 3: NHỈỴNG NẸT KHẠI QUẠT VÃƯ ÂÀÛC ÂIÃØM CA
TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM

QUA CẠC THÅÌI K LËCH SỈÍ.
1. Thåìi tiãưn sỉí v så sỉí:
3
Cạc säú liãûu trãn thäúng kã theo “Âáút nỉåïc ta” - Hong Âảo Thụy - Nxb KHXH - H Näüi 1989 v “Kãø
chuûn vua quan Nh Nguùn” ca Phảm Khàõc He - 1990.
16
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
Dáúu hiãûu ngỉåìi ngun thy cọ nhiãưu åí nụi Â, nụi Nng
thüc Qung n, Thanh Họa. Vàn họa ngỉåìi ngun thy cn
gi l vàn họa Ha Bçnh, hiãûn chụng ta â tçm âỉåüc hån 120 vàn
họa Sån vé ngoi tråìi v trong hang âäüng, táûp trung nhiãưu nháút åí
Lai Cháu, Ha Bçnh (119 di têch) cn lải l ri rạc åí Thanh Họa,
Bçnh-Trë-Thiãn.
Nãưn vàn họa ny kẹo di cạch ngy nay khong tỉì 7.000-
12.000 nàm.
Cúi thåìi âäư âạ måïi cạch âáy trãn 5.000 nàm, con ngỉåìi â

säúng khàõp trãn lnh thäø Viãût Nam. Vàn họa khạ âån gin, måïi
chè l sỉû hçnh thnh loải näng lëch så khai. Ngỉåìi Viãût cäø âải ráút
tin åí thãú giåïi bãn kia våïi mäüt thãú giåïi bãn kia cng l thãú giåïi
näng nghiãûp. Ngỉåìi Viãût cäø âải tän thåì cạc sỉïc mảnh tỉû nhiãn
nhỉ mỉa, giọ, nàõng. Mỉa, giọ, màût tråìi l cạc vë tháưn quan trng
nháút trong âåìi säúng tinh tháưn ngỉåìi Viãût cäø âải.
2. Thåìi k bøi âáưu dỉûng nỉåïc:
Thåìi k ny cạch âáy tỉì hån 2.000 nàm âãún 5.000 nàm, gi
l vàn họa Âäng Sån.
Tỉì 2879 tcn âãún 258 tcn l thåìi k hçnh thnh cäút li âáưu
tiãn ca dán täüc.
Tỉì 257 tcn - 208 tcn, Viãût Nam â l mäüt qúc gia thäúng
nháút bãưn vỉỵng. Lục ny cạc bäü lảc quy tủ thnh qúc gia. Vàn
họa lng âỉåüc hçnh thnh. Vàn họa lụa nỉåïc, thy låüi l nẹt tiãu
biãøu ca vàn họa dán täüc: Chuûn â tràm trỉïng, Chuûn â âáút
â nỉåïc, Chuûn chàût cáy Chu Âäưng, Chuûn äng Giọng, Sån
Tinh Thy Tinh, Thảch Sanh L Thäng
Giai âoản ny âäư sàõt â xút hiãûn. Tên ngỉåỵng cọ sỉû nh
hỉåíng låïn ca tên ngỉåỵng Trung Qúc: Säú lûn, Ám-Dỉång,
Ng hnh (thåìi Nh Thủc 257 tcn-208 tcn, An Dỉång Vỉång våïi
chiãúc n tháưn)
Giai âoản ny nỉåïc Vàn Lang bỉåïc vo thãú k III tcn våïi
nhỉỵng triãưu âải cúi cng ca Hng Vỉång. Thủc Phạn âạnh âäø
triãưu Hng dỉûng nãn nỉåïc Áu Lảc, tỉû xỉng l An Dỉång Vỉång,
dåìi âä tỉì miãưn Lám Thao, Bảch Hảc Vénh Phụ vãư Cäø Loa - H
Näüi.
Nỉåïc Áu Lảc ra âåìi l sỉû kãú tủc v phạt triãøn trãn mäüt mỉïc
âäü cao hån qúc gia Viãût Nam âáưu tiãn - nỉåïc Vàn Lang - trãn
cå såí thỉïc dán täüc â âỉåüc náng cao.
Âáút Viãût phỉång Nam thåìi âọ chäúng xám lỉûåc l mäüt nhu

