(Luận án tiến sĩ) Cấu Trúc Hệ Thống Nhân Vật Trong Tiểu Thuyết Việt Nam Đầu Thế Kỷ XXI

<span class="text_page_counter">Trang 1</span><div class="page_container" data-page="1">

1

<b>ắI HịC QUịC GIA H NịI </b>

<b>TRÊõNG ắI HịC KHOA HịC X HịI V NHN VN </b>

<b>LUắN N TIắN S VN HịC </b>

<b>H Nòi - 2023 </b>

</div><span class="text_page_counter">Trang 2</span><div class="page_container" data-page="2">

2

<b>ắI HịC QUịC GIA H NịI </b>

<b>TRÊõNG ắI HịC KHOA HịC X HịI V NHÂN VN </b>

</div><span class="text_page_counter">Trang 3</span><div class="page_container" data-page="3">

3

Mà ĐÄU ... 5

1. Tính cÃp thiÁt cÿa đà tài ... 5

2. Đái tÔng v phm vi nghiờn cu ... 9

3. Mc ớch v nhiòm v nghiờn cu ... 10

4. PhÔÂng phỏp nghiờn cāu ... 11

5. Đóng góp mái cÿa luÁn án ... 12

6. Cu trỳc ca lun ỏn ... 13

ChÔÂng 1. TNG QUAN VÂN ĐÂ NGHIÊN CĀU ... 14

1.1. Tình hình nghiên cāu nhân vÁt và quan nißm và nhân vÁt ... 14

1.1.1. Nhân vÁt vn hác và nhân vÁt tiÅu thuyÁt ... 14

1.1.2. Quan nißm và nhân vÁt tiÅu thuyÁt... 22

1.2. Tình hình nghiên cāu nhân vÁt trong tiÅu thut Vißt Nam đÅu thÁ kā XXI ... 42

2.3. Các xu hÔỏng tiu thuyt ỏ Viòt Nam u th k XXI ... 75

2.3.1. Xu hÔỏng hiòn i ... 76

</div><span class="text_page_counter">Trang 4</span><div class="page_container" data-page="4">

4.1. Tip chuyn nhõn vt theo hÔỏng hiòn đ¿i ... 140

4.1.1. Xây dựng nhân vÁt bằng cách khắc háa ngo¿i hình ... 141

4.1.2. Xây dựng nhân vÁt qua biÅu hißn nßi tâm ... 143

4.1.3. Xây dựng nhân vÁt qua ngụn ng, hnh òng ... 145

4.2. PhÔÂng thc s dụng các thÿ pháp hÁu hißn đ¿i ... 146

4.2.1. Thÿ tiêu nh n vÁt ... 147

4.2.2. ĐÇy nhân vÁt và những ký āc dßn trÁi, vụn vỡ ... 152

4.2.3. Tái thiÁt nhân vÁt từ nguyên lý đái tho¿i ... 161

Tiu kt chÔÂng 4 ... 167

KT LUN ... 169

TI LIÞU THAM KHÀO ... 175

</div><span class="text_page_counter">Trang 5</span><div class="page_container" data-page="5">

5

<b>Mä ĐÄU </b>

<b>1. Tính cÃp thi¿t cÿa đÁ tài </b>

1.1. Trong st chiÃu dài lßch sử vn hác, tiÅu thut ln khẳng đßnh vß thÁ là mßt thÅ lo¿i nng đßng và linh ho¿t nhÃt. Vái tính chÃt táng hợp cao, tiÅu thut vừa có khÁ nng ao qt hißn thực rßng lán, vừa có khÁ nng đi s u khỏm phỏ òi sỏng riờng, tõm hòn con ngÔòi mòt cách tồn dißn. TÅm bao qt và phÁn ánh cÿa tiu thuyt khụng ch trong phm vi mÔòi nm, hai mÔÂi nm m thm chớ trong c th k. Ngoi th mnh c trÔng ca th loi (bao quỏt cỏc vÃn đà dài, rßng và sâu), khơng chỉ bao qt cái rßng lán, vĩ mơ, tiÅu thut cịn có khÁ nng phÁn ánh từng cußc đßi, từng sá phÁn, từ những hißn t¿i bà bßn, ngán ngang giữa bóng tái và ánh sáng đÁn những âm vang cÿa tiÁng lòng bớ ần trong mi con ngÔòi.

Thực tÁ đã chāng minh, chỉ vái tiu thuyt, vn hỏc mỏi bòc lò Ôc tt c th mnh ca nú vỏi tÔ cỏch l phÔÂng tiòn đÅ tái hißn, phÁn ánh chân thực cußc sáng và thực tÁ xã hßi bằng chữ viÁt. Và cũng chỉ trong thÅ lo¿i này, nhà vn mái bßc lß tÃt c c trÔng ỳt phỏp ca mỡnh (c th m¿nh và thÁ yÁu). Không phÁi ng¿u nhiên Aleksandr Solzhenitsyn - nhà vn Nga vĩ đ¿i đã ví mi nh vn vit tiu thuyt nhÔ mòt chớnh ph. Vỡ ỏ ú ng ngũi bỳt v sc tÔỏng tÔng, nh vn ó to ra c mòt xó hòi, mßt thực tÁ đa d¿ng, chân thực cÿa riêng mình vái những nhân vÁt đa d¿ng, đÿ mái tÅng láp sang hèn gắn vái những sá phÁn cao thÃp khác nhau. Do vy, vỏi tÔ cỏch l mòt cụng c hữu hißu cÿa vn hác, tiÅu thuyÁt đã giúp nhà vn Ôa t m im ca cuòc sỏng vo trong mòt trÔòng nhỡn mỏi y cỏi mỏ v a chiu v giỏ trò con ngÔòi trong xó hòi.

Trong tÃt cÁ các thÅ lo¿i vn hác, nhà khoa hác vĩ đ¿i Nga Mikhail Bakhtin t m đắc nhÃt vái tiÅu thuyÁt. Ông coi tiÅu thuyÁt là sÁn phÇm tinh thÅn tiêu iÅu nht cho thòi i mỏi ca lòch s loi ngÔòi, là thành quÁ rực

</div><span class="text_page_counter">Trang 6</span><div class="page_container" data-page="6">

6

r, cú giỏ trò nhÔ mòt Ôỏc nhy vỏt thc s v i ca hng ngn nm vn chÔÂng th giỏi [9, tr.8]. NhÔ vy, cú th thy, các nhà lý luÁn phê ình đÃu coi tiÅu thuyt nhÔ mòt th loi chỳa t v ln dành rÃt nhiÃu thßi gian, t m hut đÅ nghiên cāu và thÅ lo¿i này.

<i>XuÃt hißn vào đÅu thÁ kā XX, tác phÇm Tố Tâm cÿa Hong Ngỏc Phỏch </i>

Ôc xem l tiu thuyt hiòn i đÅu tiên á miÃn Bắc Vißt Nam viÁt ằng chữ Quác ngữ. KÅ từ đó cho đÁn nay, tiÅu thut Vißt Nam khơng ngừng vÁn đßng và phát triÅn. Mỗi thßi kỳ lßch sử khác nhau, tiÅu thuyÁt đÃu phn ỏnh ch n thc òi sỏng, t m tÔ, nguyßn váng cÿa láp láp thÁ hß, giai tÅng cÿa t nÔỏc. Trong s vn òng chung, tiu thuyt luụn th hiòn s ỏi mỏi tÔ duy nghò thut, c ißt kÅ từ sau mác lßch sử Đái mái nm 1986. Vái yêu cÅu từ thực ti n đa dng, tiu thuyt ó vÔt qua khung cu trỳc th lo¿i cÿa mình, đa d¿ng hóa các kiÅu hình nh n vÁt, má rßng khÁ nng khám phá nhiÃu mặt khác nhau nhằm đßt phá và kiÁn giÁi mßt thực ti mỏi. iu ny khin tiu thuyt khng ònh Ôc Ôỏc tin ca th loi vỏi nhiu thnh tu nỏi t hÂn c so vỏi th v truyòn ngắn trong hành trình phát triÅn cÿa nÃn vn hác Vißt Nam.

1.2. Vn hác Vißt Nam đÅu thÁ k XXI (lnh vc tiu thuyt núi riờng) Ôc xem là sự ßi thu cÿa thÁ hß các nhà vn lóo luyòn cng nhÔ nhng c y ỳt tr . ChÔa ao giò trờn vn n, sỏ lÔng tỏc phầm v tỏc gi li a dng n thÁ. ĐiÃu đó cho thÃy sāc sáng t¿o khơng giái h¿n cÿa các tác giÁ... NhiÃu nhà vn đã có sự góp sāc đáng kÅ trong vißc phát huy thÅ lo¿i xung kích này á thßi kỳ Đái mỏi nhÔ: Ma Vn Khỏng, Chu Lai, DÔÂng HÔỏng, Bo Ninh, Nguy n Khc TrÔòng; sau na l Hß Anh Thái, Nguy n Bỡnh PhÔÂng, Nguy n ỡnh Tỳ; cựng s úng góp cÿa mßt sá nhà vn Vißt á hÁi ngo¿i nhÔ: Phm Thò Hoi, Nguy n Mòng Giỏc, Nguy n Vn Thỏ, Thun, on Minh PhÔng S a dng ny cho thÃy những lái viÁt, cách t n á thÅ loi ỏ c phÔÂng diòn nòi dung ln ỳt pháp nghß thuÁt. Những vÃn đà mái cÿa xã hßi

</div><span class="text_page_counter">Trang 7</span><div class="page_container" data-page="7">

7

ÔÂng i Ôc gúi gỏn trong th giỏi tiu t s, Ôa th loi trong khung phÁn ánh s u rßng đÁn những tÁ vi phc tp ca con ngÔòi. Vỡ l ú, s iÁn chuyÅn các kiÅu lo¿i, d¿ng thāc nh n vÁt trong mßt khung tá chāc cÃu trúc tiÅu thuyÁt u Ôa n nhng t ngò, mòt kin to riờng cho tng ỏi tÔng tip nhn.

TiÅu thuyÁt là mßt thÅ lo¿i cÿa nghß thut vn chÔÂng, ỏi th, mi sỏng tỏc/tỏc phầm khi ra òi s phi tỡm cho mỡnh mòt con Ôòng riờng tòn ti v n Ôc vỏi trỏi tim n ỏc. Mòt trong những sự thu hút đặc ißt cÿa tiÅu thuyÁt đái vái ¿n đác chính là á thÁ giái nh n vt, bỏi y l xÔÂng sỏng ca tỏc phầm. Bờn cnh rt nhiu yu tỏ khỏc nhÔ: cÃu trúc, ngơn ngữ, tính thÇm mỹ… thì nh n vt l linh hòn trong mi tỏc phầm tiu thuyt. BÁn th n mỗi nh n vÁt trong tiÅu thuyÁt là cÁ mßt thÁ giái cÅn khám phá, á đó đßc giÁ có thÅ nhìn thÃy chính mình, hoặc thÃy vơ vàn những mÁnh đßi ghép l¿i, nhìn thÃy các giá trß ch n - thißn - mỹ… mà c sỏ ca s tòn ti y l nhng gp gỡ, đßng đißu và tình cÁm, cÁm xúc, cái cao cÁ, cái i, cái hài... giữa đßc giÁ và tác giÁ thơng qua cÅu nái là tác phÇm. Nh n vt khụng ch Ân thun l ỏi tÔng tỏc gi gi gm trong tỏc phầm ca mỡnh m hÂn cÁ, nh n vÁt phÁn ánh rõ nét sự kÁt tinh những giá trß nghß thuÁt cÿa Án th n tỏc phầm, òng thòi mang tỏi cho ngÔòi ỏc mòt cỏi nhỡn ton diòn, khỏch quan hÂn v quỏ trỡnh sỏng to ca nh vn cng nhÔ hnh trỡnh tiÁp nhÁn nghß thuÁt cÿa ¿n đác.

1.3. Nghiên c<b>āu nhân vÁt chính là nghiên cāu và cách nhà vn nhỡn </b>

nhn, ct ngha v con ngÔòi nhÔ th no v bng cỏch no trong vn chÔÂng cÿa mình. Trong thực tÁ, mục đích cÿa vißc sáng t¿o nhân vÁt chính là đÅ nhà vn thÅ hißn nhÁn thāc cÿa mình và mßt cá nh n nào ú, hay mòt kiu ngÔòi no ú, mòt vn no ú ca hiòn thc. Nhõn vt, dÔỏi ngũi bỳt và sự toan tính cÿa tác giÁ chính l ngÔòi dn dt ngÔòi ỏc vo mòt th giỏi riêng cÿa

<i>đßi sáng trong mßt giai đo¿n hay thßi kỳ lßch sử nhÃt đßnh. Xét từ góc đß trÅn </i>

</div><span class="text_page_counter">Trang 8</span><div class="page_container" data-page="8">

8

thu<i>Át, nhân vÁt là mßt chÃt lißu có tính bÁn thể của vn bÁn tự s. Cht liòu ú </i>

Ôc phn ỏnh t nhiu gúc ò khỏc nhau nhÔ mòt thc th sỏng, cú sỏ phÁn và đßi sáng tâm lý riêng bißt… Song dù á góc đß nào, đó v¿n là mßt hß tháng có quan h<i>ß nßi t¿i và tháng nhÃt sâu sắc vái cÃu trúc tự sự cÿa tác phÇm. </i>

Nghiên cu v nhõn vt vỏi tÔ cỏch l mòt quan điÅm nhân sinh, mßt cách nhìn và thÁ giái nói chung, bÁn ngã nói riêng địi hßi nhng phÔÂng phỏp khỏm phỏ v nghß tht thÅ hißn hồn tồn đặc thù. Bái vì cái phi Ôc khỏm phỏ v th hiòn khụng phi l cỏi tòn ti cú sn, khụng phi nhÔ mòt khuụn mt nht ònh Ôc to nờn t nhiu nột Ân diòn khỏc nhau, m tỏng th, cn phi tr lòi Ôc cõu hòi: nhõn vt - nú/anh ta/chò ta l ai? Vỏi nhng ngÔòi nghiờn cu tiu thuyt núi chung v tiu thuyt ÔÂng i núi riờng, y thực sự là vÃn đà chāa đựng những mßi gái hÃp d¿n, thú vß. Vißc khám phá ra tính tồn vẹn cÿa con ngÔòi (thụng qua nhõn vt), tỡm hiu Ôc cỏi bn ngó hay con ngÔòi trong con ngÔòi luụn l Ôu tiờn sá mßt cÿa những nhà tiÅu thuyÁt và các nhà nghiờn cu. Con ngÔòi khụng bao giò trựng khớt vỏi bÁn thân mình. Nhân vÁt cũng vÁy. Vì thÁ khơng thÅ áp dụng cơng thāc đßng nhÃt: A là A. Chính vì vÁy khám phá, nghiên cāu và nhân vÁt chớnh l tỡm hiu cỏi bn ngó vÔt ra ngoi giỏi hn ca mi ngÔòi. ú l c mòt th giỏi mờnh mụng chÔa bao giò cú hòi kt.

