Chính trị đông á (1991 2016)

Chịu trách nhiệm xuất bản:
Q. GIÁM ĐỐC - TỔNG BIÊN TẬP

PHẠM CHÍ THÀNH

Chịu trách nhiệm nội dung:
PHÓ GIÁM ĐỐC - PHÓ TỔNG BIÊN TẬP

TS. ĐỖ QUANG DŨNG

Biên tập nội dung: ThS. CÙ THỊ THÚY LAN
TS. HỒNG MẠNH THẮNG
Trình bày bìa:
Chế bản vi tính: NGUYỄN THU HƯỜNG
Đọc sách mẫu: TRẦN PHAN BÍCH LIỄU

ĐƯỜNG HỒNG MAI
NGUYỄN THU THẢO
NGUYỄN THU HƯỜNG

BÙI BỘI THU

Số đăng ký kế hoạch xuất bản: 892-2020/CXBIPH/7-295/CTQG.
Số quyết định xuất bản: 4872-QĐ/NXBCTQG, ngày 16/04/2020.
Nộp lưu chiểu: tháng 5 năm 2020.
Mã ISBN: 978-604-57-5549-5.


Biên mục trên xuất bản phẩm
của Th viện Quốc gia Việt Nam

Trần Bách Hiếu
Cục diện chính trị Đông á giai đoạn 1991 - 2016 / Trần Bách Hiếu. -

Tái bản. - H. : ChÝnh trÞ Quèc gia, 2018. - 224tr. ; 21cm

1. Chính trị 2. 1991-2016 3. Đông á
320.95 - dc23

CTM0214p-CIP



LàI NHÀ XUÂT BÀN

Cāc diÉn chính trá thÁ giëi cuái thÁ kÿ XX, đÅu thÁ kÿ XXI biÁn đéng và
thay đåi nhanh chóng vëi nhiÃu să kiÉn nåi bÃt có tác đéng khơng nhß, thÃm
chí cịn làm xoay chuyÅn cán cân quyÃn lăc t¿i nhiÃu quác gia hay khu văc.
Đơng Á cjng khơng ngo¿i lÉ. DiÇn biÁn chính trá t¿i khu văc Đơng Á ln
thu hút să quan tâm, chú ý căa céng đãng quác tÁ, giëi hãc giÁ bïi đây là mét
điÅm nóng và lÿi ích kinh tÁ, lÿi ích chính trá; mét khu văc đáa chiÁn l°ÿc
quan trãng căa thÁ giëi.

Năm 1991, să sāp đå căa chÁ đé xã héi chă nghĩa ï Liên Xô và các n°ëc
Đông Âu khơng chß có tác đéng to lën đÁn nÃn chính trá thÁ giëi nói chung
mà cịn làm thay đåi cāc diÉn chính trá t¿i Đơng Á nói riêng. Lúc này, các
n°ëc ph°ơng Tây, đặc biÉt là Mā, đóng vai trị chi phái nÃn chính trá khu văc.
Bên c¿nh đó, să phát triÅn nhanh và kinh tÁ căa Trung Quác, NhÃt BÁn, Hàn
Quác cjng đã đ°a vá thÁ căa các quác gia này nåi bÃt trên bÁn đã chính trá
Đơng Á. Giai đo¿n 1991-2016, bàn cí chính trá Đơng Á biÁn đéng không

ngừng bïi să tham gia căa ngày càng nhiÃu quác gia trên thÁ giëi nh° Nga,
Ôxtrâylia, Niu Dilân, Ân Đé,… cjng nh° các tå chức trong và ngoài khu văc
nh° ASEAN, EU, WTO,… Vì vÃy, các n°ëc lën trong khu văc ln phÁi
điÃu chßnh chính sách đÅ tăng tÅm Ánh h°ïng, nâng tÅm vá thÁ căa mình ï khu
văc nói riêng và trên thÁ giëi nói chung, đãng thíi lăa chãn nhāng đái tác
mang l¿i nhiÃu lÿi ích nhÃt cho quác gia. Trong khi đó, các n°ëc vừa và nhß
cjng tÃn dāng lÿi thÁ mà khu văc mang l¿i đÅ thu hút să đÅu t° căa nhāng
c°íng quác trên thÁ giëi và liên kÁt vëi các n°ëc lën đÅ t¿o vành đai bÁo vÉ
chính mình tr°ëc nhāng biÁn đéng khơn l°íng căa nÃn chính trá thÁ giëi. KÁt
q là nhiÃu mái quan hÉ hÿp tác, liên minh và quân să, chính trá, kinh tÁ
đ°ÿc hình thành nh° Mā - NhÃt BÁn, Mā - Trung Quác, Liên minh chiÁn l°ÿc
châu Á (NhÃt BÁn, Hàn Quác và ASEAN),… đãng thíi cjng xuÃt hiÉn nhāng

5

tham vãng dÁn đÅu, nhāng đái trãng chính trá khó giÁi quyÁt,… TÃt cÁ đã góp
phÅn làm sinh đéng hơn bức tranh mãi mặt căa Đông Á cuái thÁ kÿ XX, đÅu
thÁ kÿ XXI.