cáưu cáúp bạch, sỉû täưn tải riãng l ca hai bäü täüc Vàn Lang v Lảc
Viãût l khäng â sỉïc ỉïng phọ våïi k th.
Nỉåïc Áu Lảc bao gäưm ch úu miãưn Bàõc bäü v Bàõc Trung
bäü ngy nay, â nhiãưu láưn âáøy lui sỉû xám lỉåüc ca nh Táưn v
17
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
nhỉỵng cüc xám lỉåüc âáưu tiãn ca Triãûu Â, â nọi lãn thỉïc
dán täüc, thỉïc tỉû ch âạnh giàûc giỉỵ nỉåïc ca dán täüc Viãût Nam.
X häüi Áu Lảc cng nhỉ x häüi Vàn Lang âãưu l x häüi
vàn minh näng nghiãûp tênh cháút cäng x näng thän cn khạ
mảnh.
Âáy cng l thåìi k củc diãûn phỉång Bàõc âang chuøn
biãún. Thåìi Chiãún Qúc (481-221 tcn) cháúm dỉït, nh Táưn â
thäúng nháút Trung Qúc våïi tỉ tỉåíng “bçnh thiãn hả”, ch nghéa
bnh trỉåïng bàõt âáưu âáøy mảnh v phạt qn xám lỉåüc vãư phỉång
Nam.
3. Thåìi k âáúu tranh ginh âäüc láûp dán täüc:
Âáy l thåìi k ta quen gi l thåìi k Bàõc thüc 207 tcn -
938 scn.
Nàm 207 tcn, Triãûu  cỉåïp ngäi An Dỉång Vỉång âäøi
nỉåïc Áu Lảc thnh hai qûn Giao Chè v Cỉíu Chán thüc nỉåïc
Nam Viãût (Bao gäưm Qung Âäng, Qung Táy v nam Qung
Cháu - Trung Qúc ngy nay).
Nàm 111 tcn, Nh Hạn xám lỉåüc Nam Viãût lải âäøi Áu Lảc
thnh cháu Giao Cháu kẹo di âãún 938 scn. Giai âoản ny cọ ráút
nhiãưu cüc khåíi nghéa ca nhán dán ta chäúng lải sỉû thäúng trë ca
giàûc phỉång Bàõc. Tỉ tỉåíng ngỉåìi Viãût cọ cạc âiãøm cå bn näøi
báût nhỉ sau:
- L mäüt cäüng âäưng ngỉåìi Viãût cọ ch quưn;

- Tän kênh, biãút ån täø tiãn; Tän kênh v tn th cạc th
lénh; Coi trng vai tr ca phủ nỉỵ trong x häüi;
- Cüc âáúu tranh chäúng Hạn họa diãùn ra khạ gay gàõt.
- Tuy nhiãn cọ thãø tháúy mäüt säú nẹt riãng biãût khạc ca quạ
trçnh Hạn hoạ âäúi våïi Viãût Nam lục áúy nhỉ sau: åí thãú k I tỉ
tỉåíng Pháût giạo näøi lãn hng âáưu, tỉì thãú k III âãún thãú k X l sỉû
nh hỉåíng ngy cng räüng, cng sáu ca Nho giạo trong âåìi
säúng x häüi Viãût Nam. Trong âọ, tỉì thãú k III âãún thãú k VI l
Hạn Nho, VI-X l Täúng Nho våïi thãú tam giạo Nho-Pháût-Lo, m
ch úu váùn l Nho v Pháût giỉỵ âëa vë tỉ tỉåíng âäüc tän trong tỉ
tỉåíng dán täüc Viãût.
Nàm 179 tcn, Triãûu  xám lỉåüc Áu Lảc chia Áu Lảc
thnh hai qûn Giao Chè v Cỉíu Chán thüc Nỉåïc Nam Viãût.
Nàm 111 tcn nh Hạn xám lỉåüc Nam Viãût lải âäøi Áu Lảc thnh
cháu Giao Chè cọ quan âỉïng âáưu l thỉï sỉí v dỉåïi âỉåüc chia
thnh by qûn cọ quan âỉïng âáưu l thại thụ. Áu Lảc tỉì mäüt
nỉåïc tỉû do âäüc láûp tråí thnh nỉåïc phủ thüc v nä lãû ca cạc
cháu qûn âãú qúc nh Hạn. Thåìi k ny kẹo di 1117 nàm. Âáy
l thåìi k âáưy mạu v nỉåïc màõt, nhỉng cng l thåìi k biãøu hiãûn
sỉïc qût khåíi cng nhỉ sỉû vỉån lãn k diãûu ca dán täüc Viãût
Nam.
18
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
+ Máu thùn cå bn ca dán täüc Viãût Nam lục ny l: Mäüt
bãn l nhán dán Viãût Nam u nỉåïc càm th giàûc; Mäüt bãn l âãú
qúc Hạn våïi b l tay sai. Máu thùn ny diãùn biãún khi thç ho
hon, khi thç xút hiãûn củc diãûn bçnh äøn tảm thåìi hçnh nhỉ mäüt
bãn ca máu thùn máút âi v bãn kia thàõng thãú láún lỉåït nhỉng
âiãưu kiãûn âãø gii quút máu thùn váùn chỉa â. Âáy cng l máu