Trong các yÁu tá tác phÇm cÿa bÃt cā thÅ lo¿i nào, kÅ cÁ sự phát triÅn liên tục tính liên thÅ lo¿i trong thÅ lo¿i, yÁu tá cát truyßn cú th bò triòt tiờu hon ton, nhÔng ch cú duy nhÃt nhân vÁt là không thÅ mÃt đi trong mòt tỏc phầm. Bỏi nú chớnh là sợi dây liên kÁt chuỗi nßi dung câu chuyßn, quyt ònh chi phỏi phÔÂng thc nghò thut cho th lo¿i đó, cho thÃy tính sáng cịn cÿa tác phầm. Mỏi ý ò ca viòc vit cũng s¿ phÁi bắt đÅu từ cÃu trúc tá chāc cho nhân vÁt, do đó, tính tồn vẹn ca con ngÔòi cú kh nng dung cha ròng lỏn trong tiu thuyt, khụng gỡ khỏc hÂn s Ôc th hiòn rừ nht,

</div><span class="text_page_counter">Trang 9</span><div class="page_container" data-page="9">

<b>2. òi tÔng v phm vi nghiờn cu 2.1. òi tÔng nghiờn cu </b>

ỏi tÔng nghiên cāu cÿa luÁn án là: CÃu trúc hß tháng nhân vÁt trong tiÅu thuyÁt Vißt Nam đÅu thÁ kā XXI. Cụ thÅ, luÁn án khÁo sát đánh giá tính biu hiòn ca nhõn vt trờn hai phÔÂng diòn cu trúc lo¿i hình và cÃu trúc tự sự cÿa thÅ tài. Từ đó, luÁn án táng hợp và đánh giá tính nghß tht cÿa cÃu trúc hß tháng nhân vÁt qua phÔÂng thc th hiòn.

<b>2.2. Phm vi nghiờn cu </b>

Vái sự phát triÅn cÿa tiÅu thuyÁt đÅu thÁ kā XXI, chúng tơi sử dụng thßi điÅm các tiÅu thuyt Viòt Nam ÔÂng i Ôc xut bn t u những nm 2000 cho đÁn nm 2020. Cụ thÅ, các tiÅu thuyÁt chúng tôi lựa chán làm ph¿m vi khÁo sát gßm:

1. Nguy<i> n Xuân Khánh (2002), Hồ Quý Ly, NXB Phụ nữ </i>

2. Nguy<i> n Vißt Hà (2005), KhÁi huyền muộn, NXB Hßi Nhà vn </i>

3. Bùi Anh T<i>Ãn (2006), Les, vịn tay k ơn đàn ơn , NXB Tr </i>

</div><span class="text_page_counter">Trang 10</span><div class="page_container" data-page="10">

10

11. Võ Kh<i>ắc Nghiêm (2015), Thị Lộ chính danh, NXB Hßi Nhà vn </i>

12. T<i>¿ Duy Anh (2016), Đi tìm nhân vật, NXB Hßi Nhà vn </i>

13. H<i>ß Anh Thái (2016), SBC là sn bắt chuột, NXB Tr </i>

14. Tr<i>Ån Thùy Mai (2019), Từ Dụ Thái Hậu, NXB Phụ nữ </i>

15<i>. on Minh PhÔng (2020), V khi tro bi, NXB Hòi Nh vn </i>

Cỏc tỏc phầm tiờu biu trong phm vi kho sỏt ca chỳng tụi Ôc la chỏn da trên các tiêu chí: i) Và thßi gian, từ đÅu thÁ kā XXI đÁn nay (2020), chúng tôi lÃy theo thòi im tỏc phầm ú Ôc in v xut bn; ii) Và phân lo¿i theo thÅ tài có các nhóm: tiÅu thuyÁt lßch sử, tiÅu thuyÁt hißn sinh, tiÅu thuyÁt đßng tính - đó là các chÿ đà tiêu biÅu cÿa tiÅu thuyÁt Vißt Nam thÁ kā XXI; iii) Và tác giÁ, chúng tôi lựa chán tác giÁ ph¿m vi trong nÔỏc v tỏc gi ngÔòi Viòt ỏ nÔỏc ngoi thy Ôc s a dng trong cỏch vit, a dng v nòi dung v c phÔÂng thc biu hiòn nghß tht cÿa cÁ hai nhóm tác giÁ.

Theo thỏng kờ chÔa y , trong vũng hai mÔÂi nm u th k XXI, sỏ lÔng tiu thuyt Viòt Nam có khng 600 tác phÇm. Tuy nhiên, chúng tơi chỉ la chỏn 12 tỏc gi tiờu biu, l nhng gÔÂng mặt nái bÁt trên vn đàn vái 15 tác phÇm chán lác gắn vái tên tuái cÿa các tác giÁ, hoc l nhng tỏc phầm ot gii ca Hòi Nh vn Vißt Nam đÅ nghiên cāu đ¿i dißn, đÁm bÁo phù hợp vái ph¿m vi nghiên cāu cÿa đà tài. Mặc dù vÁy, trong q trình phân tích, táng hợp đÅ tìm hiÅu các nßi dung cÿa ln án, chúng tụi cú s dng thờm mòt sỏ tỏc phầm Ôc sáng tác trong đÅu thÁ kā XXI cÿa các tác giÁ nêu trên và mßt sá tác giÁ khác đÅ có thêm những minh chāng, làm sâu sắc h¢n những ln điÅm cÿa mình.

<b>3. Māc đích và nhißm vā nghiên cāu </b>

<i>C u tr c t ốn nhân vật trong tiểu thuyết Vi t Nam đầu thế kỷ XXI </i>

là mßt đà tài vừa mang tính lý luÁn, vừa mang tính táng hợp và āng dụng thực ti n cao. Do đó, mục tiêu nghiên cāu khơng đ¢n thn là đi ph n tích hay

</div><span class="text_page_counter">Trang 11</span><div class="page_container" data-page="11">

11

bình phÇm cái hay, cái đẹp cÿa các tác phÇm cụ thÅ, mà quan trỏng hÂn l kho sỏt, nhỡn nhn hò thỏng nhõn vt trong tỏc phầm t nhiu gúc ò. C th chỳng tụi nhn diòn c im ca nhõn vt nhÔ mßt tiÁn trình thay đái dißn m¿o cÿa nó vái tÔ cỏch l mòt yu tỏ ht nhõn trong th lo¿i tiÅu thuyÁt. Thā hai, luÁn án đánh giá táng quan vÃn đà nghiên cāu nhân vÁt trong tiÅu thuyÁt, từ đó làm c¢ sá tiÁn hành nghiên cāu điÅm tiÁp cÁn mái và nhân vÁt trong tiÅu thuyÁt đÅu thÁ kā XXI từ góc đß cÃu trúc - lo¿i hình nhân vÁt và cÃu trúc tự sự cÿa thÅ ti. Theo ú, lun ỏn phỏt hiòn mòt sỏ phÔÂng thc kin to nhõn vt Ôc xõy dng trong tiu thuyÁt đÅu thÁ kā XXI, đÅ đi đÁn khẳng đßnh vißc làm mái ph¿m trù nhân vÁt theo tâm thāc hÁu hißn đ¿i đang di n ra mßt cách m¿nh m¿ á giai đo¿n này.

thc hiòn Ôc cỏc mc ớch nờu trờn, nhiòm v ca chỳng tụi l ln lÔt tr lòi các câu hßi nghiên cāu: 1) Vß trí và vai trị cÿa nhân vÁt trong tiÅu thut hißn đ¿i, hÁu hißn đ¿i? 2) Những vÃn đà chung liên quan đÁn nhân vÁt trong tiÁn trình tiÅu thut Vißt Nam hißn đ¿i, từ đó d¿n đÁn sự chuyÅn biÁn cÿa yÁu tá này á tiÅu thuyÁt Vißt Nam đÅu thÁ kā XXI ra sao? 3) Sự biÅu hißn các d¿ng thāc nhân vÁt trong tiÅu thuyÁt Vißt Nam đÅu thÁ kā XXI? 4) Nhng ỏi mỏi trong phÔÂng thc xõy dng nhân vÁt cÿa tiÅu thuyÁt Vißt Nam đÅu thÁ kā XXI.

<b>4. PhÔÂng phỏp nghiờn cu </b>

Trong quá trình thực hißn luÁn án, đÅ tiÁp cÁn và giÁi quyÁt vÃn đà nghiên cāu, chúng tôi kÁt hợp s dng mòt sỏ phÔÂng phỏp nghiờn cu chớnh: - PhÔÂng phỏp lòch s - xó hòi: Ôc s dng nghiờn cu nhng du mỏc quan tráng trong thßi kỳ sáng tác các tiÅu thuyÁt đÅ có sự liên hß giữa bái cÁnh xã hßi vái nßi dung mà tiÅu thuyÁt phÁn ánh. Từ phÔÂng phỏp ny, ngÔòi vit cú th ch ra s vn òng trong tÔ duy nghò thut cÿa các nhà vn qua mỗi giai đo¿n khi viÁt tiu thuyt; òng thòi, cng lý gii Ôc nhng nh

</div><span class="text_page_counter">Trang 12</span><div class="page_container" data-page="12">

12

hÔỏng ca bỏi cÁnh lßch sử, xã hßi đã Ánh hÔỏng n quan niòm sỏng tỏc, khuynh hÔỏng x y dng hò thỏng nh n vt ca các tác giÁ.

- PhÔÂng phỏp loi hỡnh: Ôc s dng đÅ ph n lo¿i hß tháng nh n vÁt và nờu lờn nhng c trÔng c n ca tng kiu loi nh n vt. T nhng c trÔng c n ú, ngÔòi vit có thÅ đặt các nh n vÁt trong mái liên hò vỏi nhng c trÔng th loi ca tiu thuyt, ch ra giỏ trò tÔ tÔỏng - nghò thut cÿa từng kiÅu lo¿i nh n vÁt.

- PhÔÂng phỏp hò thỏng: giỳp ngÔòi vit tỡm ra nhng nột riờng bißt cÿa các kiÅu lo¿i nh n vÁt đßng thßi thy Ôc s tÔÂng quan ca chỳng vỏi cỏc yu tá khác trong cÃu trúc các tác phÇm. LuÁn án s¿ có sự đánh giá mang tính táng thÅ, khái quát đái vái vÃn đà cÅn nghiên cāu khi đặt ỏi tÔng nghiờn cu trong cựng mòt hò thỏng vỏi nhiÃu tác phÇm khác.

- PhÔÂng phỏp cu trỳc: Ôc s dng xác đßnh thành tá quan tráng cÿa thÅ lo¿i tác phÇm, nhân vÁt tiÅu thut nhìn từ cÃu trúc bà s u. Theo đó, luÁn án nhÁn dißn và đánh giá hình tÔng thầm m to nờn tính chỉnh thÅ nghß tht nßi t¿i cÁ phÔÂng diòn nòi dung v phÔÂng thc xõy dng nhõn vÁt trong tiÅu thuyyÁt Vißt Nam đÅu thÁ kā XXI.

Bên c¿nh đó, lun ỏn cng s dng cỏc nguyờn tc phÔÂng phỏp lun ca mòt sỏ lý thuyt nhÔ: lý thuyt thi pháp hác cùng lý thuyÁt tự sự hác, lý thuyÁt hÁu hißn đ¿i, phê bình phân tâm hác.

Ngoài ra, chúng tụi cng vn dng cỏc thao tỏc nghiờn cu nhÔ: tháng kê, so sánh, phân tích, táng hợp đÅ từng Ôỏc gii quyt triòt v hiòu qu cỏc nhiòm v t ra v t Ôc mc tiờu khoa hác cÿa đà tài.

<b>5. Đóng góp mái cÿa lu¿n án </b>

Ln án là cơng trình tÁp trung nghiên cāu và cÃu trúc hß tháng các kiÅu lo¿i nhân vÁt trong tiÅu thuyÁt Vißt Nam đÅu thÁ kā XXI mßt cách tồn dißn. Vißc chỉ ra các kiÅu lo¿i nhân vÁt khác nhau theo cách phân lo¿i cÃu trúc -

</div><span class="text_page_counter">Trang 13</span><div class="page_container" data-page="13">

13

loi hỡnh v phÔÂng thc t sự cÿa thÅ tài cho thÃy sự đái mái trong cách viÁt, nghß thuÁt xây dựng nhân vÁt cÿa các nhà vn Vißt Nam đÅu thÁ kā XXI, khẳng đßnh sự sáng t¿o, ý thāc làm nghà và sāc sáng bÃn bỉ cÿa tiÅu thuyÁt Vißt Nam.

KÁt quÁ nghiên cāu cÿa luÁn án góp phÅn vào thành quÁ nghiên cāu nói chung, phục vụ cho vißc nghiên cāu và hác tÁp, giÁng d¿y lý luÁn vn hác và vn hác Vißt Nam.

