Hoàn thiện công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc tại bhxh huyện lương sơn, tỉnh hòa bình

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP

PHẠM THỊ NGỌC MAI

HỒN THIỆN CƠNG TÁC QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM
XÃ HỘI BẮT BUỘC TẠI BHXH HUYỆN LƯƠNG SƠN,

TỈNH HỊA BÌNH

CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ KINH TẾ
MÃ SỐ: 8310110

LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
TS. NGUYỄN TIẾN THAO

Hà Nội, 2023

i

CỘNG HOÀ XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM
Độc lập - Tự do - Hạnh phúc
LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận văn về đề tài “Hồn thiện cơng tác quản lý thu
bảo hiểm xã hội bắt buộc tại BHXH huyện Lương Sơn, tỉnh Hịa Bình” là
cơng trình nghiên cứu của cá nhân tôi trong thời gian vừa qua, dưới sự hướng
dẫn nhiệt tình của TS. Nguyễn Tiến Thao. Các số liệu sử dụng trong luận văn

và kết quả nghiên cứu là do tơi tự tìm hiểu, phân tích khách quan, trung thực,
có nguồn gốc rõ ràng và chưa được cơng bố dưới bất kỳ hình thức nào.

Nếu nội dung nghiên cứu của tơi sao chép với bất kỳ cơng trình nghiên
cứu nào đã cơng bố, tơi xin hồn tồn chịu trách nhiệm và tuân thủ kết luận
đánh giá luận văn của Hội đồng khoa học.

Hịa Bình, ngày tháng năm 2023
NGƯỜI CAM ĐOAN

Phạm Thị Ngọc Mai

ii

LỜI CẢM ƠN
Với tình cảm chân thành nhất, tác giả luận văn xin bày tỏ lòng biết ơn
đến các thầy cô giáo khoa Kinh tế và quản trị kinh doanh Trường Đại học
Lâm nghiệp đã nhiệt tình giảng dạy, truyền đạt kiến thức quý báu cũng như
tạo mọi điều kiện quan tâm, giúp đỡ để tác giả có thể hồn thành tốt khố học
và nghiên cứu để hồn thiện đề tài luận văn của mình.
Tác giả xin cảm ơn sâu sắc tới TS. Nguyễn Tiến Thao vì sự tận tình
hướng dẫn, giúp đỡ tác giả trong quá trình thực hiện luận văn thạc sĩ với đề tài
“Hồn thiện cơng tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc tại BHXH
huyện Lương Sơn, tỉnh Hịa Bình”.
Xin chân thành cảm ơn các cơ quan chức năng trên địa bàn tỉnh Hịa
Bình đã tạo điều kiện cung cấp các thơng tin để tác giả hồn thành bản luận
văn được thuận lợi.
Tác giả gửi lời cảm ơn các bạn học viên lớp QK29A1.4 đã cùng đồng
hành, hỗ trợ, giúp đỡ tác giả trong suốt q trình học tập và hồn thiện bản
luận văn này.

Hịa Bình, ngày tháng năm 2023
TÁC GIẢ

Phạm Thị Ngọc Mai

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................. i
LỜI CẢM ƠN .................................................................................................. ii
MỤC LỤC.......................................................................................................iii
DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU VIẾT TẮT...................................................... v
DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU .................................................................. vi
DANH MỤC CÁC HÌNH, SƠ ĐỒ...............................................................vii
ĐẶT VẤN ĐỀ .................................................................................................. 1
Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ THU
BẢO HIỂM XÃ HỘI BẮT BUỘC................................................................. 6

1.1. Cơ sở lý luận về quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ......................... 6
1.1.1. Bảo hiểm xã hội bắt buộc................................................................ 6
1.1.2.Quản lý thu BHXH bắt buộc .......................................................... 12
1.1.3. Nội dung công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ............ 14
1.1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến công tác quản lý thu BHXH............... 27

1.2. Cơ sở thực tiễn về quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc .................... 31
1.2.1. Kinh nghiệm về quản lý thu BHXH bắt buộc của một số địa phương...31
1.2.2. Bài học kinh nghiệm rút ra cho Bảo hiểm xã hội Huyện Lương Sơn34

Chương 2. ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU . 36
2.1. Đặc điểm địa bàn.................................................................................. 36
2.1.1. Đặc điểm cơ bản Huyện Lương Sơn ............................................. 36
2.1.2. Khái quát về Bảo hiểm xã hội huyện Lương Sơn - tỉnh Hịa Bình 37
2.2. Phương pháp nghiên cứu...................................................................... 44
2.2.1. Phương pháp thu thập số liệu, tài liệu.......................................... 44
2.2.2. Tổng hợp, xử lý số liệu .................................................................. 46
2.2.3. Phân tích sớ liệu............................................................................ 46
2.2.4. Hệ thống các chỉ tiêu nghiên cứu ................................................. 47