Vëi mong muán mang đÁn cho b¿n đãc cái nhìn đÅy đă hơn và cāc diÉn
chính trá Đơng Á từ sau ChiÁn tranh thÁ giëi thứ hai, Nhà xuÃt bÁn Chính trá
quác gia Să thÃt xuÃt bÁn lÅn thứ hai cuán sách Cục diện chính trị Đơng Á
giai đoạn 1991-2016 (Sách chun khảo) căa TiÁn sĩ TrÅn Bách HiÁu. Đây
là cơng trình nghiên cứu cơng phu vëi nhiÃu phân tích, lý giÁi chun sâu vÃ
nhāng diÇn biÁn chính trá nåi bÃt diÇn ra t¿i Đông Á và nhāng tác đéng, Ánh
h°ïng căa nhāng să kiÉn này tëi đíi sáng chính trá khu văc và thÁ giëi giai
đo¿n này. Đặc biÉt, tác giÁ cjng dành mét phÅn căa cuán sách viÁt và tác
đéng căa cāc diÉn Đông Á đÁn ViÉt Nam. Cuán sách s¿ là tài liÉu tham khÁo
hāu ích cho b¿n đãc và nhāng ng°íi quan tâm tëi vÃn đà này.

Néi dung cuán sách thÅ hiÉn să nghiên cứu nghiêm túc, tác giÁ đã có
nhiÃu cá gÅng trong viÉc s°u tÅm t° liÉu và dành nhiÃu tâm hut đÅ hồn
thành nh°ng cn sách cjng khó tránh khßi nhāng thiÁu sót. Mét sá nhÃn
đánh, phân tích nêu trong cuán sách có giá trá tham khÁo tát, nh°ng vÁn còn
nhāng ý kiÁn, nhÃn xét căa tác giÁ cÅn đ°ÿc tiÁp tāc nghiên cứu, trao đåi. ĐÅ
b¿n đãc tiÉn theo dõi, tham khÁo, Nhà xuÃt bÁn vÁn giā nguyên các ý kiÁn,
nhÃn xét căa tác giÁ và coi đó là quan điÅm riêng. RÃt mong nhÃn đ°ÿc să
góp ý từ b¿n đãc, các nhà chuyên môn đÅ cuán sách đ°ÿc hoàn thiÉn hơn
trong lÅn xuÃt bÁn sau.

Xin giëi thiÉu cuán sách cùng b¿n đãc.

Tháng 2 năm 2018
NHÀ XUÂT BÀN CHÍNH TRà QUàC GIA SĂ THÂT

6

LàI Mâ ĐÄU

Chúng ta đang sáng trong mét giai đo¿n có nhiÃu să thay đåi ngo¿n
māc, thÃm chí vëi nhiÃu ng°íi thì đã đÁn lúc phÁi viÁt l¿i nhiÃu thứ. Xét
mét cách tồn diÉn, đó là bïi să đa d¿ng và să vÃn đéng khơng ngừng căa
thÁ giëi, căa con ng°íi. Quan hÉ chính trá qc tÁ ï khu văc Đơng Á cjng
khơng nằm ngồi să vÃn đéng chung đó. Sau gÅn nÿa thÁ kÿ đ°ÿc đánh hình
bïi sức m¿nh và Ánh h°ïng căa Mā, cāc diÉn chính trá khu văc Đơng Á
đang biÁn đåi hÁt sức nhanh chóng, thÃm chí gií đây đã diÇn ra q trình
tan rã căa cơ cÃu quyÃn lăc cj đÅ thay vào đó là mét cÃu trúc mëi vëi vai
trò lën hơn căa các chă thÅ khác (Trung Quác, NhÃt BÁn, ASEAN…)

Cuán sách Cục diện chính trị Đơng Á giai đoạn 1991-2016 tÃp trung

nghiên cứu cÃu trúc, să t°ơng tác và biÁn đåi căa cāc diÉn chính trá khu văc
Đơng Á kÅ từ sau khi Liên Xô sāp đå đÁn nay. Đãng thíi, các điÅm nóng
căa khu văc nh° vÃn đà h¿t nhân trên bán đÁo TriÃu Tiên, xung đét ï BiÅn
Đông, c¿nh tranh quyÃn lăc giāa các c°íng quác,… cjng đ°ÿc ln giÁi,
góp phÅn làm sáng tß nhāng khía c¿nh cịn ¿n khuÃt. Bằng viÉc vÃn dāng lý
luÃn căa mét sá lý thut chính trá qc tÁ, trong đó đặc biÉt nhÃn m¿nh vào
chă nghĩa hiÉn thăc (Realism) cuán sách muán đ°a đÁn mét cách nhìn nhÃt
quán, m¿ch l¿c, cjng nh° thÃy rõ đ°ÿc lơgích vÃn đéng căa các să kiÉn.

ViÉt Nam là mét chă thÅ không thÅ thiÁu trong cāc diÉn chính trá Đơng
Á, do đó, nghiên cứu cāc diÉn chính trá khu văc cjng nhằm khÁo sát, đánh
giá tác đéng đái vëi ViÉt Nam. Từ đó, đà xuÃt mét sá đánh h°ëng đái
ngo¿i, đóng góp vào lý ln và thăc tiÇn xây dăng chính sách đái ngo¿i căa
ViÉt Nam.

Hy vãng, cuán sách s¿ là nguãn tài liÉu tham khÁo có giá trá cho các
b¿n sinh viên, đéc giÁ quan tâm và cÁ nhāng ng°íi làm cơng tác nghiên
cứu, ho¿ch đánh chính sách.