<b>6. CÃu trúc cÿa lu¿n án </b>

Ngoài phÅn Má đÅu, KÁt luÁn, luÁn án gòm 4 chÔÂng: ChÔÂng 1. Táng quan vÃn đà nghiên cāu

ChÔÂng 2. Diòn m¿o vn hác Vißt Nam đÅu thÁ kā XXI trong ái cÁnh xuÃt hißn kiÅu cÃu trúc nh n vÁt mái

ChÔÂng 3. Hò thỏng kiu loi nh n vt trong tiu thuyt Viòt Nam u th k XXI dÔỏi góc nhìn cÃu trúc

ChÔÂng 4. PhÔÂng thc iu hiòn nh n vÁt trong tiÅu thuyÁt Vißt Nam đÅu thÁ k XXI

</div><span class="text_page_counter">Trang 14</span><div class="page_container" data-page="14">

14

<b>ChÔÂng 1 </b>

<b>TNG QUAN VÂN ĐÀ NGHIÊN CĀU </b>

<i><b>1.1.1. Nhân vật văn học và nhân vật tiểu thuyết </b></i>

Theo <i>Từ điển t uật n ữ vn ọc, nh n vÁt l con ngÔòi c th Ôc </i>

miờu t trong tác phÇm vn hác. Nh n vÁt vn hác có thÅ có tên riêng, cũng có thÅ khơng có tên riờng Nh n vt vn hỏc l mòt Ân vò nghò thut y tớnh Ôỏc lò [36, tr.235-236]. Núi cách khác, nh n vÁt vn hác là mßt hình tÔng nghò thut ỏ trong tỏc phầm vn hỏc. Do ú khụng th òng nht nhõn vt trong tỏc phầm vn hỏc vỏi con ngÔòi cú tht trong òi sỏng. Đái vái mỗi nhà vn, nh n vÁt vn hác chớnh l quan niòm v nghò thut cng nhÔ th hiòn lý tÔỏng thầm m ca nh vn v con ngÔòi. Do ú, nh n vt luụn gn cht vỏi ch , tÔ tÔỏng, vỏi thụng iòp nghò thut Çn ngÅm cÿa tác phÇm. Sự khác ißt cÿa các nh n vÁt vn hác là ỏ ch chỳng Ôc th hiòn ng ngơn từ thơng qua các thÅ lo¿i khác nhau. Vì vÁy, khơng có mßt sự giái h¿n nào có thÅ kìm hãm sự phát triÅn và sáng t¿o cÿa từng nh n vÁt/từng kiÅu lo¿i nh n vÁt. Mỗi nhà vn có mßt út pháp nghß tht riêng trong viòc x y dng hỡnh tÔng nh n vt ca mình, điÃu này đßng nghĩa vái vißc mỗi đßc giÁ cú th tip cn nh n vt dÔỏi mòt gúc nhìn đa d¿ng, nhiÃu chiÃu kích, khiÁn cho nh n vÁt hißn lên trong sự ràng ußc vái các mỏi quan hò a chiu, a tớnh cỏch nhÔng luụn l mòt con ngÔòi hon chnh trong tt c cỏc mái quan hß cÿa nó.

<i>Theo L¿i Ngun Ân trong cuán 150 t uật n ữ vn ọc, nh n vt vn </i>

hỏc l hỡnh tÔng nghò thut v con ngÔòi, mòt trong nhng du hiòu v s tòn ti trỏn vn ca con ngÔòi trong nghò thut ngụn t. Bờn cnh con ngÔòi, nh n vt vn hác có khi cịn là các con vÁt, các loi c y, cỏc sinh th hoang Ôòng Ôc gỏn cho nhng c im giỏng con ngÔòi [6, tr.249-250]. NhÔ

</div><span class="text_page_counter">Trang 15</span><div class="page_container" data-page="15">

15

vy, trong mòt tỏc phÇm vn hác, nh n vÁt là sự iÅu hißn khÁ nng chiÁm lĩnh thÁ giái nghß thuÁt cùng vỏi tÔ tÔỏng nghò thut, tÔ tÔỏng thầm m ca nh vn. Nhng hỡnh tÔng nh n vt nhÔ Don Quichotte, Eugénie Grandet, Jozep K., Anna Karenina, Natasa… cho đÁn Tào Tháo, LÔu Bò, Gia Cỏt LÔng, Tụn Ngß Khơng, GiÁ BÁo Ngác, AQ… hay Th KiÃu, Từ HÁi, Hß Tơn HiÁn, Lục V n Tiên, Chí Phèo, Núp… đã trá nên quen thußc. Nh n vÁt vn hác, há khơng đ¢n thn á trong trang sách tác phầm vn chÔÂng m hỏ ó cú mòt òi sỏng riờng trong xó hòi vỡ hỏ ó Ôc ỏi ằng sāc sáng t¿o cÿa nhà vn, thÃm đ¿m không khí cÿa thßi đ¿i xã hßi đó. ĐiÃu này khẳng ònh s trÔỏng thnh cng nhÔ ti nng phong cỏch cÿa nhà vn chính là á sự sáng t¿o nh n vÁt cÿa mình. Tuỳ thc vào quan nißm sáng tác cÿa mỗi nhà vn, á mỗi thßi, cách thāc thÅ hißn nh n vÁt cũng có sự thay đái. Vì vÁy, khi xem xét nh n vÁt nhÔ mòt vn nghiờn cu quan trỏng ca thi pháp, chúng ta d dàng nhÁn thy nhng Ôỏc tin ca nh vn thay ỏi, s¿ kéo theo sự thay đái và nh n vÁt. Khơng phÁi u tá nào khác, chính nh n vÁt vn hác s¿ cho thÃy cách nhìn rõ nhÃt, ch n xác nhÃt sự chuyÅn dßch và thÁ giái xung quanh. Nó chính là tín hißu, ký hißu xác thực nht phn ỏnh tớnh c trÔng cho th loi cng nhÔ tớnh thòi i ca vn chÔÂng. L phÔÂng thāc nghß thuÁt nhằm khai thác những nét thußc đặc tớnh con ngÔòi, nh n vt cú ý ngha trÔỏc hÁt á các lo¿i vn hác: tự sự, kßch, đißn Ánh, điêu khắc, hßi ho¿. Các thành tá t¿o nên nh n vÁt gßm h¿t nh n tinh thÅn cÿa cỏc cỏ nh n, tÔ tÔỏng, cỏc li ớch òi sáng, thÁ giái xúc cÁm, ý chí, các hình thāc ý thāc và hành đßng [91, tr.73].

à mỗi thÅ lo¿i, nh n vÁt ln có những vß trí thÅ hißn khác nhau. Trong kßch ( i kßch, hài kòch v chớnh kòch), nh n vt thÔòng Ôc hÔỏng đÁn tính hành đßng, thÅ hißn đßng thßi qua ngơn ng, l tỏc nh n to xung òt ầy kßch lên tính cao trào cÿa nó. Nh n vÁt trong kòch thÔòng l con ngÔòi, tớnh xó hòi ca nh n vt kòch s Ôc lò ra trong suỏt q trình hành đßng kßch.

</div><span class="text_page_counter">Trang 16</span><div class="page_container" data-page="16">

16

Trong khi đó, nh n vÁt á thÅ lo¿i trữ tỡnh thÔòng hÔỏng n òc ch tỡnh cm, cÁm xúc. Tr¿ng thái tình cÁm cÿa nh n vÁt tr tỡnh thÔòng l hỡnh úng òc lò cÿa chính chÿ thÅ trữ tình, hay tác giÁ trữ tình. Vì chú tráng tính cÁm xúc trong th¢ nên nh n vt tr tỡnh hÔỏng n nòi t m nhß chÃt xúc tác, tác đßng cÿa nhßp đißu, gieo vÅn, ngắt nhßp, các ißn pháp tu từ. Cßng hÔỏng tớnh cht ca th loi trờn, nh n vt trong th loi t s hÔỏng n tớnh k, trn thuÁt. Vì thÁ, nh n vÁt á thÅ lo¿i này mang tính chÃt kÅ c u chuyßn trÁi nghißm cußc đßi. à truyßn ngắn, truyßn di do sc ộp ca dung lÔng, nh n vt ca nú thÔòng ò co nộn, dòn ầy vo mòt thòi khc, khonh khc nht ònh hÔỏng n cái toàn thÅ. ĐiÃu này l¿i khiÁn tiÅu thuyÁt, đāa con sinh sau đ mußn cÿa tự sự l¿i khc phc Ôc im ny k mòt cỏch ton tri chặng đßi nh n vÁt từ đÅu chí ci, thm thớa cnh òi, cnh ngÔòi, hiòn thc mòt cách rßng lán và s u sắc nhÃt. Vái tính ¤u vißt này, nhß vào nh n vÁt mà tiÅu thuyÁt nhanh chóng trá thành thÅ lo¿i xung kích, mỏy cỏi khi mÔn tỏc nh n là nh n vÁt đÅ nói, kÅ mßt cách rành mch, tÔòng tn tng ngúc ngỏch sỏ phn hiòn thc v con ngÔòi ỏ c tm vi mụ ln v mơ.

Nh n vÁt có ý nghĩa, vai trị, tính chÃt khác nhau trong mỗi lo¿i hình nghß tht, tuỳ vào đặc điÅm cÿa lo¿i hình nghß tht, nh n vt s cú nhng c trÔng riờng nhn diòn. à ph¿m vi luÁn án, chúng tôi chỉ đÅ cÁp đÁn quan nißm nh n vÁt á thÅ lo¿i vn hác, cụ thÅ là lo¿i tự sự, thÅ tiÅu thuyÁt.

KhÁo sát chung các giáo trình Lý luÁn vn hác và vÃn đà nh n vÁt trong tiÅu thuyÁt, chúng tơi thÃy có sự tháng nhÃt chung và c¢ Án khi cho rằng: nh n vÁt (trong tiÅu thuyt) thuòc loi nh n vt t s, Ôc khc háa đÅy đÿ, rõ nét, có tính cách, nßi t m, cÁm xúc riêng. Nh n vÁt trong tiÅu thuyÁt cú sỏ lÔng ụng o, tớnh cỏch a chiu, nòi t m phong phú, chằng chßt trong các mái quan hò t Ân gin n phc tp V c Án đó là những iÅu hißn phù hợp vái tớnh cht ca th loi. Trong mòt tỏc phầm tiu thuyÁt cụ thÅ, đßc giÁ

</div><span class="text_page_counter">Trang 17</span><div class="page_container" data-page="17">

17

có thÅ thÃy óng dáng cÁ mßt xã hßi, mßt thßi đ¿i, mßt thßi kỳ lßch sử, chính vì vÁy, chỉ có tiÅu thuyÁt và nh n vÁt tiÅu thuyt mỏi cú kh nng truyn ti Ôc ht cỏc nßi dung và thơng đißp cÿa tác giÁ gửi gắm á đāa con tinh thÅn cÿa mình.

Trong <i>Giáo trìn lý luận vn ọc - Tác p ẩm và t ể lo¿i vn ọc (TrÅn Đình Sử chÿ iên) và Từ điển t uật n vn c cng Ôa ra những đßnh </i>

nghĩa và kiÁn giÁi chung và nh n vÁt tiÅu thuyÁt trong sự khu ißt vái cỏc nh n vt khỏc nhÔ nh n vt tr tỡnh, nh n vt kòch. Chỳng tụi túm lÔc sự khác ißt cÿa nh n vÁt tiÅu thuyÁt so vái nh n vÁt trữ tình, nh n vÁt kßch á các đặc điÅm sau: i) Nh n vÁt tiu thuyt gn vỏi òi tÔ; ii) mang tớnh cht vn xuụi; iii) l con ngÔòi nm tri; v iv) Ôc miờu t cn k, t m v tiu s, di n iÁn t m lý, tình cÁm, hành đßng. Từ những táng hợp nêu trên, chúng tơi mn nhÃn m¿nh mßt đặc điÅm quan tráng cÿa nh n vÁt tiÅu thuyÁt, đó là khÁ nng táng hợp và kÁt tinh các thÁ m¿nh cÿa các thÅ lo¿i, các kiÅu nh n vÁt vn hác. Bái l¿, nh n vt tiu thuyt l con ngÔòi hnh òng (nhÔ nh n vt kòch), l con ngÔòi tÔ duy v nÁm trÁi vái đÅy đÿ cung Ác cÁm xỳc Ôc miờu t t m cn k (nhÔ nh n vt tr tỡnh), l nhng hỡnh tÔng Ôc x y dng t nguyờn mu v tÔỏng tÔng (nhÔ nh n vt ký, t s). NhÔ vy, ch cú nh n

<i>vÁt trong tiÅu thuyÁt mái có khÁ nng cộn sin t ể lo¿i m¿nh m¿ và tồn </i>

dißn đÁn thÁ. KhÁ nng này cũng có thÅ có á những nh n vÁt trong thÅ lo¿i khỏc, nhÔng ch ỏ tiu thuyt, nhng tớnh cht c trÔng trờn Ôc tớch hp v miờu t mòt cỏch nái Át đÁn vÁy.

Rõ ràng trong tiÅu thuyÁt, nh n vÁt giữ mßt vai trị vơ cùng quan tráng, then chát, qut đßnh sự thành cơng cÿa tác phầm. Qua tiu thuyt, cỏc hỡnh tÔng nh n vt, sỏ phn con ngÔòi húa th n Ôc th hiòn trờn từng trang sách, ¿n đác không chỉ nhÁn thy n cht ca xó hòi ÔÂng thòi m cịn có thÅ cÁm thÃu các vÃn đà mn th ca th n phn con ngÔòi trong suỏt chiu

</div><span class="text_page_counter">Trang 18</span><div class="page_container" data-page="18">

18

dài lßch sử. Nh n vÁt trong tiÅu thuyÁt là trung t m cÿa sự sáng t¿o, là mÃu chát đÅ nhà vn gửi gắm, Ãp ÿ, lý giÁi tÃt cÁ mái vÃn đà cÿa đßi sáng xã hßi. M.Bakhtin cho rằng: Trong tiÅu thuyÁt, nh vn tÔ duy ng nh n vt . Thực tÁ cho thÃy, nh n vÁt trong tiÅu thuyÁt cú th Ôc x y dng t nhng nguyờn mu ca òi sỏng, nhÔng nht thit phi Ôc kt hp vái nng lực táng hợp và sáng t¿o cÿa nhà vn mái trá thành những dÃu Ãn nái Át trong tác phÇm. HiÁm có nh n vÁt nào mang cm hng sỏng to hÔ cu hon ton, tỏch ròi hiòn thc. NgÔc li, nh n vt thÔòng mang theo cÁm hāng nh n vn, là sự thÅ hißn quan niòm nghò thut v con ngÔòi. V phớa òc gi, nh n vÁt, vì vÁy, ln là chìa khố đÅ giÁi mã những vÃn đà hißn thực mà nhà vn đặt ra trong tác phÇm. à ph¿m vi luÁn án, chúng tơi s¿ dừng l¿i nhÁn dißn nh n vÁt trong tiÅu thuyÁt và đặc điÅm phÁn ánh cÿa nó trong tỏc phầm ó cú mòt s chuyn ỏi ra sao trờn c sỏ ch ra khỏi niòm, c trÔng v s ph n loi nh n vt, tÔÂng ng vái tiÁn trình vÁn đßng, phát triÅn khơng ngừng cÿa tiÅu thuyÁt nói riêng, theo đó, chú ý đi s u đánh giá sự ph n lo¿i nh n vÁt ó cú Ôỏc nhy ra sao, t trong s so sánh vái tính chÃt ph n lo¿i có tính trÔòng quy trong tiu thuyt truyn thỏng.