iv

Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ........................ 50
3.1. Thực trạng công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc tại BHXH
Huyện Lương Sơn ....................................................................................... 50
3.1.1. Tổ chức lập kế hoạch thu bảo hiểm xã hội bắt buộc tại huyện
Lương Sơn ............................................................................................... 50
3.1.2. Tổ chức quản lý thu bảo hiểm xã hội ............................................ 51
3.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt
buộc tại BHXH Huyện Lương Sơn............................................................. 72
3.2.1. Các yếu tố bên trong ..................................................................... 72
3.2.2. Các ́u tớ bên ngồi..................................................................... 75
3.3 Đánh giá chung về công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc tại
BHXH Huyện Lương Sơn........................................................................... 77
3.3.1. Những mặt đạt được...................................................................... 77
3.3.2. Những hạn chế và nguyên nhân .................................................... 80
3.4. Định hướng và giải pháp hồn thiện cơng tác quản lý thu bảo hiểm xã
hội bắt buộc tại BHXH Huyện Lương Sơn................................................. 83
3.4.1. Định hướng hoàn thiện công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt
buộc tại BHXH Huyện Lương Sơn.......................................................... 83

3.4.2. Giải pháp hồn thiện cơng tác quản lý thu BHXH bắt buộc trên
địa bàn Huyện Lương Sơn ...................................................................... 86
3.5. Một số kiến nghị................................................................................... 95
3.5.1. Kiến nghị với Nhà nước ................................................................ 95
3.5.2. Kiến nghị với Bảo hiểm xã hội Việt Nam...................................... 96
3.5.3. Kiến nghị với Ủy ban nhân dân tỉnh Hịa Bình ............................ 96

KẾT LUẬN .................................................................................................... 98
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 100
PHỤ LỤC

v

DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU VIẾT TẮT

STT Chữ viết tắt Giải thích

1 BHXH BHXH

2 BHXH BB BHXH bắt buộc

3 BHYT Bảo hiểm y tế

4 CNTT Công nghệ thông tin

5 DN Doanh nghiệp

6 ĐTNN Đầu tư nước ngoài

7 HTX Hợp tác xã

8 HS Hành chính sự nghiệp

9 NLĐ Người lao động

10 NN Nước ngoài

11 SXKD Sản xuất kinh doanh

vi

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1. Mức đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc của người lao động .............. 21
Bảng 1.2. Mức đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc của người sử dụng LĐ ......... 22
Bảng 2.1. Cơ cấu cán bộ, viên chức của BHXH huyện Lương Sơn - tỉnh
Hịa Bình ............................................................................................... 42
Bảng 2.2. Bảng tổng hợp đối tượng điều tra ................................................... 46
Bảng 3.1. Tình hình lập kế hoạch và thực hiện kế hoạch thu của Bảo hiểm xã
hội bắt buộc của Lương Sơn (2020-2022) ...................................................... 51
Bảng 3.2. Số lao động tham gia BHXH bắt buộc tại BHXH Huyện Lương Sơn
tỉnh Hịa Bình Giai đoạn 2020 - 2022 ............................................................. 52
Bảng 3.3. Tỷ trọng người lao động tham gia BHXH BB trên địa bàn huyện
Lương Sơn, tỉnh Hịa Bình giai đoạn 2020 - 2022.......................................... 53
Bảng 3.4. Số đơn vị sử dụng lao động tham gia BHXH BB trên địa bàn huyện
Lương Sơn Giai đoạn 2020 - 2022.................................................................. 54
Bảng 3.5. Mức đóng BHXH hàng tháng của NLĐ và NSDLĐ ở tỉnh Hịa
Bình giai đoạn 2020 - 2022 ............................................................................. 56
Bảng 3.6 Mức đóng BHXH của NLĐ, NSDLĐ ở huyện Lương Sơn giai đoạn
2020 - 2022...................................................................................................... 56

Bảng 3.7. Tình hình thu BHXH Bắt buộc khối HCNN tại BHXH huyện
Lương Sơn, tỉnh Hịa Bình (2020 - 2022) ....................................................... 61
Bảng 3.8. Tình hình thu BHXH Bắt buộc khối DNNN tại BHXH huyện
Lương Sơn, tỉnh Hịa Bình ( 2020 - 2022) ...................................................... 61
Bảng 3.9. Tình hình thu BHXH Bắt buộc khối DNNQD tại BHXH huyện
Lương Sơn, tỉnh Hịa Bình ( 2020 - 2022) ...................................................... 62
Bảng 3.10. Tình hình thu BHXH Bắt buộc khối DN vốn đầu tư nước ngoài tại
BHXH huyện Lương Sơn, tỉnh Hịa Bình ( 2020 - 2022)............................... 63
Bảng 3.11. Tình hình thu BHXH Bắt buộc khối khối xã phường thị trấn tại
BHXH huyện Lương Sơn, tỉnh Hịa Bình ( 2020 - 2022)............................... 64