7

ĐÅ có đ°ÿc cuán sách này, tác giÁ xin chân thành cÁm ơn nhāng ý
kiÁn góp ý, đéng viên căa GS.NGND. Vj D°ơng Ninh, GS.TS. NguyÇn
Văn Kim, TS. Phm Quỏc Thnh, GS.TS. ỗ Quang Hng, PGS.TS.
Hong KhÅc Nam, PGS.TSKH. TrÅn Khánh, PGS.TS. Ngun TÃt Giáp,
PGS.TS. Hồng Anh TuÃn, GS.TS. TrÅn Thá Vinh, PGS.TS. NguyÇn Thu
Mā, PGS.TS. Nguyần Thỏ Qu, PGS.TS. Phm Minh Sn, GS.TS. ỗ
Tin Sõm, HVCH. NguyÇn Văn Trung và đặc biÉt là GS.TS. Ph¿m Quang
Minh - ng°íi đã có nhāng đóng góp q báu cho néi dung cuán sách này.

Xin trân trãng giëi thiÉu cuán sách cùng b¿n đãc.

Hà Nội, tháng 4 năm 2017
TS. TRÄN BÁCH HI¾U

8

DANH MỵC CC TĀ VI¾T TÀT

ADIZ Air Defense Identification Zone
APEC Vùng nhÃn d¿ng phịng khơng
ARF Asia Pacific Economic Cooperation
ASEAN DiÇn đàn Hÿp tác kinh tÁ châu Á - Thái Bình D°ơng
BRICS ASEAN Regional Forum
DiÇn đàn Khu văc ASEAN
EU The Association of Southeast Asian Nations
EAS HiÉp héi các quác gia Đông Nam Á
GDP Brazil, Russia, India, China, South Africa
IAEA Nhóm các nÃn kinh tÁ mëi nåi gãm Braxin, Nga, Ân Đé,
IMF Trung Quác, Nam Phi
NATO European Union
NICs Liên minh châu Âu
East Asian Summit
Héi nghá CÃp cao Đông Á
Gross Domestic Product
Tång sÁn ph¿m quác néi
International Atomic Energy Agency
Cơ quan Năng l°ÿng nguyên tÿ quác tÁ
International Monetary Fund
Quā TiÃn tÉ quác tÁ

North Atlantic Treaty Organization
Tå chức HiÉp °ëc BÅc Đ¿i Tây D°ơng
New Industrial Countries
Các n°ëc công nghiÉp mëi

9

OPEC Organization of Petroleum Exporting Countries
SCO Tå chức các n°ëc xuÃt kh¿u dÅu mß
SEV Shanghai Cooperation Organization
SNG Tå chức Hÿp tác Th°ÿng HÁi
Council of Mutual Economic Assistance (COMECON) hoặc
SIPRI CMEA (tiÁng Anh)
WB Héi đãng T°ơng trÿ kinh tÁ
WTO TiÁng Nga: Со4DG65EFво Н57ав8E8мых ГоEG4аDEFв, viÁt
tÅt: СНГ, chuyÅn tă sang tiÁng La Tinh thành Sodruzhestvo
Nezavisimykh Gosudarstv.
TiÁng Anh: Commonwealth of Independent States (CIS)
Céng đãng các quác gia đéc lÃp
Stockholm International Peace Research Institute
ViÉn Nghiên cứu Hịa bình qc tÁ Xtáchơm
World Bank
Ngân hàng ThÁ giëi
World Trade Organization
Tå chức Th°ơng m¿i thÁ giëi

10

Chương 1

MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN
VỀ CỤC DIỆN CHÍNH TRỊ VÀ VỊ TRÍ CỦA KHU VỰC

ĐƠNG Á TRONG NỀN CHÍNH TRỊ THẾ GIỚI

1. Khái nißm “cÿc dißn chính trị khu vực”

1.1. Khái niệm “cục diện”
Trong nghiên cứu lách sÿ thÁ giëi nói chung, lách sÿ quan hÉ quác tÁ nói
riêng hiÉn nay, khi đánh giá và khía c¿nh chính trá căa mét khu văc, có nhiÃu
thuÃt ngā đ°ÿc sÿ dāng nh° “kiÁn trúc”, “cÃu trúc”, “mơi tr°íng”, “tình
hình”, “thăc tr¿ng”,… nh°ng có l¿ thuÃt ngā đang đ°ÿc sÿ dāng phå biÁn và
réng rãi là hai thuÃt ngā: “trÃt tă” và “cāc diÉn”.
Theo Từ điển tiếng Việt, trật tự là “să sÅp xÁp theo mét thứ tă, mét
quy tÅc nhÃt đánh”. Bàn và quan hÉ quác tÁ là bàn và să t°ơng tác xuyên
biên giëi giāa các chă thÅ, trong đó, các chă thÅ lën nhÃt - th°íng đ°ÿc
gãi là các c°íng qc - đóng vai trị đánh hình, chi phái và quyÁt đánh
tr¿ng thái căa quan hÉ quác tÁ. Cách sÅp xÁp quyÃn lăc nh° vÃy chính là
“trÃt tă”, ï cÃp đé thÃp hơn là “cāc diÉn”. Bàn và trÃt tă thÁ giëi có nghĩa
là bàn và viÉc quyÃn lăc quác tÁ đ°ÿc sÅp xÁp nh° thÁ nào. Theo Ph¿m
Thái ViÉt, “cơ cÃu phân bå sức m¿nh, có tác dāng duy trì tr¿ng thái ån
đánh căa hÉ tháng quan hÉ quác tÁ, đ°ÿc hiÅu là trÃt tă thÁ giëi hay trÃt tă
quác tÁ”1. Còn theo PGS.TS. Lê Minh Quân, “trật tự thế giới là sơ đã sÅp

_________

1. Ph¿m Thái ViÉt: Toàn cầu hóa: Những biến đổi lớn trong đßi sống chính
trị quốc tế và văn hóa, Nxb. Khoa hãc xã héi, Hà Néi, 2006, tr.9.