Qua tỡm hiu chúng tơi thÃy, các giáo trình Lý ln vn hác cũng đã phân lo¿i nhân vÁt tự sự nói chung và nhân vÁt tiÅu thuyÁt nói riêng theo ba tiêu chí:

- Phân lo¿i theo vß trí, vai trị cÿa nhân vÁt trong tác phÇm có: nhân vÁt chính, nhân vÁt phụ, nhân vÁt trung tâm.

- Phân lo¿i theo tiêu chí ý thāc hß có: nhân vÁt lo¿i hỡnh, nhõn vt tớnh cỏch, nhõn vt tÔ tÔỏng, nhõn vÁt chāc nng.

- Phân lo¿i theo tiêu chí ý thāc hß, có: nhân vÁt chính dißn, nhân vÁt phÁn dißn.

</div><span class="text_page_counter">Trang 19</span><div class="page_container" data-page="19">

19

Theo cách ph n lo¿i này, āng vái thÅ lo¿i tiÅu thuyÁt, chúng tôi nhÁn thÃy cách ph n chia này hồn tồn thích hợp vái tiÅu thuyÁt truyÃn tháng nhiÃu hÂn (ỏ phÔÂng T y t th k XIX trỏ v trÔỏc v ỏ Viòt Nam t u n cuỏi thÁ kā XX). Sang thÁ kā XX, các sáng tác ca tiu thuyt phÔÂng T y ó mỏ ra nhng xu hÔỏng mỏi khi quan niòm nh n vt ó thay ỏi. TÔ duy nghò thut ca cỏc nh vn khi cho rằng tiÅu thut là mßt hình thāc đặc

<i> ißt cÿa trÅn thuÁt (Michel Butor) [d¿n l¿i theo Phùng Vn Tửu (2002), Tiểu t uyết P áp i n đ¿i n ữn tìm tịi đổi mới, Nxb KHXH, Hà Nßi, tr.205] đã </i>

d¿n đÁn vißc há (nhà vn) thiÁt kÁ nh n vÁt trong truyòn theo tinh thn nh n vt ngÔòi k chun đóng hai vai [Phùng Vn Tửu (2002), tr.250], vơ hình trung, là mßt d¿n giÁi, ngun cá cho thÃy sự xuÃt hißn cÿa kiÅu nh n vÁt tham gia vào các c u chun khơng theo ý đß d¿n cÿa tác giÁ. Thay vào đó, há trá thành nh n vt k c u chuyòn ca mỡnh/chớnh mỡnh/ngÔòi khác liên tục lu n phiên theo nhiÃu ngôi kÅ, điÅm nhìn cÿa chính vai nh n vÁt đó. ĐiÃu này t¿o nên sự thay đái dißn m¿o nh n vÁt đáng kÅ trong tiÅu thuyÁt nhÃt là ắt đÅu từ tiÅu thuyÁt mái. Khung nh n vÁt thay đái, cũng là điÅm mái cho tiÅu thuyÁt Vißt Nam ci XX đÅu XXI. Chính vì vÁy, cách ph n lo¿i ph¿m trù nh n vÁt trá nên đa òi, linh hot nờn khụng cú thÔỏc o chuần cho tính ph n lo¿i đó á các cơng trình lý ln, nghiên cāu á Vißt Nam. Nói cách khác sự ph n lo¿i nh n vÁt cÿa tiÅu thuyÁt hißn đ¿i á thÁ kā này, khơng có sự tháng nhÃt cao từ các ài viÁt, có chng chỉ là đà xt, có tính rßi r¿c theo chÿ kiÁn cÿa nhng ngÔòi nghiờn cu khi la chỏn mng nghiờn cu liên quan đÁn tiÅu thuyÁt nói chung, trong đó có yÁu tá nh n vÁt. Vì vÁy, á đ y, chúng tơi cũng xin phép đà cÁp đÁn mßt sá i vit cú Ôa ra nhng gi dn trc tiÁp trong vißc ph n lo¿i nh n vÁt tiÅu thuyÁt thÁ kā XXI theo chúng tôi là đáng c n nhắc và lựa chán đÅ đi đÁn cái nhìn táng quan trong vißc ph n lo¿i nh n vÁt tiÅu thut, lÃy đó làm c¢ sá lý thut cho các cơng trình ài viÁt sau này khi

</div><span class="text_page_counter">Trang 20</span><div class="page_container" data-page="20">

v<i>Át thành hai d¿ng thāc đặc thù: nhân vật ký hi u - biểu tượng; nhân vật <biến m t= hay <k ôn - nhân vật . VÃ điÃu này, TrÅn Thß Mai Nhân á cơng trình </i>

Những đái mái cÿa tiÅu thuyÁt Vißt Nam trong 15 nm cuái thÁ kā XX [61, tr.116], cũng đã chú ý đÁn nhân vÁt iu tÔng v nh n vt hun tho¿i hố . Theo TrÅn Thß Mai Nh n, đ y là lo¿i nhân vÁt cho thÃy sự phát triÅn cÿa nghß thuÁt tiÅu thuyÁt hißn đ¿i. Đái chiÁu theo nhÁn đßnh này, vißc tác giÁ Hồng CÇm Giang có sự ph n chia chúng tơi đà cÁp á trên rõ ràng đã cho thÃy điÅm mái rõ rßt cÿa tiÅu thuyÁt Vißt Nam đÅu thÁ kā XXI, ỏ k thut vit, dÔỏi dng thc nhõn vt biÁn mÃt hay khơng nhân vÁt là hồn tồn có c sỏ khng ònh qua nhng tiu thuyt nhÔ ca Thun, Nguy n Bỡnh PhÔÂng, Nguy n ỡnh Tỳ, T¿ Duy Anh…

Nguy<i> n Hßng Dũng (2017) trong bài viÁt Ph¿m trù nhân vật trong tiểu thuyết t eo xu ướng hậu hi n đ¿i [22] đã chia thÁ giái nhân vÁt có các kiÅu </i>

lo¿i c¢ Án sau:

<i>- Nhân vật l¿c lồi, cơ đơn, ch yu gn vỏi cm thc lÔu vong, thm </i>

chớ ngay trong ngụi nh ca mỡnh v gia ngÔòi thõn cÿa mình.

-<i>Nhân vật nổi lo¿n, d n thân, chÿ yÁu gắn vái sự phÁn āng và điÃu kißn </i>

và hon cnh sỏng, nhÔng hÂn ht l s phn ng vái các giá trß truyÃn tháng.

</div><span class="text_page_counter">Trang 21</span><div class="page_container" data-page="21">

21

-<i>Nhân vật tự n ận t ức, thÅ hißn sự trÁi nghißm cußc đßi vái những sai </i>

lÅm, ngß nhÁn; bi kßch tự nhÁn thāc là cái giá phÁi tr ca con ngÔòi trong quỏ trỡnh i tỡm cỏi Án ngã đích thực cÿa mình.

-<i>Nhân vật tha hóa, là iÁn thái xÃu cÿa những dục váng, nhng tham </i>

muỏn khụng cú giỏi hn, l dng ngÔòi vÁt hóa .

-<i>Nhân vật đồn tính, là mu ngÔòi c thự trong tiu thuyt ÔÂng i, </i>

gn vỏi nhng thay ỏi mụi trÔòng sỏng, quan niòm giỏi tớnh ỏ thòi hiòn i, hu hiòn i, Ôc cỏ súy ái tinh thÅn tồn cÅu hóa …

<i>- Nhân vật điên khùng, là thÁ giái cÿa những con ngÔòi ò ò rÂi, dng </i>

ò qun lý hò s nhõn thõn, nh vn xõy dựng lo¿i nhân vÁt này đÅ ßc lß quan nißm và mßt thÁ giái khơng hồn tÃt, Ãt bình đẳng và Ãt an.

-<i>Nhân vật tâm linh, siêu t ực,</i>là d¿ng nhân vÁt rÃt phāc t¿p và cu trỳc, thÔòng iu hiòn mòt th nghiòm cú tớnh quy chiu riờng ca nh vn v con ngÔòi và thực t¿i.

Tác giÁ ài viÁt cho rằng: Xét và lo¿i hình, nó (thÁ giái nh n vÁt – chúng tôi nhÃn m¿nh) Ôc x y dng da trờn cỏc c tớnh nghò thut ch yu ca vn hỏc hu hiòn i nhÔ mß hóa, mÁnh vỡ, mã kép, nghßch dß, đa dißn, hoỏn vò, mt n tỏc gi, tÔÂng phn xuyờn suỏt, th n r …

Cách ph n lo¿i này đã cho thÃy mßt sự chun hố rÃt rõ và ph¿m trù nh n vÁt và chÃt mà những tiÅu thuyÁt th k XXI ang hÔỏng n s tri nghiòm cho ỏi tÔng tip nhn. Da vo cỏch ph n loi này, luÁn án trong quá trình triÅn khai cÿa mình, đã có sự kÁ thừa và phát triÅn, phát hißn những điÅm mái đÅ khai thác s u h¢n vÃn đà nghiên cāu qua 15 tiÅu thuyÁt chúng tôi lựa chán, từ đó góp phÅn khẳng đßnh giá trß và mặt khoa hác và thực ti n cÿa luÁn án, đặt trong sự vÁn đßng tiÁp iÁn khơng ngừng nghỉ cÿa tiÅu thuyÁt hôm nay.

</div><span class="text_page_counter">Trang 22</span><div class="page_container" data-page="22">

22 1.1.2. Quan nißm và nh n vÁt tiÅu thuyÁt

<i>1.1.2.1. uan ni m về nhân vật tiểu thuyết nước ngồi </i>

Vào thßi Aristote, khái nißm nhân vÁt chiÁm vß trí thā u so vái cát trun, nhân vÁt chÿ yÁu là hành đßng. ĐÁn Propp đßnh vò hnh òng ca mòt nhõn vt Ôc ònh nghĩa theo ý nghĩa cÿa hành đßng Ãy đặt trong di n bi<i>Án cÿa cát truyßn [D¿n l¿i Đặng Anh Đào (2001), Đổi mới ngh thuật tiểu thuyết p ươn Tây i n đ¿i, Nx HQGHN, H, tr.61]. </i>

Khi nghiờn cu v tiu thuyt nhÔ mßt thÅ lo¿i vn hác, nhà nghiên cāu phê ình Nga Mikhail Bakhtin đã gặp nhiÃu khó khn do tính đặc thù cÿa Án th n khách thÅ: tiÅu thuyÁt là thÅ loi vn chÔÂng duy nht v¿n luôn iÁn chuyÅn. Mặc dù tiu thuyt ra òi v trÔỏng thnh dÔỏi ỏnh sỏng thanh thiên ¿ch nhÁt cÿa lßch sử , nhÔng cho n nay dự ó khng ònh vò trớ chúa tÅ cÿa mình, tiÅu thut v¿n ln khơng ngừng in ỏi. So vỏi cỏc th loi lỏn nhÔ sử thi - mßt thÅ lo¿i khơng những đã hồn tÃt mà còn đã già nua từ l u, hay kßch - mßt thÅ lo¿i đã hồn ß từ rt sỏm, thỡ tiu thuyt Ôc xem l th loi tr hÂn, chÔa cú nhng quy phm nhÔ nhng thÅ lo¿i khác. Vì thÁ theo M. Bakhtin Nghiên cu cỏc th loi khỏc ta hò nhÔ nghiờn cu nhng t ng, cũn nghiờn cu tiu thuyt giỏng nhÔ nghiên cāu những sinh ngữ, mà l¿i là sinh ngữ tr … [9, tr.24]. Đó chính là mßt trong những lý do vì sao tiÅu thut ln hÃp d¿n các nhà nghiên cāu, đßc giÁ ái sự iÁn chuyÅn không ngừng Ãy. Tính iÁn chuyÅn Ãy, theo chúng tôi, rõ ràng và trực dißn nhÃt, chính là khi nhìn vào nh n vÁt trong tiÅu thuyÁt.

<i>Trong Trò chuy n về ngh thuật tiểu thuyết, Milan Kundera cho rằng </i>

TÃt cÁ mái tiÅu thuyÁt cÿa mái thßi đ¿i đÃu chm chú vào í Çn cÿa cái tơi. Từ lúc anh bắt đÅu sỏng to mòt con ngÔòi tÔỏng tÔng, mòt nhõn vt, tāc thì anh đái mặt vái câu hßi: cái tơi l gỡ? Bng cỏch no nm bt Ôc cỏi tụi? y l mòt trong nhng cõu hòi c n trờn ú tiu thuyt Ôc hỡnh thnh

</div><span class="text_page_counter">Trang 23</span><div class="page_container" data-page="23">

23

vỏi tÔ cỏch l tiu thuyt [51, tr.29]. V nhÔ vy, theo Milan Kundera, cuỏn tiu thuyt chẳng qua là mßt câu hßi dài , á đó các c u hßi đÃu có tính chÃt chiêm nghißm hay nói khác đi là sự chiêm nghißm có tớnh cht cõu hòi, y l c sỏ hình thành nên những cuán tiÅu thuyÁt cho đÁn tÁn ngày nay.