thùn giỉỵa mäüt nỉåïc nh tuy giu lng u nỉåïc v chê càm th
giàûc nhỉng cỉ dán êt hån khäng dãù gç cọ thãø nhanh chọng tảo
âỉåüc sỉû chuøn hoạ âãø cọ thãø thàõng âỉåüc mäüt nỉåïc låïn hån våïi
säú dán v âáút âai ca h gáúp nhiãưu láưn Viãût Nam (Cho d cọ lục
h bë chia âäi chia ba lỉûc lỉåüng cọ kẹm sụt âi: Tam qúc 220-
280; Nam Bàõc triãưu 420-589)
+ Máu thùn ny mäüt màût loải trỉì ngưn gäúc v âäüng lỉûc
ca x häüi Vàn Lang-Áu Lảc c, màût khạc lm ny sinh ngưn
gäúc v âäüng lỉûc måïi. Mäüt màût nọ chàõn ngang hỉåïng phạt triãøn
lëch sỉí ca x häüi c, màût khạc nọ quy âënh nhỉỵng chiãưu hỉåïng
phạt triãøn måïi ca x häüi måïi. Âäüng lỉûc phạt triãøn ca âáút nỉåïc
báy giåì khäng chè l näüi bäü trong nỉåïc m ch úu cn do nhỉỵng
ngỉåìi u nỉåïc bãn trong v c nhỉỵng k thäúng trë bãn ngoi.
Chênh thỉïc, chê, hnh âäüng vç låüi êch khạc nhau ca h l
ngưn gäúc, âäüng lỉûc quy âënh hỉåïng thay âäøi ca x häüi Viãût
Nam.
+ Nẹt khạc biãût so våïi giai âoản trỉåïc cng nhỉ våïi cạc
giai âoản sau l trãn âáút Viãût Nam cäø â âäưng thåìi diãùn ra hai
quạ trçnh váûn âäüng trại ngỉåüc nhau Hạn Hoạ v chäúng Hạn hoạ.
Âãø tha mn chê “trë qúc bçnh thiãn hả” ngỉåìi Hạn thỉng
nãu cao kháøu hiãûu “Dé Hoa biãún Di”. Cạc qúc gia xung quanh
âãú qúc Hạn âãưu bë chụng gi bàòng cại tãn khinh miãût l “Tỉï
Di”.
Tháût ra kháøu hiãûu trãn chè l chiãu bi dng âãø che âáûy
nhỉỵng ngun nhán thỉûc sỉû bãn trong l nhàòm mủc âêch vå vẹt,
bọc läüt ca ngỉåìi Hạn. Nãúu ch nghéa tỉ bn tçm kiãúm thüc âëa
nhàòm cọ thë trỉåìng khai thạc ngun liãûu, tiãu thủ hng hoạ v
bọc läüt sỉïc lao âäüng r mảt, thç âãú qúc phong kiãún nh Hạn xám
lỉåüc cạc nỉåïc khạc lải nhàòm tho mn sinh hoảt xa hoa cu h
bàòng viãûc bàõt thüc âëa cäúng nảp. Cỉï vi nàm, tháûm chê mäùi nàm

mäüt láưn âon cäúng sỉï ca Giao Chè phi dng âãún hng tràm
ngỉûa âãø thäư hỉång liãûu qu, vi mën, hảt minh cháu, váøy âäưi
mäưi, ngc lỉu ly, läng chim ch, sỉìng tã giạc, ng voi, hoa thåm
c la, cọ khi c ngỉåìi ti âãø cäúng näüp cho giàûc phỉång Bàõc.
Cüc Hạn hoạ âáưu tiãn diãùn ra trãn lénh vỉûc chênh trë-x
häüi. Chụng cọ thỉïc di thỉûc mä hçnh täø chỉïc chênh trë v sinh
hoảt x häüi Trung Qúc sang Viãût Nam. Chụng bàõt dán Viãût
Nam hc táûp, àn màûc, täø chỉïc âåìi säúng x häüi nhỉ ngỉåìi Hạn;
19
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
Lm rüng, canh tạc theo k thût ngỉåìi Hạn; Di dåìi c dán Hạn
xúng âënh cỉ âãø dãù bãư nhiãùm hoạ ngỉåìi Viãût.
Trãn lénh vỉûc tỉ tỉng l sỉû truưn bạ cạc hc thuút Nho,
Pháût, Lo vo Viãût Nam:
Nho hc
(cn gi l Tiãn nho hay Nho ngun thu) do
Khäøng Tỉí (551-479 tcn) sạng láûp, Mảnh Tỉí (372-289 tcn) phạt
triãøn theo hỉåïng duy tám, Tn tỉí (325-238 tcn) phạt triãøn theo
hỉåïng duy váût, nọi chung l chỉa tháưn bê hoạ v khàõc nghiãût nọ
ph håüp våïi x häüi phong kiãún phán quưn Xn Thu-Chiãún
Qúc ca Trung Qúc.
Hạn Nho
do Âäøng Trng Thỉ (thãú k thỉï II tcn) phạt triãøn
theo chiãưu hỉåïng duy tám tháưn bê v gia tàng tênh âàóng cáúp
nghiãût ng, l tiãu biãøu cho tỉ tỉåíng ca chãú âäü phong kiãún trung
ỉång táûp quưn chun chãú nh Hạn.
Huưn hc
dỉåïi thåìi Ngu-Táún, Nam-Bàõc triãưu (tk III - tk
VI) l sỉû kãút håüp giỉỵa Nho giạo våïi Lo-Trang.