11

xÁp các chă thÅ quác tÁ hàng đÅu theo quy mụ quyn lc ca mỗi ch th,
l s ó tồ chức toàn bé xã héi quác tÁ theo nhāng nguyên tÅc nhÃt đánh,…
Trong mét sá thíi điÅm lách sÿ, các quan hÉ quác tÁ ch°a đ°ÿc cÃu trúc
và vÃn đéng trong khn khå trÃt tă cā thÅ, mà chß đ°ÿc triÅn khai trong
cāc diÉn thÁ giëi nhÃt đánh. TrÃt tă thÁ giëi chß đ°ÿc xác lÃp khi héi tā đă
ba yÁu tá là các giá trá t° t°ïng nÃn móng, să phân ngơi giāa các c°íng
qc và nhāng quy tÅc đ°ÿc thừa nhÃn”1. Nh° vÃy, có thÅ thÃy “trÃt tă”
bao hàm cÁ “cāc diÉn”. NÁu nh° trÃt tă là bức tranh tång thÅ căa cÁ mét
giai đo¿n, thì cāc diÉn là bá cāc và diÉn m¿o căa quyÃn lăc xuÃt hiÉn
trong mét thíi gian ngÅn, ch°a ån đánh.

ViÉc xem xét các khái niÉm trÃt tă và cāc diÉn có ý nghĩa quan trãng đái
vëi viÉc luÃn giÁi và phân tích quan hÉ quác tÁ ï mét khu văc trong khoÁng
thíi gian nhÃt đánh. TrÃt tă thÁ giëi gÅn vëi t° duy quyÃn lăc, thÅ hiÉn vá trí
căa qc gia có Ánh h°ïng lën nhÃt trong q trình xây dăng và thăc hành
“luÃt chơi” - nguyên tÅc xÿ să giāa các chă thÅ căa quan hÉ quác tÁ,… TrÃt
tă thiên và thứ bÃc trong mét giai đo¿n dài. TrÃt tă thÁ giëi gÅn vëi cÃu trúc
quyÃn lăc, phÁn ánh mặt phân chia quyÃn lăc giāa các n°ëc lën trong mét
khng thíi gian dài xác đánh, có ý nghĩa đái vëi toàn thÁ giëi2.

Còn “cāc diÉn khu văc” là biÅu hiÉn t°ơng tác quyÃn lăc giāa các
chă thÅ ï mét khu văc trong mét thíi gian ngÅn, khơng ån đánh và khó dă
báo. Theo Từ điển tiếng Việt, cục diện là “tình hình chung căa cuéc đÃu
tranh, cuéc tranh chÃp, biÅu hiÉn ra trong mét thíi điÅm nhÃt đánh”. Trong
tiÁng Anh, từ “cāc diÉn” th°íng đ°ÿc dùng là conjuncture và complexion,
thÅ hiÉn tình cÁnh, cÁnh ngé phÁn ánh diÉn m¿o chung và cjng đ°ÿc hiÅu
là diÉn m¿o hoặc đặc điÅm, khía c¿nh chung nhÃt căa mét hiÉn t°ÿng, să
vÃt, ví dā nh° trong từ “cāc diÉn chiÁn tranh” (the complexion of the war).
Theo Lê Văn Sang, cāc diÉn thÁ giëi là “kÁt cÃu các quan hÉ kinh tÁ chính

_________

1. PGS.TS. Lê Minh Quân (Chă biên): Về một số xu hướng chính trị chủ yếu
trên thế giới hiện nay, Nxb. Chính trá quác gia - Să thÃt, Hà Néi, 2014, tr.124-125.

2. Ph¿m Bình Minh: “Xu thÁ phát triÅn căa cāc diÉn thÁ giëi đÁn năm 2020
và đánh h°ëng chiÁn l°ÿc đái ngo¿i căa ViÉt Nam”, Báo cáo tổng hợp kết quả
nghiên cứu của đề tài Mã số KX.04/06-10, Nghiên cứu khoa học lý luận chính trị
giai đoạn 2006-2010, Hà Néi, tr.66.

12

trá quác tÁ, các chă thÅ kinh tÁ chính trá lën t°ơng đái ån đánh và có Ánh
h°ïng lën đÁn tồn bé thÁ giëi trong q trình phát triÅn”1. Trong mét sá
cơng trình khác, các tác giÁ cho rằng, khái niÉm cāc diÉn chß “thăc tr¿ng
tình hình trên các lĩnh văc chă yÁu căa đíi sáng xã héi” thÅ hiÉn ï ba cāc
diÉn kinh tÁ, chính trá, an ninh và văn hóa xã héi.