Tìm hiÅu những quan nißm và nhân vÁt tiu thuyt ỏ nÔỏc ngoi, qua kho sỏt ca chỳng tơi, phÅn lán phÁi đÁn sau 1986 á Vißt Nam mỏi Ôc giỏi thiòu. Cú th k tỏi nhng cụng trình nghiên cāu và tiÅu thuyÁt và nhân vÁt ti<i>Åu thuyt ó Ôc dòch v giỏi thiòu ỏ Viòt Nam: Lý luận và thi pháp tiểu thuyết (cÿa M. Bakhtin, do Phm Vnh CÔ tuyn chỏn v giỏi thiòu); Nhng v n đề thi pháp Dostoievxki; Tiểu luận cÿa Milan Kundera. Từ đó, d¿n đÁn sự </i>

xt hißn khá nhiÃu cơng trình nghiên cāu, tìm hiÅu nghß tht sáng tác tiu thuy<i>t, nht l tiu thuyt phÔÂng T y th k XX nhÔ i mi ngh thut tiu thuyt p ươn Tây i n đ¿i, Tiểu thuyết Pháp hi n đ¿i - nhữn tìm tịi đổi mới, Tiểu thuyết Pháp thế kỷ XX - truyền thống và cách tân. Dựa trên những </i>

cơng trình này, chúng tụi xin Ôc ỏnh giỏ mòt cỏch tỏng quan cỏc bài viÁt

<i>đã nhÁn dißn ra sao và nhân vÁt trong tiu thuyt thuyt phÔÂng T y. </i>

Theo cỏc nh lý luÁn, ai cũng hiÅu nh n vÁt - từ quan tráng đó nói lên điÃu gì. Cát truyòn cú th vay mÔn, cú th khụng nht thit phi qua kinh nghiòm ca nh vn nhÔng nh n vÁt phÁi là ván sáng trực tiÁp cÿa nhà vn. NgÔòi vit tiu thuyt luụn phi nghiờn cu quỏ kh, hiòn ti, tÔÂng lai ca nhõn vt v th hiòn nó trên nhiÃu bình dißn khác nhau. Các thành tá t¿o nên nhân vÁt gßm h¿t nhân tinh thÅn ca cỏc cỏ nh n, tÔ tÔỏng, cỏc li ớch đßi sáng, thÁ giái xúc cÁm, ý chí, các hình thāc ý thāc và hành đßng. Trong tiÅu thuyÁt truyÃn thỏng phÔÂng T y (nht l th k XIX), nhõn vt l mòt con

<i>ngÔòi c th, khụng phi mòt anh ta, chị ta nào đó vơ danh, vơ dißn. ònh </i>

ngha gin Ân nhÔng rt c th ca Alain Robbe - Grillet v nhõn vt nhÔ sau: Mòt nhân vÁt phÁi có mßt cái tên riêng, và tên đúp nÁu có thÅ: há và tên.

</div><span class="text_page_counter">Trang 24</span><div class="page_container" data-page="24">

24

Nó phÁi có cha mẹ, có mßt lai lßch. Nó phÁi có nghà nghißp. NÁu có tài sÁn thì càng tát. Sau rát, nó phÁi có mßt tính cỏch, mòt gÔÂng mt phn ỏnh tớnh cỏch ú, mòt quỏ kh nn p nờn tớnh cỏch v gÔÂng mt đó [33, tr.19]. Có thÅ hiÅu rằng, nhân vÁt va phi duy nht, va phi Ôc nõng lờn tm cÿa mßt ph¿m trù, nó cÅn phÁi có đÿ nét đặc thù đÅ khơng bß thay thÁ, và đÿ tính chung đÅ trá thành phá biÁn. Rõ ràng là, các thành tá cÿa nhân vÁt, trÁi qua mßt q trình hỡnh thnh v phỏt trin ó cú nhng Ôỏc tiÁn cÿa nó, đÁn tiÅu thut hißn đ¿i thực sự ó l mòt s vÔt tròi hon ton v cht. Đó là từ mßt chân dung lý lßch nhân vÁt , nh n vÁt đã đi từ hành đßng ên ngồi đi dÅn vào hành đßng bên trong, từ ho¿t đßng āng xử, nói nng đi đÁn vißc tự má x mình và dÅn biÁn chỗ trá thành ý thāc. Nghĩa là, trong vn xuôi cá điÅn từ th k XIX trỏ v trÔỏc, nhõn vt bao giò cũng có mßt cái tên, lý lßch, hồn cÁnh, tài sÁn, đßa vß, giai cÃp…, khiÁn nhân vÁt có tính à dày rõ rßt. Nhân vÁt Ro inson Crusoé, Voltaire… cÿa thÁ kā Ánh sáng luôn là những nhân vÁt xuÃt thân từ đẳng cÃp th ba lờn Ôòng i khỏm phỏ hỏc hòi. Hỏ là những nhân vÁt hành đßng. Những Zadig, Candig là những nhân vÁt hành đßng tơn sùng lý trí. ĐÁn nhân vÁt cÿa Balzac thÁ kā XIX là d¿ng nhân vÁt thßi đ¿i đánh dÃu tuyßt đỉnh cÿa cá nh n. Grandet, Rastignac… đÃu có dÃu vÁt riêng cÿa há, không lặp l¿i á các nhân vÁt khác. ĐÁn những nhân vÁt cÿa Stendhal, Dostoievxki thực sự là cußc di chuyÅn vào bên trong á mặt tâm lý nhân vÁt đặt trong các mái quan hß chằng chßt. NÁu nhân vt ca V. Hugo, L. Tolstol luụn mang nhng gÔÂng mặt cÿa tính cách điÅn hình, d dàng xÁp chúng vào lo¿i chính dißn hay phÁn dißn, tiêu biÅu cho mßt tÅng láp xã hßi nào đó thì nhân vÁt cÿa Dostoievxki khơng có các dÃu hißu xác đßnh, cá đßnh và mặt điÅn hình xã hßi và tớnh cỏch cỏ nh n, khụng nhÔ mòt diòn mo nht ònh, Ôc to bng cỏc đặc điÅm đ¢n nghĩa và khách quan [52, tr.36]. Raskolnikov là mßt nhân vÁt hành đßng theo mßt logic khơng thÅ lay chuyÅn.

</div><span class="text_page_counter">Trang 25</span><div class="page_container" data-page="25">

25

Hành đßng giÁt ngÔòi ca anh ta bò thỳc gic bỏi th dc váng siêu nhân chÿ nghĩa. Qua nh n vÁt Raskolnikov, Dostoievxki đã xốy s u vào ngóc ngách Çn kín cÿa ý thāc, tâm lý nhân vÁt và cái nhìn bao quát thực t¿i xã hßi, những mái quan hß phc tp gia ngÔòi v ngÔòi trong xó hòi ú.

Trong lßch sử tiÅu thuyÁt ch u Âu, theo N.D. Tamarchenko, giai đo¿n thā nhÃt, mơ hình tiÅu thut vái nhân vÁt đßnh sẵn tính từ cá đ¿i đÁn nửa đÅu thÁ kā XVIII. Giai đo¿n thā hai, là thßi kỳ hình thành những nguyên tắc đÅu tiên cÿa tiÅu thuyÁt hißn đ¿i, á nửa cuái thÁ kā Ánh sáng. Giai đo¿n thā ba, mơ hình tiÅu thut vái nhân vt l ch th lòch s, Ôc tớnh bt u từ thÁ kā XIX [xem thêm Hồng C<i>Çm Giang (2015), Tiểu thuyết Vi t Nam đầu thế kỷ XXI c u tr c và k uyn ướng, Nx Đ¿i hác Quác gia Hà Nßi, H, tr.43- 44]. </i>

Vißc đßnh hình cÃu trúc thÅ lo¿i tiÅu thut đÃu dựa trên nguyên tắc xây dựng nhân vÁt. ĐÁn tiÅu thuyÁt hißn đ¿i (từ thÁ kā XX đÁn nay), ngun tắc này v¿n giữ vß trí khơng thÅ bß qua nhn diòn tớnh c trÔng khụng hon kt cÿa thÅ lo¿i tiÅu thuyÁt. ĐiÃu này, gián tiÁp là c sỏ nhn thy s vn hnh, vn òng liên tục cÿa ph¿m trù nhân vÁt trong tiÅu thuyÁt, đÇy thÅ lo¿i này có sự thay đái cÃu trúc hình thāc cho nó.

Nhà nghiên c<i>āu Alain Robbe - Grillet trong cơng trình nghiên cāu Sự đổi mới tiểu thuyết đã viÁt chāc nng cÿa nghß thuÁt khơng bao giß là minh </i>

háa mßt sự thực - hoc mòt cõu hòi ó it trÔỏc, m l đặt ra những câu hßi (và cũng có thÅ là c nhng cõu tr lòi) chÔa h Ôc bit n [33, tr.19]. Chính vì vÁy, theo Grillet mỗi nhà tiÅu thuyÁt, mỗi quyÅn tiÅu thuyÁt phÁi sáng t¿o ra mßt hình thāc riêng. Tự do sáng t¿o mßt cách tuyßt đái là sāc m¿nh cÿa tiÅu thut hißn đ¿i, đÁn māc nó phÁi trá thành chÿ đà trung tâm xuyên suát mßt cuán sách nào đó. Trong sự sáng t¿o Ãy, nhân vÁt luụn úng vai trũ trung t m. cú Ôc mßt nhân vÁt sáng t¿o, nhà vn khơng có con Ôòng no khỏc ngoi s dn th n . DÃn th n đái vái các nhà tiÅu thuyÁt

</div><span class="text_page_counter">Trang 26</span><div class="page_container" data-page="26">

26

không phÁi là sự hy sinh vì mục đích chính trß, phục vụ mßt đÁng phái nào đó, hay dÃn thân vào những chán hiÅm nguy nhằm trá thành anh hùng cÿa thßi đ¿i, mà dÃn th n đái vái các nhà vn chính là đà cao tuyßt đái sự sáng t¿o, bái nghß tht khơng phÁi là mßt cái phong bì có màu sắc sáng chói ít hoặc nhiÃu đÅ trang trí āc thơng đißp cÿa tỏc gi, mòt cht sÂn quột trờn tÔòng, mòt th nÔỏc sỏt rÔỏi cỏ. Nghò thut khụng phc tựng bÃt cā mßt cơng vißc nào thc lo¿i đó, cũng nhÔ khụng phc v bt c chc nng ònh trÔỏc nào [33, tr.19].

Quay trá l¿i làm sáng tß nhÁn đßnh cÿa Grillet, chúng tơi xin bắt đÅu sự thay đái cÿa nhân vÁt gắn vái tiÅu thuyÁt từ thßi kỳ Ánh sáng. Robinson Crusoé, Zadig, Candig là những nhân vÁt hành đßng (khám phỏ, hỏc hòi th giỏi xung quanh), hÔỏng ra ên ngồi đÅ thÅ hißn tinh thÅn tiÅu thut triÁt lý, luÁn đÃ. Há là những nhân vÁt tôn sùng lý trí, đà cao sự phát triÅn vn minh vÁt chÃt. Sang thÁ kā XIX, nhân vÁt đi từ hành đßng ên ngồi vào hành đßng bên trong, tự má x mình đÅ đi tìm āc chân dung và lai lßch rõ ràng. Những tiÅu thuyÁt hiòn thc nhÔ ca Balzac vái Grandet, Rastignac…; Gogol vái Chichikov đÃu t¿o dÃu vÁt riêng cho nhân vÁt mang tính điÅn hình cao. Tuy nhiên, đÁn d¿ng tiÅu thuyÁt tâm lý xã hòi nhÔ ca Stendhal, Dostoievxki, Flau ert…, nh n vÁt ngày càng đa d¿ng, phāc t¿p, tâm lý biÁn đái khi các mái quan hß cÿa nhân vÁt khơng chỉ đ¢n chiÃu mà cịn song chiÃu, đa chiÃu. Đó là những nhân vÁt khơng có các dÃu hißu xác đßnh, cá đßnh á mặt điÅn hình xã hßi và tính cách cá nh n, khụng nhÔ mòt diòn mo nht ònh, Ôc to bỏi các đặc điÅm đ¢n nghĩa và khách quan [52, tr.36]. ThÁ kā XIX là thßi đ¿i hồng kim cÿa tiÅu thuyÁt hißn thực tâm lý. Mßt Raskolnikov n khon lựa chán giữa tự thú và lần trỏn; mòt Anna Karenina dằn vặt, tự trào; mßt Pierre Bezukhov, Andrei Bolkonsky, Natasa do dự vái đÃu tranh, dn Ôỏc Tt c to nờn ch ngha t m lý lÅn đÅu tiên ngang nhiên đi vào ơ cửa cÿa đßi sáng

</div><span class="text_page_counter">Trang 27</span><div class="page_container" data-page="27">

Nhân vÁt khơng cịn c¿nh tranh vái hß tßch, rõ ràng và ngo¿i hình, đßnh hình và tính cách, hành đßng. Thay vào đó, đi s u vào nßi tâm chính là hành trình thám hiÅm dòng chÁy nhân vÁt dựa trờn ý niòm, ký hiòu, biu tÔng, khụng u không cuái cÿa những nhân vÁt khơng có tên, khơng xt thân, tính cách tầy trng, t m lý t quóng. S ra òi cÿa tiÅu thuyÁt tâm lý hißn thực chÿ nghĩa cuái XIX đÅu XX đã cho thÃy sự má rßng cÿa ngụn t nhõn vt (hoc ngÔòi k chuyòn ỏ ngụi thā nhÃt và là nhân vÁt trong trun, chúng tơi chú thích) qua đßc tho¿i nßi tâm và dịng ý thāc. Nhân vÁt không hẳn là bÁn phát ngôn đ¿i diòn t tÔ tÔỏng tỏc gi, dn lỏi bỏi tỏc giÁ. Anh ta là anh ta, anh ta tự ý thāc và câu chun kÅ cÿa mình. Nhân vÁt trá thành đ¿i dißn tiêu biÅu cho thÃy sự thay đái tÔ duy ỏi mỏi nghò thut tiu thuyt phÔÂng

</div><span class="text_page_counter">Trang 28</span><div class="page_container" data-page="28">