vii

Bảng 3.12. Tình hình thu BHXH Bắt buộc các khối HTX, Hộ kinh doanh cá thể,
ngồi cơng lập tại BHXH huyện Lương Sơn, tỉnh Hịa Bình ( 2020 - 2022) ..... 65
Bảng 3.13. Tổng hợp số tiền nợ BHXH qua các năm 2020 - 2022 ................ 66
Bảng 3.14. Tình hình thu nợ đọng BHXH (2020 - 2022)............................... 66
Bảng 3.15. Tình hình thanh tra kiểm tra của BHXH Huyện Lương Sơn ....... 71
Bảng 3.16. Cơ cấu cán bộ, viên chức BHXH huyện Lương Sơn năm 2022 . 73
Bảng 3.17. Tổng hợp điều tra số lao động tại doanh nghiệp .......................... 74
Bảng 3.18. Bảng tính thu nhập bình quân NLĐ tại một số doanh nghiệp trên
địa bàn tỉnh Hịa Bình ..................................................................................... 75
Bảng 3.19. Bảng tổng hợp mức độ hiểu biết của chủ sử dụng lao động về pháp
luật BHXH đối với 20 chủ doanh nghiệp........................................................ 77

DANH MỤC CÁC HÌNH, SƠ ĐỒ
Sơ đồ 2.1. Cơ cấu tổ chức bộ máy của BHXH huyện Lương Sơn, tỉnh
Hịa Bình ............................................................................................... 40
Hình 3.1. Quy trình thực hiện thu BHXH bắt buộc của BHXH huyện
Lương Sơn ............................................................................................ 67

1

ĐẶT VẤN ĐỀ

1. Tính cấp thiết của đề tài
Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một chính sách lớn của Đảng và Nhà nước

ta đối với người lao động. Vì vậy, ngay từ những ngày đầu thành lập nước,
chế độ chính sách Bảo hiểm xã hội đã được ban hành, từng bước được thực
hiện đối với công nhân viên chức khu vực Nhà nước và dần mở rộng ra khu
vực ngồi quốc doanh. Trong q trình thực hiện, chế độ chính sách về
BHXH khơng ngừng được bổ sung, sửa đổi để phù hợp với nền kinh tế trong
từng thời điểm, có thể nói các chính sách BHXH ln mang tính cấp thiết thể
hiện sự quan tâm của Đảng và Nhà nước ta về vấn đề an sinh xã hội.

Công tác quản lý thu BHXH có thể coi là một khâu trọng yếu trong
việc thực hiện các chế độ, chính sách BHXH. Qua các năm thực hiện, số lao
động tham gia, số thu BHXH tăng hằng năm và hình thành quỹ BHXH độc
lập với ngân sách nhà nước. Đây là bước chuyển đổi căn bản về sự nghiệp
BHXH từ cơ chế bao cấp chủ yếu dựa vào ngân sách nhà nước, sang cơ chế
quỹ BHXH chủ yếu dựa trên nguồn thu do người lao động, người sử dụng lao
động đóng góp… để chi trả các chế độ BHXH. Quản lý thu BHXH là một
hoạt động do nhà nước tổ chức thực hiện và quản lý, khơng vì mục đích sinh
lợi. Vì vậy, yếu tố quản lý luôn được xem là vấn đề quan trọng khi thực hiện
thu bảo hiểm xã hội. Nó khơng chỉ quy định tới sự hình thành, sử dụng quỹ
bảo hiểm xã hội như thế nào mà còn đảm bảo quyền lợi thụ hưởng cho người
lao động khi tham gia vào hệ thống bảo hiểm xã hội.

Thực tế cho thấy, hoạt động quản lý thu bảo hiểm xã hội của BHXH

huyện Lương Sơn đã có nhiều tiến bộ, cải tiến rõ rệt, song hiệu quả của hệ
thống quản lý thu chưa thực sự tương xứng với tiềm năng và thế mạnh của
BHXH huyện Lương Sơn. Với vai trò là một bộ phận của BHXH tỉnh Hịa
Bình, BHXH huyện Lương Sơn đang từng bước cố gắng làm tốt chức năng,
nhiệm vụ của mình để góp phần vào sự nghiệp chung của ngành BHXH.

2

Tuy nhiên, vấn đề tồn tại hiện nay trên địa bàn huyện Lương Sơn là vẫn
còn nhiều tổ chức, các doanh nghiệp chưa thực hiện nghiêm túc các quy định
về BHXH. Tình trạng vi phạm xảy ra như trốn đóng, chiếm dụng tiền BHXH
kéo dài; đóng khơng đủ số lao động thực tế làm việc tại doanh nghiệp, không
đúng đối tượng, chia nhỏ mức lương NLĐ để tiền lương giảm xuống thấp hơn
nhiều so với lương thực tế làm căn cứ đóng BHXH. Trong khi đó việc kiểm
tra, giám sát của các cơ quan có chức năng quản lý nhà nước về BHXH, áp
dụng pháp luật về BHXH ở một số ngành, các cấp có nơi chưa thực sự được
chú trọng. Việc xử lý những sai phạm trong lĩnh vực BHXH còn nhiều bất
cập như mức xử phạt hành chính cịn nhẹ, khơng đủ sức răn đe. Công tác
thanh, kiểm tra của các ngành chức năng chưa kịp thời và thiếu đồng bộ. Việc
truy cứu trách nhiệm đối với NSDLĐ vi phạm pháp luật BHXH còn nhiều
hạn chế và chưa được quan tâm đúng mức, dẫn đến tình trạng vi phạm thường
xuyên và chậm khắc phục hậu quả, tính nghiêm minh của pháp luật BHXH
khơng được đảm bảo và quyền lợi của NLĐ bị ảnh hưởng.