T¿i Héi thÁo khoa hãc Cục diện thế giới 2020 do Hãc viÉn Ngo¿i
giao tå chức, ngày 14-8-2008, trong bài viÁt “Xu h°ëng phát triÅn cāc
diÉn thÁ giëi đÁn năm 2020 - Thách thức và cơ héi đái vëi ViÉt Nam”,
tác giÁ Hãng Hà có đ°a ra đánh nghĩa: Cāc diÉn thÁ giëi là bé mặt tång
quan, tr¿ng thái các lăc l°ÿng, các chă thÅ trong đíi sáng qc tÁ có
mái quan hÉ tác đéng lÁn nhau ï mét thíi điÅm nhÃt đánh. Nh° vÃy,
“cāc diÉn thÁ giëi” là mét khái niÉm đéng, chuyÅn biÁn vëi tÅn suÃt
ngày càng nhanh, phức t¿p và có nhāng đét biÁn khó l°íng, khó dă báo.
Khái niÉm này khơng nên chß đ°ÿc hiÅu là tình hình chung thÁ giëi mà
nó cịn có néi hàm réng bao gãm cÁ cāc diÉn chính trá và cÁ các lĩnh văc
khác nh° kinh tÁ, văn hóa, mơi tr°íng, sÅc téc, tơn giáo, quác phòng, an

ninh…, vëi nhāng mái liên kÁt song ph°ơng, đa ph°ơng, toàn cÅu. Cāc
diÉn thÁ giëi phát triÅn có quy luÃt. HiÅu đ°ÿc quy luÃt phát triÅn mëi có
cách đánh giá đúng cāc diÉn. Trong cái biÁn đåi căa cāc diÉn có thÅ tìm
ra cái khơng biÁn đåi, cái trÃt tă trong să mÃt trÃt tă căa cāc diÉn. Cjng
trong mét bài viÁt, tác giÁ Lê Văn C°ơng đ°a ra khái niÉm: “Cāc diÉn
thÁ giëi là să vÃn đéng, phát triÅn căa să phân bá lăc l°ÿng và cÃu trúc
quyÃn lăc giāa các quác gia, tr°ëc hÁt và chă yÁu là giāa các c°íng
quác, trên sân khÃu chính trá thÁ giëi đ°ÿc thÅ hiÉn ï các tr¿ng thái
chiÁn tranh - hịa bình, ån đánh và khơng ån đánh, xung đét và hịa dáu,
hÿp tác và c¿nh tranh thßa hiÉp và đái đÅu ï cÃp đé toàn cÅu”. Trong bài
viÁt “Vài ý kiÁn và cāc diÉn thÁ giëi hiÉn nay”, tác giÁ Vj D°ơng Huân
có đ°a ra khái niÉm: “cāc diÉn thÁ giëi, cāc diÉn khu văc” là “tình hình
mãi mặt căa thÁ giëi, khu văc, trong mét khoÁng thíi gian nhÃt đánh
cjng nh° t°ơng quan lăc l°ÿng giāa các lăc l°ÿng chính trá chă yÁu trên
bàn cí chính trá thÁ giëi, khu văc”.

_________

1. Lê Văn Sang (Chă biên): Cục diện kinh tế thế giới hai thập niên đầu thế kỷ XXI,
Nxb. ThÁ giëi, Hà Néi, 2005, tr.12.

13

Nói tóm l¿i, có thÅ hiÅu “cục diện” là thuật ngữ thể hiện bố cục, diện
mạo, trạng thái quan hệ giữa các quốc gia, sự phân bổ quyền lực trong một
giai đoạn nhất định, là trạng thái biểu hiện một cách tổng quát của các mặt,
nhưng lại mang tính đặc trưng của sự vật. Nói đÁn cāc diÉn là nói đÁn vá trí,
vai trị căa các c°íng qc trong khu văc, các mơ hình qn lý an ninh t°ơng
đái ån đánh và khÁ năng dă báo và tình hình trong t°ơng lai. Đây cjng chính
là quan điÅm xuyên suát mà cuán sách áp dāng trong quá trình thăc hiÉn.

1.2. Khái niệm “cục diện chính trị khu vực”

VÃ khái niÉm “cāc diÉn chính trá khu văc”, đã có nhiÃu đánh nghĩa đ°ÿc
đ°a ra. Có quan điÅm cho rằng đó là kÁt cÃu quyÃn lăc đ°ÿc hình thành bïi
so sánh lăc l°ÿng, tÃp hÿp lăc l°ÿng giāa các quác gia trong khu văc, là
nhāng nguyên tÅc, quy ph¿m, ph°ơng pháp, khÁ năng xÿ lý các mái quan
hÉ giāa các quác gia vëi nhau trong khu văc. Mét quan điÅm khác cho
rằng: “Cāc diÉn chính trá” đ°ÿc hiÅu vëi ý nghĩa chung nhÃt là khÁ năng
căa các quác gia, chă thÅ chi phái, tham gia chi phái sân khÃu chính trá thÁ
giëi, khu văc. Cjng theo quan điÅm này, muán chi phái hoặc tham gia chi
phái “sân khÃu” chính trá thÁ giëi, khu văc, các quác gia, chă thÅ cÅn có sức
m¿nh quân să, tiÃm lăc kinh tÁ, an ninh và giá trá văn hóa dân téc.