28

Tây thÁ kā XX. Có thÅ núi tiu thuyt Mỏi trỏ thnh mòt suy tÔỏng trờn s vt, ròng hÂn l suy tÔỏng trờn ch nghĩa [26, tr.18] cÿa những nm 50 thÁ kā XX bằng cách thÿ tiêu nhân vÁt và thay thÁ nó bằng thÁ giái đß vÁt. Đßi sáng vÁt chÃt và tinh thÅn cÿa con ngÔòi hiòn i ó t¿o nên mßt thÁ giái phÔÂng T y ỏ v v hoi nghi, mòt th giái cÿa những con sá, cÿa nhßp sáng cơng nghißp, xã hßi tiêu dùng, thßi đ¿i kỹ trß. QuyÃn sáng t¿o cÿa nhà tiÅu thuyÁt đã chuyÅn giao vào vißc tip nhn ca ngÔòi ỏc. S khụng cũn nhng nhõn vÁt r¿ch rịi thißn ác (trong vn hác dân gian) hay nhân vÁt mßt chiÃu (vn hác thÁ kā XVII-XVIII) hoặc nhân vÁt sá hß tßch (vn hác thÁ kā XIX), nhà tiÅu thuyÁt chỉ dựng l¿i nhân vÁt qua mÁnh vụn nát ca hÔ cu [26, tr.19]. Núi cỏch khỏc, nhõn vÁt trong tiÅu thuyÁt Mái là sự huā dißt cÿa nhân vÁt hành đßng, thay vào đó là nh n vÁt cÿa sự miêu tÁ (qua lßi kÅ, ngơi kÅ, thßi điÅm kÅ). Từ đó t¿o nên những d¿ng nh n vÁt v¿n sáng (từ dùng cÿa Đặng Anh Đào), nh n vÁt khơng bß huā dißt, há hißn dißn ngay thßi hißn t¿i nÁu có mÃt đi, cũng chỉ mÃt đi tính cách (so vái nhân vÁt trun tháng). ĐÅ nói rõ h¢n điÃu này, chúng tơi xin vißn giÁi vÃn đà từ cơng trình nghiên cāu cÿa Bakhtin và tiÅu thuyÁt cÿa Dostoievxki. Bakhtin đã nhÁn ònh nhÔ sau: nh n vt vỏi tÔ cỏch l mòt s t ý thc phi Ôc miờu t mòt cỏch thc t ch khụng phi Ôc biu hiòn khơng trá thành cái loa cho tiÁng nói tác giÁ [10, tr.48]. B. Enghengard gái nhân vÁt cÿa Dostoievxki l mòt ngÔòi trớ thc - phi quý tòc, k đã āt ra khßi truyÃn tháng vn hoỏ, khòi c sỏ v mt t [10, tr.30] ó Ôc nh vn lý gii, miờu t thụng qua hành vi cÿa nhân vÁt đặt trán ngay trong hißn t¿i, khơng quy āng quỏ kh hay c tÔÂng lai. ĐiÅm đáng chú ý là, qua vißc tiÁp cÁn nhân vÁt trong tiÅu thuyÁt cÿa Dostoievxki, M. Bakhtin ó Ôa ra mòt xỏc quyt v nhân vÁt khi trÁ lßi câu hßi, nhân vÁt, nó l ai? Nhõn vt khụng cũn l hỡnh tÔng cỏ đßnh cÿa nó (bß bao quanh bái điÅm hißn thực v mụi trÔòng quanh nú) m l s t ý thāc

</div><span class="text_page_counter">Trang 29</span><div class="page_container" data-page="29">

29

cÿa nó v th giỏi ca nú Ôc phỏt lò ra bỏi tiÁng nói cÿa/từ chính nó. Tác giÁ s¿ hồn tồn khụng t trÔòng nhỡn ca mỡnh vo bt c du hißu, đặc điÅm nào cÿa/ cho nhân vÁt nữa. Tāc là, những thực t¿i cÿa nhân vÁt mà cÁ thÁ giái bao quanh nó, sinh ho¿t cÿa nó đÃu Ôc Ôa vo quỏ trỡnh t ý thc, Ôc chuyn t trÔòng nhỡn ca tỏc gi sang trÔòng nhỡn ca nhân vÁt [10, tr.46). Những phát hißn cÿa Bakhtin dựa vào hình thāc tiÅu thuyÁt cÿa Dostoievxki, trong ú cú Ôa ra thi phỏp nh n vt, cú mòt tỏc òng v nh hÔỏng rt lán đÁn nghiên cāu phê bình khi tìm hiÅu và ph¿m trù nhõn vt trong sỏng tỏc cng nhÔ tip nhn cỏc tỏc phầm tiu thuyt ỏ Viòt Nam, c biòt từ sau 1986.

Trong khi đó, Đặng Anh Đào (2001) đã đặt sự quy chiÁu từ tiÅu thuyÁt hißn thực thÁ kā XIX sang tiÅu thuyÁt hißn đ¿i thÁ kā XX khi bàn và vÃn đà tâm lý và tính cỏch, mòt phÔÂng diòn ca nhõn vt. Nhõn vt trong tiÅu thuyÁt thÁ kā XX thiên và gợi má cỏi th nghiòm nhiu hÂn l s miờu t hoc bình ln nó [d¿n l¿i theo Đặng Anh Đào (2001), tr.30), tâm lý nhân vÁt khơng xt hißn trên bà nái, tāc là, tác giÁ kÅ (nhà vn) hÅu nhÔ vng úng, ngÔòi k chuyòn li khụng dn dt hay mỏch nÔỏc, m ch thn nhiờn k, khụng bßc lß thái đß, khơng bình ln bÃt cā điÃu gì. Qua những nhân vÁt cÿa Hemingway

<i>(Nick - Con sơng lớn hai lịng; Henry - Giã từ vũ k í; Macomber - H¿nh phúc ngắn ngủi của Francis Macomber), chiÃu tâm lý, tâm tr¿ng (bằng đßc tho¿i, </i>

dịng t m tÔ hay dũng ý thc) theo mòt phỏ ròng cho nhân vÁt. ĐiÃu này kéo theo vißc giÁm lßng cỏt truyòn hoc ta, nu nhÔ vn túm tt Ôc cát truyßn từ hành đßng cÿa nhõn vt thỡ gn nhÔ chẳng cịn gì. Khác vái òc thoi thÔòng gn lin vỏi hnh òng (c bißt nhÃt á kßch), đßc tho¿i nßi tâm và dịng t m tÔ (dũng ý thc) cú trong tiu thuyt (nhÃt là tiÅu thut tâm lý) s¿ có tính chÃt kìm hãm hành đßng, đi vào xu thÁ miêu tÁ thÁ giái bên trong cÿa nhân vÁt, có tính chÃt hÔỏng nòi khụng thỏt lờn lòi theo kiu t¿o âm thanh,

</div><span class="text_page_counter">Trang 30</span><div class="page_container" data-page="30">

30

mà chỉ có thÅ đác từ vß âm thanh cÿa ngơn ngữ. Nói cách khác, đßc tho¿i nßi tâm và dịng ý thāc đác dịng suy nghĩ ngay trên lái viÁt (ngơn bn) khụng hÔỏng nhiu n viòc thụng ỏo hÔỏng đÁn chỉ ra hành đßng nhân vÁt hay sự kißn cÿa cát truyßn. Từ đ y, tiÅu thuyÁt thÁ kā XX đã đi vào khám phá d¿ng thāc nhân vÁt hÔỏng vo òc thoi nòi tõm, mỏ ra nhng nhõn vÁt vơ thāc trong dịng ch<i>Áy cÿa ý thc hn òn nhÔ trong Chuộng nguy n hồn ai </i>

(Hemingway), <i>Trm nm cụ n (M. Marquez) </i>

NhÔ vy, trong tiu thuyt phÔÂng T y th k XX, dũng chÁy ý thāc cÿa đßc tho¿i nßi tâm á nhân vt khụng cũn l mòt phÔÂng tiòn phõn tớch t m lý Ân gin m trỏ thnh mòt phÔÂng thāc tự sự (kỹ thuÁt viÁt) trong sáng tác hißn đ¿i đÅ di n tÁ t m tr¿ng cÿa con ngÔòi trong xó hòi tÔ n hiòn i , s cụ Ân vụ phÔÂng cu cha ca con ngÔòi [26, tr.78]. y cng l mòt

<i> ¤ác chuyÅn từ những Julien Sorrel (Đỏ và đen), Fabrice Del Dongo (Tu vi n thành Parme</i>) c<i>ÿa Stendhal; Lucien (Vỡ mộng), Charles (Eugénie Grandet) </i>

c<i>ÿa Balzac… sang những Harry (Tuyết trên đỉnh Kilimandjiro - Hemingway), </i>

Meursault (<i>N ười xa l¿ - James Joyce), K. (Vụ án - Kafka), Agnès (Sự b t tử </i>

<i><b>- Milan Kundera), tôi, Albertine, Marcel (</b>Đi tìm t ời ian đã m t - M. Proust), Rieux (Dịch h¿ch - Abert Camus). Hình thāc cÿa nhân vÁt mái này </i>

đã đßng thßi mỏ ra nhng kiu tiu thuyt mỏi nhÔ tiu thuyt huyÃn Áo, tiÅu thuyÁt hißn sinh…, sÁn sinh ra những kiu nhõn vt mỏi nhÔ nh n vt huyn thoi, nhân vÁt hißn sinh. Thßi cÿa tiÅu thuyÁt thÁ kā XIX, các nhà lý luÁn s¿ nhắc đÁn nhân vÁt, tính cách, điÅn hình. Thßi cÿa XX là thßi cÿa phÁn nhân vÁt, huyÃn tho¿i… ằng cách t¿o ra những nhân vÁt khơng có ý đß ganh đua vái hß tßch (theo kiÅu Balzac) [26, tr.93]. ĐÅ Ôỏc sang th k XXI, sc biu cm ca nhân vÁt khơng cịn bß giái h¿n bái những quy lt tâm lý hay qut đßnh xã hßi mà chính thc i vo con Ôòng s dng lỏi t s hißn đ¿i hÁu hißn đ¿i, khÁ nng gợi, suy di n, gii mó khỏc nhau ỏ ngÔòi ỏc Ôc hỏ gái

</div><span class="text_page_counter">Trang 31</span><div class="page_container" data-page="31">

31

tên từ những kiÅu nhõn vt ỏm d, Ôc hỏ nhn ra trong quỏ trỡnh tip nhn nhÔ nh n vt vụ thc, nhõn vÁt phân tâm hác, nhân vÁt phi lý, nhân vÁt ký hiòu, nhõn vt biu tÔng.

Núi nhÔ vy thÃy, thÁ kā XX là sự bùng ná cÿa tiÅu thuyt. Tro lÔu ca tiu thuyt t thut, tiu thuyt mỏi, phn tiu thuyt xut hiòn, ó cho ngÔòi ỏc Ôc tip xỳc vỏi cỏc loi nhõn vt ch tòn ti nhÔ nhng cỏi búng mò, khụng chõn dung, khụng tên ti, khơng tính cách. Nhân vÁt đã có nhiÃu bin òng, Ôc nhỡn ỏ nhiu gúc ò, nh vn thÁm chí chỉ dùng mßt vài từ đã nhào nặn nên anh ta. Khơng có gì khác nữa [50, tr.41). TrÔòng hp nhõn v<i>t ca M. Proust l mßt ví dụ. Đác N ười xa l¿ cÿa ơng, nhân vÁt tơi hoặc </i>

chỉ biÁt hißn t¿i, quỏ kh, khụng bit tÔÂng lai hoc ng trờn mòt bc, ngÔòi k chuyòn xÔng tụi, cú tờn ú, it Ôc c tÔÂng lai. Trong khi ú, khi ỏi dißn vái cái phi lý trong cußc đßi, nhân vÁt cÿa F. Kafka l¿i chỉ cịn là ký hißu. Jozep K, K., bß l¿c lõng, xa l¿ vái thÁ giái há đang sáng. Há khơng biÁt

<i>mình là ai, cái tên cũng nhợt nhợt, không rõ ràng. K. (Lâu đài) ln có cÁm </i>

giác anh đi l¿c, dÃn s u vo xa hÂn t c ngÔòi no ú trÔỏc anh. Cịn Jozep

<i>K (Vụ án) ln thÃy ng¿t thá, khụng thoỏt ra Ôc trÔỏc khụng gian tự tỳng, </i>

cht hẹp. Các nhân vÁt tiÅu thuyÁt thÁ kā XX đã làm mßt cc du hành vơ tÁn cÿa tâm hßn, chìm sâu dÅn vào chiÃu sâu tâm linh, dù có khi nó v¿n đang cịn tù mù, khơng rõ đßnh d¿ng. TiÅu thuyÁt thực sự đã ắt đÅu đi dũ xột mòt cỏch c th nhng bớ ần ca con ngÔòi, khi con ngÔòi khụng cũn Ân gin nhÔ trÔỏc na cng nhÔ xó hòi cng ang tng ngy biÁn đßng vÁy. Theo l¿ đó, khám phá nhân vÁt khơng cịn đi tìm á chân dung, sá hß tßch cÿa nhân vÁt mà có khi phÁi dõi theo mßt cách thÁt chm chú, tỉ mÇn á cách āng xử, từng lßi nói, ý nghĩa cÿa nó đÅ có thÅ giÁi mã Ôc nhng thụng iòp ần ngm ó Ôc mó hoỏ.

</div><span class="text_page_counter">Trang 32</span><div class="page_container" data-page="32">

32

Đi tìm Án chÃt cái tơi trong tiÅu thut cũng chính là đi tìm Án chÃt cÿa nhân vÁt. Theo Milan Kundera, trong tiÅu thuyt, cỏi tụi Ôc quyt ònh bỏi bn cht cc dißn hißn sinh cÿa nó. ĐÅ đßc giÁ có thÅ hiu Ôc cỏi tụi/ hoc mòt phn ca cỏi tụi, các nhà tiÅu thuyÁt phÁi: 1) Cung cÃp thông tin tái đa và nhân vÁt: và bà ngoài cÿa y, cách nói và āng xử cÿa y; 2) PhÁi biÁt quá khā cÿa nhân vÁt bái á đó chāa ng tt c nhng òng c ca cỏch ng x hiòn ti ca y; v 3) Nhõn vt phi Ôc hồn tồn đßc lÁp, nghĩa là tác giÁ và những nhÁn xét cÿa anh ta phÁi biÁn mÃt đi đÅ ng quy ry ngÔòi ỏc [50, tr.41].