Đến nay số lao động tham gia BHXH trên địa bàn huyện Lương Sơn
mới chiếm một tỷ lệ nhỏ so với lực lượng lao động trong xã hội, số lao động
chưa tham gia BHXH tập trung chủ yếu ở khu vực ngoài nhà nước, chủ yếu là
do đơn vị sử dụng lao động, người lao động không thực hiện theo đúng pháp
luật về thu BHXH, cịn cố tình tìm mọi cách trốn đóng, đóng khơng đủ số lao
động thực tế, tiền công, tiền lương tham gia BHXH thấp hơn nhiều so với tiền

lương thực tế để thu lợi nhuận nhiều hơn hoặc nợ đọng BHXH thời gian dài,
thậm chí có những đơn vị sử dụng lao động lạm dụng quỹ BHXH, lạm dụng
tiền đóng BHXH của người lao động để làm vốn sản xuất kinh doanh … Do
đó, đã ảnh hưởng khơng nhỏ đến việc thực hiện chế độ, chính sách BHXH
cho người lao động nói chung và việc thực hiện cơng tác quản lý thu BHXH
nói riêng.

Huyện Lương Sơn nằm ở cửa ngõ phía đơng của tỉnh Hịa Bình, có
tiềm năng và điều kiện thuận lợi cho việc phát triển kinh tế - xã hội. Do đó,

3

việc phát triển kinh tế của huyện đã phần nào đáp ứng được nhu cầu cuộc
sống của nhân dân. Câu hỏi đặt ra là: Hiện nay trên địa bàn huyện Lương Sơn
việc thực hiện các quy định pháp luật BHXH như thế nào? Tình trạng khơng
đăng ký tham gia, khơng thực hiện đóng BHXH đầy đủ cho NLĐ, trốn đóng,
trốn nộp BHXH, nợ đọng BHXH trong các doanh nghiệp diễn ra như thế
nào?... Những điều này đã ảnh hưởng đến việc tham gia và thụ hưởng BHXH
của người lao động, họ phải đối mặt với những rủi ro về kinh tế, và những
bức xúc về các vấn đề chính trị xã hội. Vẫn cịn nhiều đơn vị tìm cách né
tránh, chưa thực hiện tốt chế độ tham gia Bảo hiểm xã hội bắt buộc cho người
lao động, làm thất thu quỹ BHXH, ảnh hưởng không tốt đến công tác an sinh
xã hội trên địa bàn. Làm thế nào để giải quyết triệt để vấn đề này, đem lại
quyền lợi hợp pháp chính đáng cho người lao động, tạo ra môi trường cạnh
tranh lành mạnh giữa các doanh nghiệp.

Để đảm bảo nguyên tắc thu đúng, thu đủ, thu kịp thời, đáp ứng được
những yêu cầu trong công tác quản lý thu BHXH nhằm nâng cao hiệu quả
công tác quản lý thu BHXH. Đây là vấn đề rất cần thiết, cần được quan tâm
giải quyết đối với huyện Lương Sơn. Xuất phát từ những lý do đó, tác giả

lựa chọn đề tài “Hồn thiện cơng tác quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt
buộc tại BHXH huyện Lương Sơn, tỉnh Hịa Bình” làm luận văn tốt
nghiệp của mình.
2. Mục tiêu nghiên cứu
2.1. Mục tiêu tổng quát

Trên cơ sở nghiên cứu thực trạng công tác thu bảo hiểm xã hội bắt buộc
tại BHXH huyện Lương Sơn, luận văn đề ra giải pháp nhằm hồn thiện cơng
tác quản lý thu BHXH bắt buộc cho BHXH huyện trong thời gian tới.
2.2. Mục tiêu cụ thể

- Góp phần hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý thu
BHXH bắt buộc;

4

- Đánh giá thực trạng công tác quản lý thu BHXH bắt buộc tại BHXH
huyện Lương Sơn;

- Xác định các yếu tố ảnh hưởng đến công tác quản lý thu BHXH tại
BHXH huyện Lương Sơn;

- Đề xuất giải pháp nhằm hồn thiện cơng tác quản lý thu BHXH bắt
buộc tại BHXH huyện Lương Sơn.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của đề tài tập chung chủ yếu vào thực trạng công
tác quản lý thu BHXH bắt buộc và các giải pháp hoàn thiện quản lý thu bảo
hiểm xã hội bắt buộc tại BHXH huyện Lương Sơn, tỉnh Hòa Bình.