Täúng Nho
(cn gi l L hc) våïi hai phảm tr cå bn l
v khê l sỉû kãút håüp giỉỵa Nho giạo våïi Pháût giạo våïi cạc triãút gia
tiãu biãøu l Chu Âän Di (1017-1073), Trçnh Hảo (1032-1085),
Trçnh Di (1033-1107), m tiãu biãøu nháút l Chu Hy (1130-1200).
Minh Nho
(cn gi l Tám hc) l sỉû phạt triãøn ca Nho
giạo thãm duy tám våïi nh tỉ tỉåíng tiãu biãøu l Vỉång Th
Nhán (Vỉång Dỉång Minh 1472-1528)
Tuy cọ khạc nhau åí mäùi thåìi k, nhỉng Nho giạo cọ cại
chung l nọ khäng phi l mäüt tän giạo, nọ cng khäng l mäüt
triãút thuút triãút hc, m chè l mäüt hc thuút vãư chênh trë-âảo
âỉïc-x häüi ca giai cáúp phong kiãún.
Ch trỉång ca Nho giạo l dng Âỉïc trë, Nhán trë âãø qun
l x häüi. Nho giạo nãu lãn mäüt x häüi l tỉåíng: “x häüi âải
âäưng”, “vua thạnh täi hiãưn”, “mi cại âãưu ca chung”, ”mi
ngỉåìi âãưu cọ quưn låüi”, “ngỉåìi ngỉåìi âãưu cọ sn nghiãûp”,
“ngỉåìi ngỉåìi u thỉång nhau nhỉ anh em”, “x häüi ho mủc”,
“ngỉåìi ngỉåìi âãưu âỉåüc chàm sọc”
Trãn thỉûc tãú l tỉåíng nhán âảo ca Nho giạo l l tỉåíng
khäng tỉåíng, m bn cháút ca Nho giạo chè l: Xáy dỉûng thỉïc
tän ty tráût tỉû, trong x häüi dỉåïi tuût âäúi phủc tng trãn. Vãư triãút
hc, Nho giạo l mäüt hc thuút duy tám khạch quan våïi cạc
quan niãûm vãư Tråìi, Qu tháưn, Mãûnh)
Tỉ tỉåíng ny ban âáưu khäng ph håüp våïi x häüi vỉìa thoạt
thai tỉì Vàn Lang-Áu Lảc våïi chãú âäü lảc háưu, lảc tỉåïng ca Viãût
Nam. Nhán dán Viãût Nam khi âọ khäng cáưn âãún Nho giạo, m
Nho giạo vo Viãût Nam l do bn thäúng trë Trung Qúc ạp âàût.
Vãư sau Nho giạo måïi l mäüt u cáưu táút úu, mäüt tỉ tỉåíng cáưn
phi tiãúp thủ ca x häüi nỉía thüc âëa nỉía phong kiãún Viãût Nam