V cách hình dung ra nhân vÁt, Milan Kundera có điÅm trùng vái Alain Robbe - Grillet, khi cÁ hai ông đÃu cho rằng nhân vÁt cÅn có các đặc điÅm cụ thÅ, có tính cách, lai lßch (q khā)… Milan Kundera nhÃn m¿nh đÁn vißc các nhà tiÅu thut khơng cú kh nng tỡm kim, nm bt Ôc bn cht cái tơi đích thực. Theo ơng, cc truy tìm cái tơi kÁt thúc và s¿ mãi mãi kÁt thúc bằng mßt s khụng thòa món ngÔc òi, khụng tht bi nhÔng cũng khơng thßa mãn. Đó chính là lý do, các nhà vn, nhà tiÅu thuyÁt luôn thôi thúc sáng t¿o nhân vÁt cÿa mình mßt cách tái đa mà khơng sợ vi ph¿m bÃt kỳ quy tắc nào bao quanh nhân vÁt. Từ thÁ kā XIX đÁn nay, nhân vÁt dÔỏi ngũi bỳt ca cỏc nh vn ó thay ỏi rÃt nhiÃu, từ nhân vÁt điÅn hình đÁn nhân vÁt hißn sinh, từ nhân vÁt truyÃn tháng đÁn nhân vÁt phi/phÁn truyÃn tháng… các cách thāc sáng t¿o nhõn vt vn chÔa dng l¿i. Bái đi tìm kiÁm nhân vÁt cũng chính là đi tìm Án chÃt sáng t¿o cÿa cái tôi, mà iu ú núi nhÔ Milan Kundera l chc chn khụng nm bt Ôc. Nh n vÁt khơng phÁi là sự mơ phßng mßt con ngÔòi sỏng tht. ú l mòt con ngÔòi tÔỏng tÔng. Mßt cái tơi thử nghißm [50, tr.41]. Chính vì vÁy, Milan Kundera ó Ôa ra mòt ònh ngha Ân gin v tiu thuyt l mòt s chiờm nghiòm v cuòc òi Ôc nhỡn thy thụng qua cỏc nhõn vt tÔỏng tÔng [50, tr.86].

</div><span class="text_page_counter">Trang 33</span><div class="page_container" data-page="33">

33

<i>1.1.2.2. uan ni m về nhân vật tiểu thuyết Vi t Nam </i>

Tìm hiÅu mßt sá quan nißm và nhân vÁt trong tiÅu thuyÁt, chúng tôi cho rằng, tiÅu thuyÁt Viòt Nam Ôc ònh hỡnh nhÔ mòt th loi t sự, có khÁ nng phÁn ánh rßng lỏn, dung cha nhng c trÔng nghò thut vỏi tÔ cách là thÅ lo¿i máy cái , chỉ thực sự bắt đÅu á giai đo¿n hình thành và phát triÅn cÿa vn hác Vißt Nam hißn đ¿i từ đÅu thÁ kā XX. NÁu nhân vÁt sử thi là con ngÔòi xó hòi còng òng cn hỏ nhÔ th thỡ nhõn vt tiu thuyt li thÔòng xuyờn khụng tÔÂng ng, hp thòi theo yờu cu xó hòi. Chớnh Ôỏc tin khụng tÔÂng ng ny ca nú nờn khi t nhân vÁt vào tác phÇm cụ thÅ nó s¿ ln luụn phn ỏnh ỳng tinh thn c trÔng th loi đó mßt cách tái đa nhÃt. Do vÁy, khi nghiên cāu lý thuyÁt và nhân vÁt, chúng tôi đặt trong s ỏi sỏnh, tÔÂng quan vỏi tin trỡnh tÔ duy lý luÁn tiÅu thuyÁt Vißt Nam hißn đ¿i. Cụ thÅ, chúng tơi xem xét cách lý giÁi và khái nißm nhân vÁt, vß trí, vai trị cÿa nhân vÁt cũng nhÔ c im ca nú thụng qua viòc nhn diòn s phỏt trin ca tiu thuyt Viòt Nam nhÔ mòt tÔ cỏch th loi, tớnh t th k XX cho n nay. Xột v mòt phÔÂng diòn no ú, y là cách tiÁp cÁn dựa theo thi pháp hác cÃu trúc - lßch sử, theo chúng tơi s¿ mang li tớnh Ôu viòt trong viòc ỏnh giỏ tỏng quan vißc nghiên cāu và ph¿m trù nhân vÁt trong tiÅu thuyÁt và mặt lý thuyÁt, đßng thßi, đặt nhân vÁt trong sự tháng nhÃt chỉnh thÅ và mặt cÃu trúc thÅ lo¿i s¿ đem đÁn tính thực ti n khoa hác cÅn thiÁt trong đánh giá hß tháng nhân vÁt theo tiÁn trình này. Chúng tơi chia giai đo¿n nghiên cāu nhân vÁt trong tiÅu thuyÁt Vißt Nam theo các giai đo¿n gßm:

<i>Giai đo¿n từ đầu thế kỷ XX đến 1945 </i>

Đ y là giai đo¿n có thÅ ph n chia thành hai giai đo¿n nhß: i) Từ đÅu thÁ kā XX đÁn 1930 (bắt đÅu xuÃt hißn những thành tựu tiÅu thuyÁt đÅu tiên) và ii) 1930 - 1945 (vái rÃt nhiÃu thành tựu rực rỡ, thúc đÇy quá trình hißn đ¿i hóa tiÅu thut). Trong giai đo¿n này, tiÅu thuyÁt là khái nißm dùng đÅ chỉ đoÁn

</div><span class="text_page_counter">Trang 34</span><div class="page_container" data-page="34">

34

thiên tiÅu thuyÁt (ngày nay gái là truyßn ngn) v trÔòng thiờn tiu thuyÁt (ngày nay gái là tiÅu thuyÁt). Chúng tơi xem xét lý ln tiÅu thut á khía c¿nh thā hai.

Trong cu<i>án KhÁo về tiểu thuyết, tục ngữ - ca dao (Ôc vit t nm </i>

1921), Ph¿m Quỳnh đã giÁi thích tiÅu thuyÁt nhÔ sau: Tiu thuyt l mòt chuyòn vit bng vn xuụi t ra t tỡnh t ngÔòi ta, phong tục xã hßi, hay là những sự l¿ tích k, lm cho ngÔòi ỏc cú hng thỳ [68, tr.12]. ĐÅ kÁt l¿i khái nißm và tiÅu thuyÁt, Ph¿m Quỳnh nhÁn đßnh tiÅu thuyÁt là mßt trun bßa đặt mà có thú vß [68, tr.13]. Theo Ph¿m Quỳnh, kÁt cÃu là cát yÁu, trong đó tÁp trung vào chỗ thắt nút. Miêu tÁ nhân vÁt cÅn cn cā vào tớnh ngÔòi mụ t. T ngÔòi (ý núi l nhõn vt) cn t diòn mo, tÔ cỏch, tớnh tỡnh, tớnh cỏch thỏng nht trÔỏc sau. y l điÃu cho thÃy vißc xây dựng nhân vÁt á tiÅu thuyÁt giai đo¿n này không theo quy ph¿m (kÁt cÃu Ôc chia lm 2 phn: kt cu nhõn vt v kt cu tỡnh tit). NhÔ vy, t rt sỏm, cỏc nhà phê bình lý luÁn đã chỉ ra cn cát cÿa mßt cn tiÅu thut chính là nh n vÁt. Trong mßt truyßn thỡ phi cú nhng ngÔòi hnh òng, li phi cú nhng viòc ca cỏc ngÔòi y lm ra: mòt ngÔòi nào đó, á trong mßt cÁnh ngß nào, làm ra những cơng vißc gì, đó là cát mßt bß tiÅu thut [68, tr.17]. Trong q trình hißn đ¿i hóa vn hác, cn sách cÿa Ph¿m Quỳnh là mßt đóng góp quan tráng cho sự hình thành và phát triÅn cÿa lý luÁn tiÅu thuyÁt và lý thuyÁt chung và nghiên cāu nhân vÁt á Vißt Nam.

NÁu chāc nng cÿa tiÅu thut, theo Ph¿m Quỳnh, có tính giáo hn thì Th<i>¿ch Lam, trong tác phÇm Theo giịng, l¿i cho rằng tiÅu thut khơng chỉ là </i>

giÁi trí mà cũn giỳp ngÔòi ta bit sỏng, bit sung sÔỏng, bit yờu thÔÂng. Khỏc vỏi Phm Quỳnh, tính cách nhân vÁt là mßt chiÃu, theo Th¿ch Lam, nhõn vt trong tiu thuyt phi th hiòn Ôc nhiÃu chiÃu tính cách, nhân vÁt chßu tác đßng cÿa hon cnh. Thờm vo ú, quan niòm con ngÔòi luụn thay

</div><span class="text_page_counter">Trang 35</span><div class="page_container" data-page="35">

35

đái, do vÁy nhân vÁt ln có sāc sáng nßi t¿i, có mßt sá phÁn riêng. LuÁn điÅm cÿa Th¿ch Lam có sự gặp gỡ vái M. Bakhtin, con ngÔòi trong tiu thuyt phi Ôc miờu t khụng phi nhÔ ó hon tt v cỏ ònh, m nhÔ mòt nhân cách biÁn chuyÅn, đái thay [9, tr.8]. DÃu Ãn quan tráng khi bàn và nghß thuÁt tiÅu thuyÁt cÿa Th¿ch Lam, theo chúng tơi, đó là nhà vn phỏt hiòn ra phn vụ thc trong mi con ngÔòi t quan im ca Freud, hnh vi ca con ngÔòi phn nhiu t tớnh di truyn, tng ngÔòi, khớ cht; thÁm chí ít nhiÃu đà cÁp đÁn tính chÃt đa thanh, phāc đißu trong tiÅu thuyÁt. Những điÅm này thực sự cho thÃy ý kiÁn tiên phong cÿa Th¿ch Lam và nghß tht tiÅu thut khơng chỉ má ra tÅm nhỡn cho ngÔòi sỏng tỏc, nh phờ ỡnh cng nhÔ ngÔòi ỏc. Khi nhỡn li, rừ rng cú nhiÃu điÅm mái khi bàn và tiÅu thuyÁt cÿa Th¿ch Lam

<i>trong Theo giịng, tuy tác ph</i>Çm tiÅu thut giai on ny chÔa khai thỏc nhiu im, nhiu diòn vn ú, nhÔng tiu thuyt giai on sau ca Vißt Nam đã ch¿m đÁn miÃn ý thāc này khá rõ nét.

Trong <i>N à vn i n đ¿i, Vũ Ngác Phan đã khẳng đßnh vß trí chÿ đ¿o cÿa </i>

tiÅu thuyÁt hißn đ¿i, ghi dÃu rõ qua cách phân lo¿i tiÅu thuyÁt: tiÅu thuyÁt phong tục, tiÅu thuyÁt luÁn đÃ, tiÅu thuyÁt phóng sự, tiÅu thuyÁt ho¿t kê, tiÅu thuyÁt xã hßi, tiÅu thuyÁt tình cÁm, tiÅu thuyÁt tinh thÅn. à mỗi d¿ng tiÅu thuyÁt này, nhân vÁt cũng có những đặc điÅm khác nhau, thÅ hißn á những tính cách, đặc điÅm khác nhau. Cách phân lo¿i này cÿa ông cho thÃy sự phát triÅn cÿa tiÅu thuyÁt Vißt Nam hißn đ¿i theo mßt dịng riêng và phong cách thÅ lo¿i cụ thÅ á giai đo¿n này.

NhÔ vy, giai on mòt tiu thuyt thÔòng Ôc xem xột vỡ chỳ trỏng tỏi vai trũ, chc nng ca tiu thuyt, xu hÔỏng phn ỏnh hÔỏng nhiu tỏi t thc (t ch n), c biòt yu tỏ nhõn vt cn xõy dng nhÔ thÁ nào đặt trong hồn cÁnh xã hßi, vn hác Viòt Nam Ôc nhiu cụng trỡnh, nh nghiờn cu lý lun chỳ ý hÂn c, bờn cnh viòc hÔỏng n hồn thißn ngơn ngữ trong tiÅu thut.

</div><span class="text_page_counter">Trang 36</span><div class="page_container" data-page="36">

36

<i>Giai đo¿n từ 1945-1985 </i>

y l giai on c nÔỏc kháng chiÁn cháng thực d n Pháp, đÁ quác Mỹ. Đ¿i thắng mùa xu n nm 1975 là kÁt quÁ minh chāng cho mßt giai đo¿n lßch s y khỏc liòt nhÔng v vang v cuòc chiÁn tranh vß quác cÿa dân tßc ta; đßng thßi khẳng đßnh tinh thÅn cßng đßng dân tßc, lịng u nÔỏc thy chung son st ca nhõn dõn; sự lãnh đ¿o cÿa ĐÁng trên mái mặt trÁn, trong ú cú vn húa, vn nghò theo lý tÔỏng hiòn thực xã hßi chÿ nghĩa.

M<i>ßt bàn luÁn đáng chú ý và lý luÁn tiÅu thuyÁt giai đo¿n này là KhÁo về tiểu thuyết cÿa Vũ Bằng [11]. Ơng có a luÁn điÅm: thā nhÃt, nhân vÁt tiÅu </i>

thuyÁt l mòt nhõn vt sỏng, cú tớnh òc lp tÔÂng đái; thā hai, ngôn ngữ tiÅu thuyÁt là cái sự thc trong ngụn ng ca tng hng ngÔòi; th ba, tiu thuyt khụng cn, khụng nờn tuõn theo mòt chuần mực khơ cāng nào, có vÁy tiÅu thut mái vn òng liờn tc Ôc. Xu hÔỏng ca V Bng l hÔỏng tiu thuyt i theo tinh thÅn cÿa chÿ nghĩa hißn thực, đà cao tính tÁ chân (tÁ đúng sự thực). Đ y là tiêu điÅm mà tiÅu thuyÁt Vißt Nam theo tinh thÅn chÿ nghĩa hiòn thc phờ phỏn i theo (trÔòng hp tiu thuyt ca Nam Cao, V Trỏng Phng). Mt khỏc, Ôỏc tin ỏng k ca V Bng, giỏng nhÔ s khng đßnh cÿa M. Bakhtin, tiÅu thuyÁt là sự vÁn đßng, đái mái không ngừng, là sự tự do. Sự tự do này đÁn tÁn tiÅu thuyÁt giai đo¿n đái mái mỏi Ôc th hiòn rừ nột. Bờn c<i>nh ú, Nguy n LÔÂng Ngỏc trong S t Áo n uyên lý vn ọc [63] </i>

đã chỉ ra tiÅu thuyÁt không chỉ/ không phÁi là thÅ loi duy nht ca giai cp tÔ sn m cịn là thÅ lo¿i có tính chÃt đ¿i chúng, do vÁy nhân vÁt tiÅu thuyÁt không chỉ là ơng hồng, à chúa mà cịn đÿ thành phÅn tÅng láp nh n d n đÅ phÁn ánh hißn thực mßt cách phong phú nhÃt. Vì tiÅu thuyt cú dung lÔng lỏn, nờn nú thỏng nht Ôc nhiÃu thÅ lo¿i vào bÁn thân mình: trữ tình, kßch, tr tỡnh ngoi PhÔÂng thc k chuyòn ỏ tiu thut có thÅ theo ngơi thā nh<i>Ãt hoặc ngôi thā ba, hoặc cÁ hai phÔÂng thc trờn. Sang Công vi c của </i>

</div><span class="text_page_counter">Trang 37</span><div class="page_container" data-page="37">

37

<i>n ười viết tiểu thuyết, Nguy n Đình Thi ó Ôa ra quan niòm v th loi ny </i>

nhÔ sau: tiÅu thut là mßt thÅ lo¿i ln biÁn đái, phÁn ánh trực tiÁp đßi sáng tinh thÅn xã hßi; nó có thÅ tiÁp thu những thành tựu mái từ các ngành khoa hác, nghß tht. VÃ khía c¿nh nhân vÁt, theo ơng, ngồi xây dựng ngo¿i hình, ngơn ngữ… cái quan tráng và khó nhÃt là xây dựng thÁ giái nßi tâm, di n biÁn nßi t¿i, tâm lý bên trong cÿa nhân vÁt.