Từ đó có thÅ đ°a ra đánh nghĩa: “Cāc diÉn chính trá khu văc” là kết
cấu các quan hệ chính trị quốc tế giữa các chủ thể quan hệ chính trị quốc
tế của khu vực (vị trí, vai trị của các cưßng quốc khu vực, các nước vừa
và nhỏ, các quốc gia bên ngồi khu vực) hình thành nên các mơ hình
quản lý an ninh, xung đột tương đối ổn định của khu vực trong một giai
đoạn nhất định, đồng thßi có khả năng dự báo trong tương lai gần.

Cāc diÉn chính trá ln tác đéng trï l¿i cāc diÉn kinh tÁ căa khu văc
và ng°ÿc l¿i. Theo quan điÅm căa chă nghĩa Mác - Lênin, khi nói đÁn
chính trá là nói đÁn qun lăc, đÁn giai cÃp và nhà n°ëc. Néi dung cát lõi
căa quyÃn lăc là lÿi ích kinh tÁ. Khi bàn đÁn các nhà n°ëc trong khu văc
đ¿i diÉn cho các giai cÃp nào, nhằm lÿi ích gì, thơng qua viÉc tå chức và
tÃp hÿp các lăc l°ÿng nh° thÁ nào, xây dăng các mái quan hÉ quác tÁ ra
sao, bằng hình thức và cơ chÁ gì đÅ đ¿t đ°ÿc và bÁo vÉ các lÿi ích đó cjng
có nghĩa là chúng ta đang bàn đÁn thăc tr¿ng chính trá căa khu văc. Khi
nghiên cứu, tìm hiÅu diÇn biÁn căa các quan hÉ qc tÁ trong khu văc, đặc

14

biÉt là tìm hiÅu lÿi ích bên trong căa các mái quan hÉ giāa các n°ëc lën
vëi nhau, giāa các n°ëc lën vëi các n°ëc nhß và giāa các n°ëc nhß vëi
nhau, đãng thíi thÃy đ°ÿc nhāng biÉn pháp, cơ chÁ và các hình thức mà
các n°ëc này triÅn khai thăc hiÉn nhằm vào các lÿi ích bên trong đã xác
đánh đó cjng có nghĩa là chúng ta đang nghiên cứu mét cách tång thÅ thăc
tr¿ng chính trá căa khu văc. Ngồi ra, nghiên cứu cāc diÉn chính trá khu
văc là xác đánh nhāng vÃn đà an ninh, chính trá nåi bÃt căa khu văc, chi
phái quan hÉ giāa các quác gia và cách thức mà các quác gia trong khu
văc ứng xÿ vëi các vÃn đà chung đó. Nhāng vÃn đà căa khu văc đang nåi
lên hiÉn nay có l¿ cjng không khác nhiÃu so vëi các vÃn đà căa thÁ giëi,
bao gãm an ninh, hÿp tác và xung đét.

VÃ đ¿i thÅ, quan điÅm căa chă nghĩa Mác - Lênin (giëi hãc giÁ quác
tÁ vÁn th°íng gãi là quan điÅm mácxít hay cÃp tiÁn) bàn đÁn cāc diÉn
chính trá ï mÃy khía c¿nh sau đây: (i) chă nghĩa xã héi và chă nghĩa t°
bÁn là hai lăc l°ÿng chính căa nÃn chính trá thÁ giëi, mâu thuÁn giāa hai
lăc l°ÿng này là mâu thuÁn cơ bÁn căa thíi đ¿i; (ii) mâu thuÁn giāa giai
cÃp t° sÁn vëi giai cÃp công nhân là mâu thuÁn xã héi căn bÁn; (iii) quan
hÉ c¿nh tranh và mâu thuÁn giāa các n°ëc phát triÅn vëi các quác gia kém
hoặc đang phát triÅn do các n°ëc phát triÅn th°íng xuyên đà ra “luÃt
chơi” và các chu¿n giá trá “ép” các n°ëc phát triÅn chÃm hơn phÁi tuân
theo; (iv) các n°ëc đÁ quác, t° bÁn phát triÅn cjng mâu thuÁn vëi nhau, có
thÅ gây nên chiÁn tranh hoặc xung đét có vj trang đÅ tranh giành quyÃn
lÿi. Quan điÅm căa chă nghĩa Mác - Lênin coi lÿi ích kinh tÁ (să hám lÿi
căa các n°ëc t° bÁn) là yÁu tá căn bÁn t¿o nên să thay đåi trong cāc diÉn
chính trá thÁ giëi và khu văc. Ví dā, “cơ cÃu kinh tÁ căa chă nghĩa t° bÁn,
đ°ÿc giÁi thích là nguyên nhân khiÁn n°ëc Mā (vëi t° cách là mét n°ëc

t° sÁn v°ÿt tréi trên thÁ giëi) trï thành mét n°ëc có t° t°ïng bành tr°ëng
ch°a từng thÃy, mét quác gia triÅn khai ngo¿i giao pháo h¿m và các cuéc
xâm l°ÿc vj trang v°ÿt q đáa phÃn căa mình, kích đéng nhāng căng
thẳng quác tÁ và ch¿y đua vj trang”1.

_________

1. George H. Quester: “American Foreign Policy (Chính sách đái ngo¿i căa
Mā)” theo Joel Krieger (Chă biên): Tồn cảnh nền chính trị thế giới, Nxb. Lao
đéng, Hà Néi, 2009, tr.42.