20
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
cúi thåìi k ny. Nho giạo trong thåìi k ny l chỉa mảnh,
nhỉng nọ l tỉ tỉåíng âënh hỉåïng cho sỉû phạt triãøn ca x häüi
Viãût Nam tỉì cúi thãú k X tråí âi.
Nho giạo âãún Viãût Nam tỉì thãú k I scn. Mủc âêch ca Nho
giạo l âo tảo ngỉåìi lm viãûc cho chênh quưn Hạn, trỉåïc l cho
con em Hạn thäúng trë tải Viãût Nam, sau l cho con em Hạn chảy
loản sang Giao Cháu, nhỉng cng cọ ngỉåìi Viãût theo hc.
Thåìi ny â cọ cạc trung tám Hạn hc tải Luy Láu, Long
Biãn, Tỉ Phäú, Cỉ Phong.
Thåìi Hạn Minh Âãú (68-75) â cọ nh Hạn hc ngỉåìi Viãût
näøi tiãúng l Trỉång Trng tỉìng lm thại thụ tải qûn Kim Thnh
Trung Qúc;
ÅÍ thãú k II cọ L Tiãún l mäüt nh Nho hc tỉìng lm thại
thụ qûn Linh Làng trung Qúc v 184-189 lm thỉï sỉí Giao
Cháu.
ÅÍ thãú k III cọ L Cáưm v Bäúc Long tỉìng lm quan åí
Trung Ngun.
ÅÍ thãú k V hai anh em Khỉång Cäng Phủ v Khỉång Cäng
Phủc âãưu l tiãún s v âãưu lm quan tải Trung Qúc.
Cọ thãø nọi Giao Cháu l mnh âáút täút cho nhiãưu nh Nho
Trung Qúc sang nỉång nạu v sạng tạc hc thût.
Thại âäü ca nhán dán Viãût Nam ta thåìi áúy våïi Nho giạo l
tỉì sỉû phn ỉïng âãún tiãúp thủ, tỉì xa lả âãún gáưn gi, tỉì l cäng củ
ca k th âãún cäng củ ca bn thán mçnh. Hiãûn tỉåüng ny xy
ra cng r åí cúi thåìi k ny.
Lo-Trang
do Lo Tỉí (cng thåìi våïi Khäøng tỉí) sạng láûp v

Trang Tỉí (369-286 tcn) phạt triãøn, nọ âäúi láûp våïi Nho giạo trãn
nhiãưu lénh vỉûc.
Lo-Trang ch trỉång con ngỉåìi khäng cáưn can thiãûp vo
x häüi; x häüi khäng cáưn can thiãûp vo con ngỉåìi m cỉï âãø
chụng phạt triãøn tỉû nhiãn theo âảo bn nhiãn ca nọ. H tuût
âäúi hoạ tênh tỉång âäúi båíi quy lût cán âäúi v phn phủc ca vản
váût.
Âảo ny vo Viãût Nam thåìi k ny (207 tcn - 938 scn) ch
úu lỉu hnh trong ngỉåìi Hạn tháút thãú trãn con âỉåìng chênh trë,
bë ngỉåüc âi â tçm âãún Lo-Trang âãø tỉû an i mçnh. Nọ chè l
dáúu vãút ca khuynh hỉåïng tỉû do-tỉû tải, thãø hiãûn trong cạc nh
Nho kiãm nh thå Viãût Nam chëu nh hỉåíng ca Nam Hoa kinh.
Cúi thåìi k ny, khi thiãưn täng Trung Qúc truưn sang Viãût
Nam thç Lo-Trang måïi nh hỉåíng r rãût âãún cạc nh tu hnh
Viãût Nam.
Âảo giạo
l tän giạo ca Trung Qúc khäng liãn quan âãún
Lo-Trang m dỉûa mäüt cạch hçnh thỉïc vo Âảo ca Lo Tỉí v
thåì Hong Âãú Lo Tỉí (tháưn thạnh hoạ Lo Tỉí). Âảo ny nh
21
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
hỉåíng r rãût åí Viãût Nam trong giai âoản ny. Nọ gäưm hai phại:
phại ph thu (chỉỵa bãûnh), phại tháưn tiãn (luûn âan). Âảo ny
âỉåüc nhiãưu ngỉåìi Viãût Nam tin theo do nọ ph håüp våïi tên
ngỉåỵng dán gian Viãût Nam, v nọ bäø sung tên âiãưu cho tên
ngỉåỵng dán gian Viãût Nam chỉa cọ.
Âảo Pháût
(Buddaha) cọ ngưn gäúc tỉì ÁÚn Âäü cäø âải, ngỉåìi
sạng láûp l Siddharatha Gauxtama (563-483 tcn), truưn âãún

