VỀ TÁC PHẨM SƠN MÀI "SPECULA"* CỦA NGUYỄN OANH PHI PHI pot

VỀ TÁC PHẨM SƠN MÀI
"SPECULA"* CỦA NGUYỄN OANH
PHI PHI

Specula: một góc nhìn

Có khá nhiều những lời bàn về tranh sơn mài truyền thống ở Việt Nam,
nhưng tôi nhận thấy cũng không có nhiều nghệ sĩ theo đuổi truyền thống đó.
Tôi cũng không nhìn thấy ở sơn mài như là m
ột chất liệu cũ hay lâu đời. Với
tôi, cái được coi là kỹ thuật sơn mài truyền thống chưa chú trọng đủ đến sự
ngẫu nhiên, bộc lộ dấu ấn nghệ sĩ, nhấn mạnh quy trình thực hiện, liên k
ết đa
ngành - những yếu tố vốn có của chất liệu này. Thay vào đó, tôi thấy “sơn
ta” là một chất liệu nghệ thuật đương đại vẫn còn đang biến chuyển, và tôi t
ự
hào là một phần trong sự biến chuyển đó. Thực tế, giờ chính là thời điểm
thích hợp cho lần phục hưng thứ hai của sơn ta. Nguyễn Oanh Phi Phi
Các tác phẩm bằng chất liệu sơn mài “truyền thống” của Oanh Phi Phi bao
giờ cũng là sự biểu hiện của cái mới, cái quy mô, của niềm tin, khát vọng,
của lao động và của nghị lực.
Trên bề mặt của một “đường hầm”, “Specula”, rộng tới 63m2, chị vẽ như
một nhà khảo cổ, nhưng lại đi tìm thông tin ở ngay trong lòng thời đại mình
đang sống - một lối tự nghiệm, như là kết quả kết tinh của một quá trình “du
cư” liên tục, từ miền đất nền văn hóa này sang mi
ền đất nền văn hóa khác, từ
Đông sang Tây. Là một nghệ sĩ “đúng nghĩa” quốc tế và đương đại, các tác
phẩm của chị, đặc biệt “Specula”, thông qua cái vẻ bên ngoài đột nhiên dị
biệt, thường khéo ẩn chứa, ở bên trong, những “phổ niệm” (universaux), dễ
đọc và dễ gần gũi, giàu chất suy tưởng và dạt dào nội tâm.
Bằng một tay nghề đã đạt đến trình độ điêu luyện, Oanh Phi Phi, quả thực,

đã đưa được “sơn mài” vào một khúc diễn biến lạ lùng, nơi mà b
ản thân chất
sơn và thức hình bất thường của nền đế (support) -dường như đã th
ực sự hóa
thân thành những đề tài, những motif mang tính tâm linh và lễ nghi của
chính tác phẩm. Oanh Phi Phi, nếu như chị đã từng nói về “lần phục hưng
thứ hai của sơn ta” - thì với tác phẩm quan trọng này, “Specula”, chị có thể
đã là một trong số những tác nhân cho lần phục hưng thứ hai ấy.
Quang Việt
Lời giới thiệu “Ghi chú về tác phẩm Specula” viết cho triển lãm “Specula”
của Nguyễn Oanh Phi Phi
Với tôi, tác phẩm Specula của Oanh Phi Phi, một cách sâu sắc, có liên
quan tới các lối cách quy giảm kiểu hiện tượng học (phenomenological
reduction), thông qua sự nhấn mạnh của nó vào cảm giác vật chất, vào sự
nhận biết một cách có ý thức về hành vi tri giác, và vào sự trải nghiệm mà ở
đó vẫn ngập tràn những nỗi ngạc nhiên.
Kết cấu của Specula là một đoạn hành lang vòm, được chiếu sáng qua lớp
kính mờ bên dưới. Toàn bộ nội thất của Specula đều được vẽ bằng sơn mài.
Khi người xem đi dọc theo đoạn hành lang đó, vào lúc đôi mắt họ bắt đầu
quen dần với ánh sáng mờ ảo, chính là lúc họ có thể thấy bóng đổ và sự di
chuyển của họ đang thay nhau che lại và mở ra những khu vực khác nhau
nơi các tấm vách sơn mài.
Specula cũng chứng tỏ sơn mài đã thành công đến thế nào trong việc gợi
tả tính vật chất của các chất liệu tự nhiên khác nhau. Chính khía cạnh này
của chất liệu sơn mài đã được Oanh Phi Phi khảo sát kỹ lưỡng trong quá
trình phát triển tác phẩm. Ngắm những tấm sơn mài nghiên cứu về gạch của
chị, tôi không chỉ giật mình b
ởi sự giống nhau đến kinh ngạc giữa chúng với
những viên gạch thật, mà còn bởi cảm giác về độ sâu và sáng mà chất liệu
sơn mài tạo cho ý tưởng về khối gạch. Có thể nói, như trong ngụ ngôn về