15

Từ quan điÅm căa chă nghĩa hiÉn thăc - mét lý thuyÁt nåi tréi vÃ
chính trá quác tÁ - cāc diÉn chính trá cjng chính là mơ hình đáa - chính trá
hay cÃu trúc qun lăc căa mét khu văc đ°ÿc xác lÃp dăa trên thÁ cân
bằng quyÃn lăc giāa các chă thÅ; hoặc să tháng trá v°ÿt tréi căa mét chă
thÅ đứng đÅu so vëi phÅn còn l¿i (hÉ tháng đơn căc - bá quyÃn). GÅn đây,
thuÃt ngā “cÃu trúc khu văc” đ°ÿc sÿ dāng phå biÁn hơn trong giëi hãc
thuÃt và giëi chính trá gia khi nghiên cứu, thÁo luÃn và cāc diÉn và trÃt tă
khu văc. Theo đó, “các khía c¿nh căa cÃu trúc khu văc đ°ÿc quan tâm
nhiÃu nhÃt là: (i) nhân tá chă đ¿o, hay kiến trúc sư căa cÃu trúc khu văc;
(ii) các nhân tá cÃu thành khác căa cÃu trúc khu văc; (iii) chức năng căa
cÃu trúc khu văc, hay cÃu trúc khu văc đó nhằm giÁi quyÁt vÃn đà gì?”1.
Đãng thíi, do các vÃn đà chính trá cao cÃp (xung đét, chiÁn tranh và hịa
bình) th°íng đ°ÿc să quan tâm lën nhÃt căa nhân lo¿i, cjng nh° să đan
xen lÁn nhau giāa chính trá hãc cao cÃp và chính trá hãc thứ cÃp (kinh tÁ
chính trá), do đó thuÃt ngā “cÃu trúc khu văc” th°íng đà cÃp vÃn đà an
ninh hay mái quan hÉ giāa các quác gia liên quan đÁn an ninh khu văc.
ĐiÃu đó có nghĩa là “cÃu trúc khu văc” bàn đÁn mái quan hÉ quyÃn lăc

giāa các chă thÅ trong khu văc đó, mái quan hÉ quyÃn lăc giāa các chă
thÅ t¿o nên cāc diÉn chính trá khu văc.

Từ néi hàm căa khái niÉm “cāc diÉn chính trá khu văc” có thÅ rút
ra hai vÃn đà trãng tâm là: chă thÅ (chính và phā) căa cāc diÉn đó là
ai?; mái quan hÉ giāa các chă thÅ này dÁn đÁn hÉ quÁ gì? Chẳng h¿n,
Henry A.Kissinger trong bài viÁt “A Path Out of the Middle East Collapse”
(Lái thoát cho să sāp đå căa Trung Đông)2 coi Mā và Nga là “kiÁn trúc
s°” căa cÃu trúc đáa chính trá Trung Đơng kÅ từ khi nó đ°ÿc hình thành
năm 1973 sau cc chiÁn tranh ArÃp - Ixraen, do đó mái quan hÉ giāa
hai kiÁn trúc s° chính này s¿ quyÁt đánh đÁn să tãn t¿i căa cāc diÉn
khu văc.

_________

1. NguyÇn Hùng Sơn: “CÃu trúc khu văc và vÃn đà mï réng cÃu trúc khu văc ï
châu Á - Thái Bình D°ơng”, T¿p chí Nghiên cứu quốc tế, sá 2(81), tháng 6-2010, tr.5-22.

2. Xem Henry A. Kissinger: “A Path Out of the Middle East Collapse”, T¿p
chí The Wall Street Journal, ngày 16-10-2015, />a-path-out-of-the-middle-east-collapse-1445037513.

16

Nói tóm l¿i, nghiên cứu quá trình vÃn đéng căa cāc diÉn chính trá khu
văc Đơng Á giai đo¿n 1991-2016 là tìm hiÅu vá trí và vai trị căa nhāng
chă thÅ là các c°íng qc lën trong khu văc (Trung Quác, NhÃt BÁn),
nhāng chă thÅ là các quác gia vừa và nhß qua các cơ chÁ hÿp tác đa
ph°ơng mà ASEAN là tiêu biÅu, và đặc biÉt là nhāng chă thÅ ngồi khu
văc có Ánh h°ïng lën đÁn khu văc (Mā, Nga); tìm hiÅu să t°ơng tác giāa
các chă thÅ đó trong giai đo¿n 1991-2016.

2. Những nhân tố tác động đ¿n cÿc dißn khu vực và th¿ gißi

Một là, sự thay đổi và đấu tranh của các chủ thể chủ yếu trên trưßng
quốc tế.