Trung Qúc khong thãú k thỉï I qua con âỉåìng “tå lủa” xun
Trung Ạ. Dng truưn åí Trung Qúc l Âải Thỉìa. Cạc täng phại
âỉåüc ngỉåìi Trung Qúc êt nhiãưu gia cäng xáy dỉûng l Phạp
tỉåïng täng (Duy thỉïc), Thiãn thai täng, Hoa nghiãm täng v âàûc
biãût l Thiãưn täng. Cọ thãø nọi Thiãưn täng l sn pháøm riãng ca
Pháût giạo tải Trung Qúc.
Cng våïi quạ trçnh Hạn hoạ cạc phại thiãưn ca Trung Qúc
tuy âãún Viãût Nam mün hån Pháût giạo ÁÚn Âäü, nhỉng â âãø lải
dáúu áún sáu sàõc hån trong âåìi säúng tinh tháưn ngỉåìi Viãût. Thåìi k
ny Viãût Nam â tiãúp thu hai män phại thiãưn ca Trung Qúc l
T Ni Âa Lỉu Chi v Vä Ngän Thäng.
4. Thåìi k âáúu tranh giỉỵ gçn âäüc láûp dán täüc:
Thåìi k ny tênh tỉì 938-1400 våïi cạc triãưu âải Ngä, Âinh,
Tiãưn Lã, L, Tráưn våïi nhiãưu chiãún cäng hiãøn hạch thàõng Hạn,
Täúng, Ngun Mäng.
Cạc nh tỉ tỉåíng tiãu biãøu trong giai âoản ny l L
Thỉåìng Kiãût v Tráưn Qúc Tún. Cạc nh tỉ tỉåíng chëu nh
hỉåíng ch úu tỉ tỉåíng Pháût giạo ngoi cạc cao tàng Khng
Viãût, Phạp Thûn, Vản Hảnh, Âa Bo, Viãn Thäng, l L
Thạnh Täng, Tráưn Thại Täng, Tû Trung Thỉåüng s.
- Tỉ tỉåíng ca cạc thiãưn sỉ v tên âäư Pháût giạo:
+ Cạc thiãưn sỉ giai âoản ny â dng “vä thỉåìng”, “vä
ng” âãø xem thãú giåïi hiãûn tỉåüng l cại thỉåìng xun biãún âäøi,
mi sỉû váût, hiãûn tỉåüng khäng chè l tảm thåìi m trong dng biãún
âäøi chụng cn liãn hãû våïi nhau theo nhán qu, dun nghiãûp.
Trong âåìi säúng x häüi hiãøu âỉåüc l “vä thỉåìng”, “vä ng” thç s
bçnh tám, khäng dao âäüng hay âau khäø khi tháúy sỉû váût biãún âäøi.
Thiãưn sỉ Vản Hảnh quan niãûm:
“Thán nhỉ bọng chåïp cọ räưi khäng.
Cáy cäúi xn tỉåi thu no nng.

Màûc cüc thënh suy âỉìng såü hi.
Kia kça ngn c git sỉång âäng”
4
.
Tráưn Thại Täng cọ quan niãûm:
4
Nguùn Ti Thỉ (Ch biãn) - Lëch sỉí tỉ tỉåíng Viãût Nam - Táûp 1 - Nh xút bn khoa hc x häüi - H
Näüi 1993 - Tr 202.
22
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
“Quang cnh tràm nàm ton åí sạt na, thán tỉï âải hạ âỉåüc
trỉåìng cỉíu”
5
.
Cn Tû Trung Thỉåüng S lải quan niãûm:
“Vê nhỉ b âỉåüc nhë kiãún, phạp giåïi thy bao dung”
hồûc “Âo â trãn cáy thåìi tiãút âụng, Cục vng bãn dáûu
chàõc gç xn”
6
.
+ Cạc vë chán tu thåìi L - Tráưn cng nhçn ra nhỉỵng giạ trë
vénh hàòng báút di báút dëch l cại bn thãø duy nháút cọ mäüt khäng
hai ca ca táút c vản váût chênh l tỉû tênh, chán tám. Nọ l viãn
ngc sạng mi, l bäng sen khäng hãư r cạnh trong l ha:
“Chåï bo xn tn hoa rủng hãút,
Âãm qua sán trỉåïc nåí cnh mai”;
“Vê nhỉ ngc âäút trãn nụi, mu sàõc váùn âẻp. Nhỉ hoa sen
nåí trong l lỉía váùn tỉåi mu”
7