3.2. Phạm vi nghiên cứu của đề tài

+ Phạm vi về nội dung: Đề tài tập trung nghiên cứu thực trạng công tác
quản lý thu BHXH bắt buộc, các yếu tố ảnh hưởng đến công tác thu và quản
lý thu BHXH bắt buộc của BHXH huyện Lương Sơn. Từ đó, đề ra một số giải
pháp chủ yếu nhằm hồn thiện cơng tác quản lý thu BHXH bắt buộc tại
BHXH huyện.

+ Phạm vi về không gian: Nghiên cứu được thực hiện trên phạm vi địa
bàn huyện Lương Sơn, tỉnh Hịa Bình.

+ Phạm vi về thời gian:
Luận văn nghiên cứu thực trạng công tác quản lý thu BHXH bắt buộc
tại BHXH huyện Lương Sơn trong giai đoạn 2020-2022, khảo sát tháng
03/2023. Các giải pháp đề xuất cho giai đoạn 2023-2025.
4. Nội dung nghiên cứu
- Cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý thu BHXH bắt buộc;
- Thực trạng công tác quản lý thu BHXH bắt buộc tại BHXH huyện
Lương Sơn;
- Các yếu tố ảnh hưởng đến công tác quản lý thu BHXH tại BHXH
huyện Lương Sơn;

5

- Giải pháp nhằm hồn thiện cơng tác quản lý thu BHXH bắt buộc tại
BHXH huyện Lương Sơn.
5. Kết cấu luận văn

Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý thu bảo hiểm xã hội
bắt buộc.

Chương 2: Đặc điểm địa bàn và phương pháp nghiên cứu.
Chương 3: Kết quả nghiên cứu và thảo luận.

6

Chương 1.
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM

XÃ HỘI BẮT BUỘC

1.1. Cơ sở lý luận về quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc
1.1.1. Bảo hiểm xã hội bắt buộc
1.1.1.1. Khái niệm bảo hiểm xã hội
Bảo hiểm và BHXH đã hình thành rất sớm trong lịch sử phát triển của xã hội
loài người và đã được nhiều nhà khoa học đề cập và nghiên cứu một cách sâu
sắc dưới nhiều góc độ và khía cạnh khác nhau. BHXH đã xuất hiện và phát
triển theo cùng với quá trình phát triển kinh tế - xã hội của nhân loại. Theo tổ
chức lao động quốc tế (ILO) thì nước Phổ (nay là Cộng hịa Liên bang Đức)
là nước đầu tiên trên thế giới ban hành chế độ BHXH ốm đau vào năm 1883,
đánh dấu sự ra đời của BHXH. Đến nay, hầu hết các nước trên thế giới đã
thực hiện chính sách BHXH và coi nó là một trong những chính sách xã hội
quan trọng nhất trong hệ thống chính sách bảo đảm an sinh xã hội. Mặc dù, đã
có q trình phát triển tương đối dài, nhưng cho đến nay cịn có nhiều khái
niệm về BHXH, chưa có khái niệm thống nhất. Bởi lẽ BHXH là đối tượng
nghiên cứu của nhiều môn khoa học khác nhau như kinh tế, xã hội, pháp lý.
Theo từ điển Bách khoa: “BHXH là sự đảm bảo, thay thế hoặc bù đắp một
phần thu nhập cho người lao động khi họ mất hoặc giảm thu nhập do bị ốm
đau, thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, tàn tật, thất nghiệp, tuổi
già, tử tuất, dựa trên cơ sở một quỹ tài chính do sự đóng góp của các bên tham

gia BHXH, có sự bảo hộ của nhà nước theo pháp luật, nhằm đảm bảo, an toàn
đời sống cho người lao động và gia đình họ, đồng thời góp phần đảm bảo an
tồn xã hội” (Luật BHXH; 2008)
Công ước 102 của Tổ chức lao động quốc tế (ILO) đưa ra khái niệm về
BHXH như sau: “BHXH là sự bảo về xã hội cung cấp cho các thành viên của

7

mình thơng qua một loạt các biện pháp công cộng, nhằm chống lại những khó
khăn về kinh tế và hội dẫn đến việc ngừng hoặc giảm sút đáng kể về thu nhập
gây ra bởi ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, thất nghiệp, tàn tật, tuổi già và
chết; đồng thời bảo đảm chăm sóc y tế và trợ cấp cho các gia đình đông con”.
Khái niệm này đã phản ánh được sự kết hợp hai mặt của BHXH là mặt kinh tế
và mặt xã hội.