Theo Nguy n Đình Thi, viòc tiu thuyt hÔỏng n xõy dng, vit v cuòc sỏng mỏi, con ngÔòi mỏi cn theo nguyờn tc th hiòn ca phÔÂng phỏp sỏng tỏc hiòn thc ch nghĩa. Đóng góp quan tráng này cÿa ơng đã làm c sỏ soi chiu cho cỏc tỏc phầm tiu thuyt giai on ny, v phÔÂng diòn phn ỏnh xó hòi ròng lỏn, hi hũa vỏi tớnh lóng mn lý tÔỏng và tính hißn thực; mái quan hß cc đßi nhân vt v cỏt truyòn Ân c mòt vi tiu thuyt nhÔ:

<i>Giụng t ca V Trỏng Phng ó mỏ Ôòng cho lo¿i tiÅu thut có kÁt cÃu </i>

hồnh tráng sau nm 1960. Nghß thuÁt tiÅu thuyÁt Vißt Nam hißn đ¿i đã đ¿t t<i>ái đỉnh cao vái Số đỏ. Sāc m¿nh cÿa bút pháp tÁ ch n cũn Ôc th hiòn </i>

thnh cụng trong mòt sỏ tỏc phầm ca Ngụ Tt Tỏ, Nguyờn Hòng, Nguy n Cụng Hoan, Tụ Hoi, Mnh Phỳ TÔ, Nguy n Đình L¿p, Lan Khai… Phan Cự Đß cho rằng: Đ y là những cuán tiÅu thuyÁt đÅu tiên á Vißt Nam đã thực hißn yêu cÅu cÿa ng-ghen đái vái những tỏc phầm hiòn thc: xõy dựng những tính cách điÅn hình trong những hồn cÁnh điÅn hình [27]. Dựa vào nhÁn đßnh cÿa Bakhtin và tính tự gi u nh¿i, và hißn thực ang tip di n Ôc ph<i>n ỏnh trong tiu thuyt, Phan Cự Đß trong cuán Tiểu thuyết Vi t Nam hi n đ¿i đã khẳng đßnh tiÅu thuyÁt là mßt thÅ lo¿i vn hác gÅn gũi nhÃt vái cußc </i>

sáng, mặc dù nó là thÅ lo¿i tr và đang phát triÅn. Nhân vÁt tiÅu thuyÁt là kiÅu tự thân nÁm trÁi cußc đßi, nhÔ trong cuòc òi thc, Ôc xõy dng trờn nguyờn tc nhân vÁt cÿa chÿ nghĩa hißn thực xã hßi chÿ ngha. C th nhÔ mỏi quan hò gia tớnh cỏch v hon cnh luụn Ôc th hiòn theo chiu hÔỏng

</div><span class="text_page_counter">Trang 38</span><div class="page_container" data-page="38">

38

phát triÅn đi lên, nh n vt cú lý tÔỏng, hnh òng v ci to, vÔt thoỏt lờn hon cnh. Theo ú, cỏt truyòn tiÅu thut vÁn đßng theo sự phát triÅn cÿa tính cách nhân v<i>Át. NÁu á Công vi c của n ười viết tiểu thuyết, Nguy n Đình </i>

Thi đã đà cÁp đÁn tÅm quan tráng cÿa thÁ giái nßi tâm nhân vÁt, thì á cơng trình cÿa mình, Phan Cự Đß cho rằng, tiÅu thuyÁt cÅn quan t m chú ý đÁn quá trình phát triÅn t m lý ca nh n vt, nhÔ kiu iòn chāng pháp tâm hßn . Theo đó, nhà nghiên cāu nhÃn m¿nh đÁn mái quan hß bißn chāng, logic nßi t¿i giữa t m lý và hành đßng cÿa nhân vÁt, giữa tính cách điÅn hình và hồn cÁnh điÅn hỡnh theo khuynh hÔỏng hiòn thc xó hòi ch ngha.

ĐiÅm mái cÿa cơng trình này chính là đà cÁp cơng phu h¢n cÁ và kÁt cÃu cÿa tiÅu thuyÁt. Chỉnh thÅ kÁt cÃu cÿa tiÅu thuyÁt cÅn tháng nhÃt giữa các u tá thc nßi dung và hình thāc, từ chÿ đà tiÅu thut, nhân vÁt, cát trun đÁn ngơn ngữ, nhßp đißu, trÅn tht. Có thÅ nói, đ y là cơng trình lý ln tiÅu thut có đóng góp hÁt sāc quan tráng á Vißt Nam khi đã xác đßnh các vÃn đà bÁn chÃt nghß thuÁt cÿa tiÅu thut nói chung và tiÅu thut hißn thực xã hßi ch ngha núi riờng. S nghiờn cu k lÔng ca tỏc gi òng thòi ó Ôa n s ỏnh giỏ ao quát thành tựu sáng tác tiÅu thuyÁt Vißt Nam từ đÅu thÁ kā XX. Xt phát từ mục đích nhằm mơ tÁ những quan nißm khác nhau và tiÅu thuy<i>Át, Xây dựng tác phm tiu thuyt ca Nguy n Vn Trung [99] hÔỏng đÁn </i>

kỹ thuÁt xây dựng tiÅu thuyÁt qua triÅn khai tip cn t quan niòm con ngÔòi n phÔÂng phỏp sáng tác. Theo đó, vái quan nißm niÃm tin cú con ngÔòi , Nguy n Vn Trung xem xột á tiÅu thuyÁt nhóm lãng m¿n cá nhân chÿ nghĩa (tiờu biu nhÔ T lc vn đồn) và nhóm tÁ chân xã hßi (tiêu biÅu là chÿ nghĩa hißn thực phê phán) thì tiÅu thuyÁt là quang cÁnh - vai trò cÿa ngÔòi ỏc v ngÔòi vit l u ng ngoi nhìn. Có thÅ là cái nhìn đßng hóa (nhà vn nhp thõn vo nhõn vt, thÔòng l nhõn vt chớnh); nhỡn ng gn (ng ngoi nhÔng gn gi, hiu nhõn vÁt h¢n), nhìn đāng xa (nhà tiÅu thut chỉ là

</div><span class="text_page_counter">Trang 39</span><div class="page_container" data-page="39">

39

ngÔòi thut li chuyòn v tự đÅ nhân vÁt nói lên ý nghĩa mái sự). Vái cách tiÁp cÁn viÁt này, nhân vÁt tiÅu thuyÁt l phÔÂng tiòn, s vt Ôc ton quyn quyt đßnh bái nhà vn. à quan nißm hoi nghi con ngÔòi , Nguy n Vn Trung xem tiÅu thuyÁt là mßt ý thāc . Do vÁy, tiÅu thuyÁt là sự đái tho¿i giữa nhân vÁt vái nhân vÁt và ý ngha cuòc òi, c biòt l sỏ phn lm ngÔòi, nhà vn không phÁi tÁ cÁnh mà là đái tho¿i, nhÃt là đßc tho¿i nßi tâm; khơng cịn khng cách gia tỏc gi, ngÔòi ỏc khi thòi gian s kiòn khơng theo mßt thā tự nào thay vì khơng gian quen thc, khơng gian nßi t m và đái nghßch Ôc gi lờn nhiu hÂn biu thò nhng suy nghĩ và cÁm xúc và sự tßn t¿i cÿa con ngÔòi. Nhỡn nhn mòt cỏch khỏch quan, quan niòm ny ca Nguy n Vn Trung nhÔ mòt thanh cụng c lý luÁn và tiÅu thuyÁt đÅ xem xét dòng tiÅu thut hißn sinh xã hßi á đơ thß miÃn Nam nhng nm 1954-1975 mòt cỏch rừ rng hÂn. Vỏi quan niòm th a vng úng con ngÔòi , tiÅu thuyÁt gia sử dụng kỹ thuÁt tiÅu thuyÁt là mßt phÁn tiÅu thuyÁt . Trên thực tÁ, đ y là quan nißm nhà nghiên cāu tiÁp nhÁn nh hÔỏng t A. Grillet, mòt nh tiu thuyt hiòn đ¿i tiên phong cho phong trào tiÅu thuyÁt mái á PhÔÂng T y.

NÁu nhìn tiÅu thut Vißt Nam á giai đo¿n 1945-1985, thÁm chí cho đÁn cuái thÁ kā XX, và mặt sáng tác khó có thÅ tìm thÃy những tỏc phầm theo thiờn hÔỏng s dng k thut xõy dựng này, thì những nm đÅu thÁ kā XXI, khá nhiÃu nhà tiÅu thuyÁt Vißt Nam l¿i m¿nh d¿n thử sāc theo kiÅu tá chāc cÃu trúc cho tiÅu thut cÿa mình. Đó là tiÅu thuyÁt tái hißn/tái t¿o những nhân vÁt mÃt dÃu , khơng hẳn đi vào ph n tích t m lý, tỡnh cm cng nhÔ khụng quỏ dy tỡnh tit k; chuỗi trÁt tự thßi gian bß đÁo lßn, khơng gian ò vt cú khi xut hiòn dy hÂn, iu hiòn cỏi nhỡn/cỏch nhỡn chỳ trỏng hÂn vo nh n vt (con ngÔòi). Quan niòm th a ny chÔa hẳn phù hợp vái vn hác Vißt Nam giai đo¿n 1945-1985, vì suy cho cùng mái quan nißm đÃu có c sỏ hỡnh thnh t hon cnh xó hòi v vn hóa. Vì vÁy, nÁu quy chiÁu vào vn hác Viòt Nam ÔÂng

</div><span class="text_page_counter">Trang 40</span><div class="page_container" data-page="40">

40

i thỡ s úng gúp mòt gúc nhỡn, mòt hÔỏng tip cn tiÅu thuyÁt từ phía nhà tiÅu thuyÁt cÿa Nguy n Vn Trung thực sự có ý nghĩa, giá trß.

<i>Nm 1973, Doãn Quác Sỹ cho ra mắt Vn ọc và tiu thuyt [75], mòt </i>

cụng trỡnh sÔu tp, sp xp l¿i các quan nißm và tiÅu thuyÁt cÿa những tác gi i trÔỏc kốm theo nhng kin gii ca ngÔòi vit rừ hÂn cỏc quan niòm, nhÔ: tiu thuyt l mòt chuyòn tÔỏng tÔng nhÔng luụn t sỏt vỏi thực t¿i; mái quan hß chặt ch¿ giữa nhân vÁt và cát truyßn; cách phân lo¿i nhân vÁt tiÅu thuyÁt, phân lo¿i tiÅu thuyÁt.

NhÔ vy, ỏ giai on hai, tiu thuyt thÔòng Ôc nhỡn t hÔỏng phờ bỡnh qua cỏc yu tỏ cú trong tiu thuyt nhÔ nh n vt, cát truyßn, thßi gian kÅ bên c¿nh vißc gắn vái chÿ đÃ, đà tài cÿa vn hác giai đo¿n này; trờn c sỏ ú, mòt sỏ nh nghiờn cu cú c hòi giỏi thiòu, tip nhn lý lun vn hỏc nÔỏc ngoi nht l vn hỏc Nga, t ú gúp phn lm rừ hÂn vò trớ Ôu viòt ca tiu thuyÁt á giai đo¿n này thông qua những nghiên cāu và mặt lý thuyÁt thÅ lo¿i.

<i>Giai đo¿n từ 1986 đến cuối thế kỷ XX </i>

Đ y là giai on ỏnh du Ôỏc ngoặt trong vn hác Vißt Nam nói chung, tiÅu thut nói riêng. C¢ chÁ đái mái t¿o tinh thÅn dân chÿ hóa cho vn hỏc ó mỏ ra c hòi cho vn nghò s và trí thāc đón nhÁn tinh hoa vn hóa nhân lo¿i trên thÁ giái. Theo đó, hß tháng lý ln vn hác nói chung, lý thuyÁt thÅ lo¿i núi riờng ó Ôc giỏi thißu, cÁp nhÁt thành tựu lý lun vn hỏc phÔÂng T y hiòn i, trong ú cú cp n c trÔng th loi tiu thuyt, ú l mòt c sỏ quan tráng đÅ những vÃn đà lý thuyÁt tiÅu thuyÁt á Vißt Nam (cÁ và mặt sáng tác l¿n tiÁp nhÁn) Ôc xem xột, ỏnh giỏ li v i n tỏng hp thnh tu vỡ mòt s ỏi mỏi tÔ duy tiÅu thut.

Nhß có những cơng trình nghiên cāu Ôc dòch (lun ỏn ó cú nhc ỏ trờn), th<i>ßi điÅm này, từ lý thuyt th loi nhÔ cụng trình Lý luận vn ọc </i>

(nhiÃu tác giÁ) đã có sự táng hợp và nm c trÔng c n ca tiu thuyt. ú

</div>