.
Cại tỉû tênh, chán tám áúy thãø hiãûn åí mn váût nhỉng khäng
âäưng nháút våïi mn váût: “Xạc thán v diãûu thãø, chàóng håüp chàóng
lça xa. Nãúu ngỉåìi mún phán biãût, trong l mäüt cnh hoa”. Tỉû
tênh, chán tám áúy âỉåüc gi l khäng, l vä vi, l phạp tênh hay l
Nhỉ Lai.
Cại tỉû tênh, chán tám áúy åÍ con ngỉåìi l bn tám, chán tám
Pháût tênh. Bn tám l Pháût, Pháût tải tám: “ÅÍ âåìi ny lm thán
ngỉåìi, Tám l kho tng ca Nhỉ Lai. Soi sạng khàõp nåi nåi,
Cng tçm cng tháúy räüng”, “L huưn diãûu áúy m am hiãøu, chàóng
khạc tråìi xanh rảng bọng ä”
8
.
+ Trong khi nháún mảnh v phạt triãøn hon thiãûn quan niãûm
tám Pháût, cạc cao tàng cng nháún mảnh quan niãûm kiãún tênh
thnh Pháût våïi sỉû ph âënh tỉ duy ngän ngỉỵ v khại niãûm.
Cạc tên âäư Pháût giạo L - Tráưn quan niãûm kiãún tênh thnh
Pháût l gii thoạt hon ton våïi quan âiãøm then chäút l phạt hiãûn
tråí lải tỉû tênh siãu viãût ca vản phạp váùn bë che láúp båíi vng
niãûm.
Nhỉng sỉû kiãún tênh thnh Pháût áúy khäng qua con âỉåìng
nháûn thỉïc thäng thỉåìng. Theo h, nháûn thỉïc thäng thỉåìng chè
âem lải cho con ngỉåìi nhỉỵng vng niãûm sai biãût. H ch trỉång
trç giåïi sạm häúi âoản diãût sạu càn âãø thanh toạn nháûn thỉïc cm
tênh. H cng ch trỉång nháûn thỉïc vä phán biãût âãø th tiãu nháûn
thỉïc l tênh vç l tênh l nhỉỵng hoảt âäüng phán têch ca tỉ duy
tảo nãn mi sỉû sai biãût ca sỉû váût, hiãûn tỉåüng tảo nãn nhỉỵng âäúi
láûp giỉỵa ch thãø v khạch thãø.
5
Sạch â dáùn - Trang 202.

6
Sạch â dáùn - Trang 217 - 218.
7
Sạch â dáùn - Trang 204.
8
Sạch â dáùn - Trang 206 - 207.
23
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -
ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
Thiãưn sỉ Chán Khäng quan niãûm: “Hỉ vä tháưn diãûu ráút sáu
xa, Thäøi dëu nåi nåi ngn giọ ha, Vä vi hiãøu âỉåüc vä cng
khoại, Nguûn lãn chäún áúy måïi l nh”; “Lm theo hỉỵu niãûm
qn vä niãûm, Trại våïi vä sinh chëu hỉỵu sinh”.
Tû Trung Thỉåüng S chè r:
“Tám thãø khäng thë cng khäng phi,
Pháût tênh chàóng hỉ cng chàóng thỉûc,
Phạp thán khäng lải cng khäng qua,
Chán tênh chàóng phïi cng chàóng trại,
Tám tỉïc Pháût. Pháût tỉïc tám.
Linh diãûu chiãúu cng kim cäø thäng,
Xn âãún tỉû hoa xn mèm miãûng,
Thu vãư âáu chàóng nỉåïc thu trong”
9
.
+ Pháût tải tám cng l triãút l gii thoạt v nháûp thãú ca cạc
tên âäư Pháût giạo L - Tráưn. Tỉû tênh, chán tám l Nhỉ Lai khäng
cọ tênh quy âënh v khäng åí ngoi thãú giåïi tráưn gian nhỉ Chụa
ca Cäng giạo. Pháût åí trong tráưn gian, Pháût l bn tám ca mi
ngỉåìi, trong tám mi ngỉåìi âãưu cọ Pháût.
Tráưn Nhán Täng quan niãûm:

“Nåi mçnh cọ ngc tçm âáu nỉỵa,
Trỉåïc cnh vä tám áúy âảo thiãưn”,
“Cỉ tráưn lảc âảo hy ty dun.
Hãù âọi thç àn, mãût ng liãưn.
Cháu bạu âáưy nh âỉìng chảy kiãúm.
Vä tám âäúi cnh hi chi thiãưn”.
Tû Trung lải quan niãûm: “Pháût l Pháût, anh l anh, trong
tám cọ Pháût àn gç chàóng âỉåüc”.
+ Cạc âải biãøu Pháût giạo L - Tráưn cn coi âau khäø v gii
thoạt, chán tênh v vng tám, sàõc v khäng l thäúng nháút khäng
tạch råìi nhau nãn trỉûc giạc tỉû tênh, chán tám ngay trong tráưn
gian, trong ci sinh tỉí ca con ngỉåìi chỉï khäng phi âi âáu xa.
Âãø phán biãût bäư âãư våïi phiãưn no Tû Trung tr låìi: “Mi
múi màûn åí trong nỉåïc, máưu keo åí trong sàõc”, “Ngy ngy khi
âäúi cnh, Cnh cnh theo tám sinh”.
Cn phán biãût thãú no l nåi vä sinh tỉí, Thiãûn Häüi tr låìi:
“Phi åí trong chäù sinh tỉí m hiãøu láúy thç måïi âỉåüc”. Giạc ngäü v
mã láưm ln quan hãû chàût ch nhau:
“Mã âi sinh khäng sàõc,
Tènh lải chàóng sàõc khäng,
Sàõc khäng cng mã tènh,
Xỉa nay mäüt l cng”
10
.
9
Xem sạch â dáùn - Trang 208 - 217.
10
Xem sạch â dáùn - Trang 208 - 220.
24
Th.S HONG NGC VÉNH - GIẠO TRÇNH LËCH SỈÍ TỈ TỈÅÍNG VIÃÛT NAM -