Còn theo khái niệm của BHXH Việt Nam: “BHXH là sự bảo vệ của xã
hội đối với người lao động thông qua việc huy động các nguồn đóng góp để
trợ cấp cho họ,nhằm khắc phục những khó khăn về kinh tế và xã hội do bị
ngừng hoặc bị giảm thu nhập gây ra bởi bởi ốm đau, thai sản, tai nạn lao
động, thất nghiệp, mất khả năng lao động, tuổi già và chết. Đồng thời, bảo
đảm chăm sóc y tế cho các thân nhân trong gia đình người lao động, để góp
phần ổn định cuộc sống của bản thân người lao động và gia đình, góp phần an
tồn xã hội” (Luật BHXH; 2008)

Như vậy, có thể khái quát về BHXH như sau: BHXH là sự đảm bảo thay
thế hoặc bù đắp một phần cho người lao động, khi họ gặp phải những biến cố
rủi ro làm suy giảm sức khỏe, mất khả năng lao động, mất việc làm, chết; gắn
liền với quá trình tạo lập một quỹ tiền tệ tập trung được hình thành bởi các
bên tham gia BHXH đóng góp và việc sử dụng quỹ đó cung cấp tài chính
nhằm đảm bảo mức sống cơ bản cho bản thân người lao động và những người

ruột thịt (bố, mẹ, vợ/chồng, con) của người lao động trực tiếp phải ni
dưỡng, góp phần đảm bảo an tồn xã hội.

* Khái niệm Bảo hiểm xã hội bắt buộc
Theo quy định tại Điều 3 Luật Bảo hiểm xã hội số 71/2006/QH11 năm
2006 có hiệu lực kể từ ngày 01/01/2007: Bảo hiểm xã hội bắt buộc là loại
hình bảo hiểm xã hội mà người lao động và người sử dụng lao động bắt buộc
phải tham gia.
Loại hình bảo hiểm xã hội bắt buộc được áp dụng đối với doanh nghiệp,
cơ quan, tổ chức có sử dụng lao động làm việc theo hợp đồng lao động có

8

thời hạn từ đủ ba tháng trở lên và hợp đồng lao động không xác định thời hạn.
Với những doanh nghiệp, cơ quan, tổ chức này, người sử dụng lao động,
người lao động phải đóng bảo hiểm xã hội theo quy định tại Điều 149 của Bộ
luật lao động và người lao động được hưởng các chế độ trợ cấp bảo hiểm xã
hội ốm đau, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thai sản, hưu trí và tử tuất.
1.1.1.2. Bản chất của bảo hiểm xã hội

Một là, BHXH mang tính xã hội, tính nhân đạo và nhân văn sâu sắc.
Tính xã hội, tính nhân đạo và nhân văn trong các chế độ BHXH quy định
bản chất của BHXH, đó là sự bảo vệ của xã hội đối với các thành viên của
mình thông qua một loạt các biện pháp công cộng, nhằm chống lại những khó
khăn về kinh tế và xã hội do bị ngừng hoặc bị giảm thu nhập, gây ra bởi ốm
đau, thai sản, tai nạn lao động, thất nghiệp, thương tật, tuổi già và chết; đồng
thời đảm bảo các chăm sóc và trợ cấp cho các gia đình đơng con. Đối với các
rủi ro như trên, nhiều khi từng cá nhân khơng đủ khả năng tài chính để khắc
phục, do vậy Nhà nước ban hành các quy định để huy động mọi người trong
xã hội đóng góp một khoản nhất định cùng với Nhà nước hình thành quỹ

BHXH để chi trả cho một số người gặp rủi ro cần khắc phục hay do điều kiện
sinh học như tuổi tác, môi trường sống, điều kiện làm việc mà người lao động
phải nghỉ làm việc, khi đó cần có một khoản kinh phí để đảm bảo cuộc sống
cho chính bản thân và gia đình họ.
BHXH là chính sách xã hội của Đảng và Nhà nước. Đây là một loại hoạt
động dịch vụ cơng, mang tính xã hội, lấy hiệu quả xã hội làm mục tiêu hoạt
động. Quỹ để thực hiện chế độ BHXH là do người lao động, người sử dụng
lao động đóng góp và Nhà nước hỗ trợ, đấy chính là tính chất xã hội trong kết
cấu nguồn lập quỹ (riêng đối với nước ta Ngân sách nhà nước hỗ trợ ít nhất là
50 % cho quỹ BHXH đối với đối tượng mới tham gia BHXH bắt buộc, nên
bản chất của chế độ BHXH nước ta là do Ngân sách nhà nước bao cấp). Tính
xã hội cịn được thể hiện thơng qua các chế độ BHXH được hưởng. Thời