Nhà n°ëc dân téc (nation-state) - hay quác gia - tiÁp tāc là chă thÅ cơ
bÁn và quan trãng nhÃt căa nÃn chính trá thÁ giëi. Đây là lăc l°ÿng truyÃn
tháng tác đéng đÁn cāc diÉn chính trá khu văc và thÁ giëi. Chă thÅ quác
gia th°íng đi kèm vëi ph¿m trù lÿi ích dân téc. Să mï réng và phát triÅn
căa quan hÉ quác tÁ cjng dÁn đÁn să ra đíi căa nhiÃu chă thÅ khác tãn t¿i
song song vëi các quác gia nh° các tå chức quác tÁ, các cá nhân, thÃm chí
là các nÃn văn hóa - văn minh. Các tå chức quác tÁ bao gãm Tå chức Liên
Chính phă (IGOs), cơng ty đa qc gia (MNC), các tå chức phi chính phă
(NGOs) và các tå chức khác (các phong trào xã héi, tå chức khăng bá,…).
Các cá thÅ, cá nhân đ¿i diÉn cho quác gia, chẳng h¿n nh° Giáo hoàng
Vatican, hoặc phi quác gia, nh° thă lĩnh Al-Qeada Osama Bin Laden, có
Ánh h°ïng rÃt lën đÁn chính trá quác tÁ. Các nÃn văn hóa - văn minh có
đ°ÿc coi là chă thÅ căa nÃn chính trá thÁ giëi hay khơng vÁn cịn là vÃn đÃ
gây nhiÃu tranh cãi, nhÃt là từ khi cuán sách Sự va chạm của các nền văn
minh căa hãc giÁ ng°íi Mā Samuel P. Huntington xuÃt bÁn, song Ánh
h°ïng căa văn hóa - văn minh thông qua tôn giáo, bÁn sÅc, nhân kh¿u…
đÁn quan hÉ quác tÁ là hiÉn thăc không thÅ phă nhÃn.

Đây là nhân tá quan trãng trong viÉc đ°a đÁn să thay đåi căa cāc diÉn
thÁ giëi. Trong nÃn chính trá thÁ giëi, các chă thÅ quan hÉ quác tÁ, mà
tr°ëc hÁt là các quác gia - dân téc có lÿi ích khác nhau. Thơng th°íng, các
quác gia - dân téc chia làm hai lăc l°ÿng chă yÁu trong viÉc thay đåi cāc
diÉn, trÃt tă thÁ giëi. Có nhāng n°ëc ăng hé viÉc duy trì cāc diÉn, trÃt tă
hiÉn hành vì lÿi ích căa mình, song l¿i có nhāng lăc l°ÿng muán thay đåi

17

cāc diÉn hiÉn hành, phÃn đÃu cho mét cāc diÉn mëi có lÿi cho mình hơn
nhÃt là khi t°ơng quan lăc l°ÿng đã thay đåi. Să kÁt thúc căa ChiÁn tranh
l¿nh và să sāp đå căa Liên Xô cjng chÃm dứt să chi phái căa ý thức hÉ
đái vëi să c¿nh tranh giāa các lăc l°ÿng trong nÃn chính trá thÁ giëi.

Hai là, sự thay đổi của cán cân quyền lực thế giới.
Cāc diÉn thÁ giëi đ°ÿc t¿o nên bïi các chă thÅ quan hÉ quác tÁ, t°ơng
quan lăc l°ÿng giāa các chă thÅ, nhÃt là các chă thÅ chă chát. Cán cân
quyÃn lăc thay đåi, đ°ơng nhiên s¿ dÁn đÁn să biÁn đéng căa cāc diÉn.
Lách sÿ quan hÉ quác tÁ đã chứng minh cán cân quyÃn lăc giāa các chă
thÅ thay đåi bao gií cjng kéo theo să thay đåi căa cāc diÉn thÁ giëi, thÃm
chí cÁ trÃt tă thÁ giëi. Tr¿ng thái cân bằng quyÃn lăc - tiÁp cÃn từ quan
điÅm chă nghĩa hiÉn thăc mëi - đã sāp đå từ năm 1991 dÁn đÁn să thay
đåi căn bÁn trong cán cân quyÃn lăc thÁ giëi vëi °u thÁ nghiêng và Mā và
châu Âu là đặc tr°ng căn bÁn căa cāc diÉn thÁ giëi hÃu ChiÁn tranh l¿nh.
ĐiÃu này có tác đéng rÃt lën tëi quan hÉ quác tÁ, să hình thành và tan rã
căa các liên minh cjng nh° viÉc tÃp hÿp lăc l°ÿng t¿i nhiÃu khu văc trên
thÁ giëi.
Ba là, các xu thế chủ yếu của thế giới đương đại.
Xu thÁ lën căa thÁ giëi chính là tính quy luÃt căa thÁ giëi đ°ơng đ¿i.
Các chă thÅ quan hÉ quác tÁ muán phát triÅn phÁi tuân theo quy luÃt và
tính quy lt. NÁu khơng tơn trãng các quy lt, tính quy luÃt s¿ phÁi trÁ
giá. Các quác gia đÃu nhÃn thức đ°ÿc điÃu đó. Cāc diÉn thÁ giëi hình
thành và vÃn đéng theo quy luÃt và tính quy luÃt dù các chă thÅ có nhÃn
biÁt đ°ÿc các quy luÃt và tính quy lt hay khơng. Theo đa sá các nhà
nghiên cứu quác tÁ, khoa hãc quan hÉ quác tÁ là khoa hãc phức t¿p nhÃt
trong khoa hãc xã héi và nhân văn. Chính vì vÃy, nhiÃu hãc giÁ cho rằng

chß nên nói đÁn tính quy lt trong quan hÉ quác tÁ là chính1.
Bốn là, cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại và tác động của
tồn cầu hóa.
Cc cách m¿ng khoa hãc và công nghÉ hiÉn đ¿i tiÁp tāc phát triÅn
m¿nh m¿ vëi nhiÃu kỳ tích mëi trên nhiÃu lĩnh văc. Đặc biÉt, có nhāng

_________

1. Vj D°ơng Huân: “Bàn và quy luÃt và tính quy luÃt trong quan hÉ quác tÁ”,
T¿p chí Nghiên cứu quốc tế, sá 2/2006, tr.15.

18