ÂẢI HC KHOA HC HÚ 2007.
Båíi thãú m ngỉåìi ngäü âảo váùn ln gàõn mçnh våïi hiãûn hỉỵu
ca táït c nhỉỵng gç gi l gi håüp vä thỉåìng. Ngỉåìi ngäü âảo
khäng thoạt ly våïi cüc säúng hiãûn thỉûc m váùn làn läün trong
vng sinh tỉí, khäng såü sinh tỉí m nhçn sinh tỉí nhỉ mäüt cại gç
thỉåìng nhiãn. Niãút bn l âảt âãún cại tám “vä trủ”, “vä tỉåïng”,
“vä niãûm” khäng bë rng büc, khäng chạn nn bi quan trỉåïc
cüc âåìi m tháûm chê cn lảc quan u âåìi.
Tám ung dung tỉû tải ca ngỉåìi giạc ngäü tháûm chê cọ quưn
säúng mäüt cạch thoi mại trong cüc âåìi khäng cáưn tn th
nghiãm tục nhỉỵng giåïi lût ca nh cha. Säúng khäng g bọ m
váùn khäng trại âảo.
- nh hỉåíng ca Nho giạo trong âåìi säúng chênh trë-x häüi:
+ Dỉåïi cạc triãưu âải Ngä, Âinh, Tiãưn Lã nh hỉåíng ca
Nho giạo trãn lénh vỉûc tỉ tỉåíng chênh trë v x häüi åí nỉåïc ta l
chỉa r nẹt.
+ Sang thåìi k Nh L, nho s måïi xút hiãûn tuy chỉa l
táưng låïp âäng âo, chỉa l mäüt lỉûc lỉåüng x häüi låïn mảnh nhỉng
nọ â thỉûc sỉû âi vo âåìi säúng tỉ tỉåíng chênh trë v x häüi.
Nho giạo â ginh âỉåüc chäù âỉïng trong tỉ tỉåíng chênh trë
v x häüi thåìi L, båíi l lục ny â tha mn âỉåüc mäüt u cáưu
bỉïc bạch ca sỉû phạt triãøn ca x häüi Viãût Nam l cng cäú chãú
âäü phong kiãún v xáy dỉûng mäüt nh nỉåïc qn ch táûp quưn
mảnh m.
Cạc vua L thỉåìng láúy cạc âiãøn têch Nho giạo nãu ra våïi tỉ
cạch l nhỉỵng bi hc kinh nghiãûm ca cäng viãûc trë nỉåïc. Tỉ
tỉåíng trong “Chiãúu dåìi âä” ca L Cäng øn v trong “Nam
qúc sån h” ca L Thỉåìng Kiãût mang dáúu vãút ca tỉ tỉåíng
thiãn âëa nhán cm ỉïng ca Nho giạo, khi h quan niãûm Vua l
ngỉåìi thi hnh mãûnh tråìi, ngỉåìi v tråìi cọ liãn hãû tỉång cm.

Cạc khại niãûm trung hiãúu, nhán nghéa ca Nho giạo â
âỉåüc váûn dủng vo lénh vỉûc chênh trë. Lã Phủng Hiãøu, Tä Hiãún
Thnh ln gỉång cao ngn cåì trung nghéa ca Nho giạo trong
hnh âäüng v ch trỉång chênh trë ca mçnh.
+ Thåìi Nh Tráưn nh hỉåíng ca Nho giạo diãùn ra mảnh
m, sáu sàõc hån. Nh Tráưn â chè r Pháût giạo lo viãûc gii thoạt
cho con ngỉåìi khi ln häưi sinh tỉí, Nho giạo l cại âảo trë nỉåïc,
l âỉåìng läúi tu, tãư, trë, bçnh v nhỉỵng quy tàõc âảo âỉïc âãø cháún
chènh x häüi phong kiãún Viãût Nam. Tráưn Thại Täng â viãút trong
“Thiãưn täng chè nam” ràòng: “Cại phỉång tiãûn âãø måí lng mã
müi, cại âỉåìng läúi soi r säúng chãút chênh l âải giạo ca Âỉïc
Pháût. Giỉỵ cạn cán âãø lm mỉïc cho háûu thãú, nãu khn phẹp cho
tỉång lai l trạch nhiãûm nàûng nãư ca tiãn thạnh váûy”
11
.
11
Sạch â dáùn - Trang 222.
25