9

điểm bắt đầu tham gia đóng BHXH đồng thời là thời điểm được hưởng chế độ
BHXH, đó là chế độ trợ cấp ốm đau, thai sản, trợ cấp TNLĐ - BNN. Tính
chất xã hội trong chế độ hưu trí được thể hiện trong tiền lương hưu thời gian
đóng góp của người tham gia đóng và mức đóng với mức hưởng thấp nhất
bằng mức lương tối thiểu chung hoặc tỷ lệ từ 45% đến 75% tiền lương bình
qn đóng BHXH và được hưởng chế độ BHYT. Trường hợp không đủ điều
kiện nghỉ hưu được trợ cấp mỗi năm đóng BHXH bằng 1,5 tháng lương bình
qn, đấy chính là phần xã hội mà người sử dụng lao động đã đóng góp vào
và Ngân sách nhà nước hỗ trợ mà có. Tính chất xã hội cịn thể hiện ở chế độ
tử tuất, ngoài trợ cấp mai táng phí, người đóng BHXH chết có thân nhân phải
ni dưỡng được hưởng trợ cấp tuất theo quy định. BHXH là sự san sẻ rủi ro,
chia nhỏ rủi ro cho nhiều cá nhân trong cộng đồng cùng gánh chịu, hay nói
cách khác "lấy số đơng bù số ít", tức là dùng số tiền đóng góp của số đơng
người tham gia BHXH để bù đắp, chia sẻ cho một số ít người khi gặp phải
những biến cố rủi ro gây tổn thất.

Hai là, BHXH là một công cụ để quản lý xã hội, là sự bảo đảm của Nhà
nước để ổn định đời sống cho người tham gia BHXH và an toàn xã hội, thúc đẩy
sản xuất phát triển. Đồng thời đây là quá trình phân phối lại thu nhập xã hội.

BHXH được coi là một chính sách xã hội quan trọng, song hành cùng
với chính sách kinh tế, nhằm bảo đảm đời sống vật chất và tinh thần cho mọi
người lao động, chống các tệ nạn xã hội, góp phần tăng thu nhập, thúc đẩy sản
xuất phát triển. Với tư cách là công cụ để quản lý xã hội, Nhà nước quy định
quyền và trách nhiệm giữa các bên tham gia BHXH, đặc biệt mối quan hệ
giữa người lao động và người sử dụng lao động; yêu cầu người sử dụng lao
động phải thực hiện những cam kết, đảm bảo điều kiện làm việc, nhu cầu đời
sống vật chất và tinh thần cho người lao động, trong đó có nhu cầu cơ bản về
tiền lương, tiền cơng, chăm sóc sức khoẻ khi bị ốm đau, tai nạn... Đây là
những ràng buộc mang tính ngun tắc và thơng qua đó Nhà nước thực hiện

10

quản lý nhà nước về BHXH. BHXH dựa trên sự đóng góp của các bên tham
gia, gồm người lao động, người sử dụng lao động và Nhà nước trong một số
trường hợp, thực chất quỹ BHXH là quỹ của người lao động tiết kiệm được,
bất luận trong hoàn cảnh nào Nhà nước phải đứng sau hỗ trợ, duy trì, bảo tồn
để thực hiện các chế độ trợ cấp cho người lao động, nếu khơng thì xã hội sẽ
mất ổn định, kinh tế sẽ trì trệ. Ngược lại, nếu quỹ BHXH được hình thành và
phát triển lớn mạnh sẽ có khoản nhàn rỗi để đầu tư trở lại giúp cho sản xuất
phát triển.

BHXH là quá trình phân phối lại thu nhập xã hội. Đây là quá trình
phân phối lại theo hướng có lợi cho người tham gia BHXH khi gặp phải rủi
ro trong lao động sản xuất và đời sống xã hội, vì chính việc tổ chức thu, chi

BHXH là quá trình thực hiện phân phối lại thu nhập: Thu BHXH dựa trên cơ
sở mức tiền lương, tiền công do Nhà nước quy định và mỗi người tham gia
có một mức đóng BHXH khác nhau tương ứng với mức tiền lương, tiền
cơng đó; hàng năm Nhà nước cịn trích một khoản nhất định từ Ngân sách để
hỗ trợ quỹ BHXH. Chi BHXH là việc trả tiền cho người có nhu cầu phát
sinh về BHXH dựa trên mức đóng và thời gian đóng BHXH trong chế độ dài
hạn, nhưng trong chế độ ngắn hạn thì khơng dựa trên ngun tắc này mà có
sự chia sẻ giữa người khoẻ cho người ốm, người trẻ cho người già. (Luật
BHXH; 2008)
1.1.1.3. Phân loại bảo hiểm xã hội

a. Bảo hiểm xã hội bắt buộc
* Khái niệm theo Luật BHXH năm 2014:
Bảo hiểm xã hội bắt buộc là loại hình bảo hiểm xã hội do Nhà nước tổ
chức mà người lao động và người sử dụng lao động phải tham gia. “Trích dẫn
Quyết định số 58/2014/QH13 ngày 20/11/2014”
Bảo hiểm xã hội bắt buộc có các chế độ: Ốm đau; Thai sản; nghỉ dưỡng
sức phục hồi sức khỏe, Tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp; Hưu trí; Tử tuất.