hang động của Plato vậy. (Oanh Phi Phi cũng tham chiếu tới ngụ ngôn này).
Gạch sơn mài chính là ur-brick, biểu thị yếu tính của gạch, còn gạch trong
đời thường chỉ là hình bóng ảo mà thôi.
Specula cũng có sự liên kết mật thiết với môi trường địa phương, thông qua
cả chất liệu sơn mài lẫn câu chuyện riêng tư của nghệ sĩ. Việc miêu tả một
nghệ sĩ là “nghệ sĩ Việt hải ngoại” thường đưa đến nguy cơ tạo ra một mẫu
rập khuôn nào đó trong cách hiểu tác phẩm của họ. Tuy nhiên, việc Oanh
Phi Phi lớn lên tại Mỹ cùng bố mẹ gốc Việt, việc chị đã tìm về Việt Nam và
cho tới nay đã sống tại Hà Nội được bốn năm - , tất cả những việc đó đều
góp phần tạo nên lịch sử hình thành Specula. Trong cộng đồng nghệ thuật
Việt Nam, chị vừa là người trong cuộc, vừa là người ngoài cuộc. Oanh Phi
Phi không học về sơn mài theo hệ thống chính qui của trường nghệ thuật
Việt Nam, song bù lại, chính điều đó đã buộc chị phải theo đuổi một quá
trình học hỏi và thử nghiệm nghiêm khắc trong suốt thời gian sống tại Hà
Nội. Cũng chính quá trình này đã giúp chị đạt tới thành tựu đáng kể với chất
liệu sơn mài. Oanh Phi Phi trung thành với việc sử dụng sơn ta tự nhi
ên theo
những lối cách tân, và trong thực tế, đã có một số thử nghiệm thành công
trong việc tạo ra các cốt nền kiểu mới để vẽ sơn mài. Đầu năm 2009, tại Bùi
Gallery ở Hà Nội, Oanh Phi Phi đã giới thiệu tác phẩm Cadastre, mà ở đó,
chị đã kết hợp sơn mài với nền vóc bằng sắt. Tuy nhiên, với tác phẩm
Specula lần này, Oanh Phi Phi lại tìm ra cách tạo cốt nền cho sơn mài t
ừ chất
liệu composite gia cố bằng sợi thủy tinh với lớp phủ epoxy. Bằng cách đó,
chị đã có thể vẽ sơn mài trên bề mặt cong khổ lớn, như vòm cong của
Specula chẳng hạn, và tạo ra được một không gian sơn mài “có tính kiến
trúc”. Không chỉ tạo ra sức thu hút về mặt kỹ thuật đơn thuần: những thử
nghiệm của chị còn tạo nền tảng khái niệm cho tác phẩm.
Các họa sĩ vẽ sơn ta theo lối hiện đại của Trường Cao đẳng Mỹ thuật
Đông Dương, về cơ bản, đã loại bỏ được sự phụ thuộc của chất sơn vào vật

thể mà nó được vẽ lên (như tượng tôn giáo hay đồ nội thất): trong tác phẩm
của họ, những vật thể ấy chỉ đơn thuần là phương tiện (tấm vóc phẳng) chở
hình ảnh. Tuy nhiên, trong Specula, lại tồn tại cả hai yếu tố “tranh sơn” và
“sơn dùng trong nội thất”, tức các yếu tố vừa liên quan tới lịch sử sơn mài
Việt Nam thế kỷ 20, vừa liên quan tới giai đoạn tiền hiện đại của nghệ thuật
vẽ sơn Việt Nam. Qua Specula, Oanh Phi Phi khiến chúng ta nhớ lại rằng:
hành vi thưởng thức nghệ thuật sơn đã từng luôn luôn được kết hợp với trải
nghiệm có được trong các không gian cụ thể, chẳng hạn như trong các nội
thất gia đình hay trong đền chùa. Trong nhiều đền chùa tại Hà Nội và ngoại
thành, những bức tượng sơn son thếp vàng đặt trên ban th
ờ trong không gian
kín, luôn luôn chìm trong lớp ánh sáng mờ ảo. Vẻ rực rỡ và khả năng bắt
sáng của sơn khiến cho những pho tượng tỏa rạng trong không gian u tịch.
Trong khi nghệ thuật sơn mài đã và đang xuất hiện ngày càng nhiều nơi các
không gian sáng sủa với ánh sáng tập trung của các bảo tàng, Specula lại g
ợi
nhắc về một mẫu thức xem tác phẩm theo lối cổ xưa.
QUANG VIỆT (giới thiệu và biên tập)

Phoebe Scott (tiến sĩ, chuyên viên về nghệ thuật hiện đại Việt Nam, Đại học
Tổng hợp Sydney).
Trích lời giới thiệu “Không gian và Bản thể” viết cho triển lãm “Specula”
của Nguyễn Oanh Phi Phi (nguyên bản tiếng Anh).
* Triển lãm tại 93 Đinh Tiên Hoàng, Hà Nội, từ 4/12 đến 31/12/2009.