11

b. Bảo hiểm xã hội tự nguyện theo Luật BHXH năm 2014
Khái niệm: Bảo hiểm xã hội tự nguyện là loại hình bảo hiểm xã hội do
Nhà nước tổ chức mà người tham gia được lựa chọn mức đóng, phương thức
đóng phù hợp với thu nhập của mình và Nhà nước có chính sách hỗ trợ tiền
đóng bảo hiểm xã hội để người tham gia hưởng chế độ hưu trí và tử tuất.
“Trích dẫn Quyết định số 58/2014/QH13 ngày 20/11/2014”
Đối tượng tham gia BHXH tự nguyện là người Việt Nam từ 15 tuổi trở
lên mà không thuộc đối tượng tham gia BHXH bắt buộc đều có thể tham gia
BHXH tự nguyện.

1.1.1.4. Đối tượng của bảo hiểm xã hội
BHXH là một hệ thống đảm bảo khoản thu nhập bị giảm hoặc bị mất đi
do người lao động bị giảm hoặc bị mất khả năng lao động, bị mất việc làm vì
các nguyên nhân rủi ro như ốm đau, tai nạn lao động, già yếu… Chính vì vậy,
đối tượng của BHXH chính là thu nhập của người lao động bị biến động giảm
hoặc bị mất đi do bị giảm hoặc mất khả năng lao động, mất việc làm của
những người tham gia BHXH.
Đối tượng tham gia BHXH là người lao động và người sử dụng lao
động. Tuy vậy, tùy theo điều kiện phát triển kinh tế - xã hội của mỗi nước mà
đối tượng này có thể là tất cả hoặc một bộ phận những người lao động nào đó.
Hầu hết các nước khi mới có chính sách BHXH, đều thực hiện BHXH
đối với các viên chức Nhà nước, những người làm công hưởng lương. Việt
Nam cũng không vượt ra khỏi thực tế này, mặc dù biết rằng như vậy là khơng
bình đẳng giữa tất cả những người lao động.
Nếu xem xét trên mối quan hệ ràng buộc trong BHXH, ngồi người lao
động cịn có người sử dụng lao động và cơ quan BHXH, dưới sự bảo trợ của
Nhà nước. Người sử dụng lao động đóng góp vào quỹ BHXH là trách nhiệm
của họ để bảo hiểm cho người lao động mà họ sử dụng. Các cơ quan BHXH
nhận sự đóng góp của người lao động và người sử dụng lao động, phải có

12

trách nhiệm quản lý và sử dụng quỹ để thực hiện mọi công việc về BHXH đối
với người lao động. Nó quyết định sự tồn tại và phát triển của BHXH một
cách ổn định và bền vững.
1.1.2. Quản lý thu BHXH bắt buộc
1.1.2.1. Khái niệm quản lý thu bảo hiểm xã hội

Quản lý là sự tác động có tổ chức có hướng đích của chủ thể quản lý tới
đối tượng quản lý nhằm đạt mục tiêu đã đề ra. Quản lý bao giờ cũng là một

tác động hướng đích, có xác định mục tiêu, thể hiện mối quan hệ giữa chủ thể
quản lý (quản lý, điều khiển) và đối tượng quản lý (chịu sự quản lý), đây là
quan hệ giữa lãnh đạo và bị lãnh đạo, không đồng cấp và có tính bắt buộc. Nó
diễn ra trong mọi lĩnh vực hoạt động của con người với nhiều cấp độ, nhiều
mối liên hệ với nhau. Đối với hoạt động BHXH thì quản lý được bao gồm cả
quản lý các đối tượng tham gia và thụ hưởng, quản lý thu, quản lý chi trả và
quản lý nguồn quỹ từ đầu tư tăng trưởng.

Khi nói đến quản lý thu BHXH là nói đến một loạt quan hệ, bao gồm
quan hệ giữa Nhà nước, người sử dụng lao động, người lao động và cơ quan
BHXH. Trong mối quan hệ trên đây, thì người lao động, người sử dụng lao
động là đối tượng quản lý; Nhà nước giao cho cơ quan BHXH chủ thể quản
lý; Nhà nước là chủ thể duy nhất điều tiết và quản lý BHXH, vì các bên tham
gia có lợi ích khác nhau thậm chí trái ngược nhau (người lao động muốn đóng
ít nhưng lại muốn được hưởng thụ quyền lợi nhiều, người sử dụng lao động
muốn đóng BHXH càng ít càng tốt để giảm chi phí sản xuất nâng cao lợi
nhuận). Nhà nước với hai tư cách: một là, thông qua cơ quan lập pháp (Quốc
hội) đề ra Luật BHXH, thơng qua Chính phủ đề ra các quy định về BHXH;
hai là, thông qua các cơ quan nhà nước để thực hiện nộp BHXH cho người
lao động hưởng lương từ Ngân sách nhà nước và thành lập cơ quan chuyên
trách (BHXH Việt Nam) thực hiện chính sách BHXH. Để quản lý thu BHXH
đảm bảo theo đúng các quy định của Nhà nước, cơ quan BHXH phải xây