Sử dụng kênh hình trong dạy học Lịch sử trường THCS

LỜI NÓI ĐẦU
Trong lịch sử phát triển xã hội Việt Nam thì giáo dục giữ vai trò vô cùng quan
trọng. Thế hệ trẻ là tương lai của đất nước, là những người kế tục và phát huy sự tiến
bộ. Mục tiêu của giáo dục và đào tạo nhằm nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực và bồi
dưỡng nhân tài, hình thành đội ngũ lao động có tri thức và tay nghề, có năng lực, phẩm
chất, tự chủ, năng động và sáng tạo. Nhà trường đào tạo thế hệ trẻ theo hướng hoàn
thiện và có năng lực, chuyên môn sâu, ý thức và có khả năng tự tạo việc làm trong nền
kinh tế nhiều thành phần, đặt biệt là đào tạo ra những con người có khả năng sư phạm
để tiếp tục sự nghiệp giáo dục của cha ông chúng ta.
Trường Cao đẳng Sư phạm Sóc Trăng là nơi giữ vai trò quan trọng trong việc
đào tạo ra nguồn nhân lực cho sự nghiệp giáo dục của tỉnh Sóc Trăng. Do đó, ngoài
việc cung cấp cho những sinh viên có kiến thức về chuyên môn, những kiến thức sư
phạm thì việc hướng dẫn sinh viên thực tập sư phạm là một phương pháp thiết thực
nhằm tạo cho sinh viên nền tảng vững chắc trước khi bước vào thực tiễn giảng dạy ở
các trường phổ thông.
Trong thời gian thực tập, nhất là trong thời gian em đã gặp rất nhiều khó khăn
và bỡ ngỡ trước những mới lạ và điểm khác so với môi trường mà mình đã được đào
tạo, có những mặt đòi hỏi sự phấn đấu và nỗ lực của bản than và sự trợ giúp của Thầy
Cô và đồng nghiệp. Nhưng dưới sự hướng dẫn của Thầy Phan Huy Hiền - Giảng viên
Trường Cao đẳng Sư phạm Sóc Trăng, giáo viên hướng dẫn chuyên môn cô Nguyễn
Thị Cẩm Như cùng một số thầy cô trong trường THCS Pô Thi, em đã rút ra được rất
nhiều kinh nghiệm và bài học cho bản thân, mặc dù chưa được nhiều nhưng đó chính là
nền tảng giúp em tự tin hơn khi đứng trên bụt giảng và là động lực giúp em tự tin hơn
trong lần thực tập năm III và trong sự nghiệp giảng dạy sau này.
Đây là lần đầu tiên được thực tập sư phạm nên không thể tránh khỏi những
thiếu sót, em kính mong các Thầy, Cô bỏ qua những thiếu sót và đóng góp nhiều ý
kiến để em có thể hoàn thành tốt nhiệm vụ của một người giáo viên tập sự và trong
công tác giảng dạy của em sau này được tốt hơn.
Nguyễn Văn Sơn Trang
1
A. PHẦN CHUNG

1. Lí do chọn đề tài
Trong sách giáo khoa lịch sử hiện nay kiến thức lịch sử không chỉ tập trung ở
kênh chữ mà còn cả ở kênh hình. Như vậy kênh hình trong dạy học lịch sử hiện nay
không chỉ được sử dụng giới hạn ở việc minh hoạ cho nội dung bài học mà là một
trong những nguồn cung cấp kiến thức lịch sử quan trong cho học sinh.
Do đó, vấn đề đổi mới phương pháp dạy học nói chung và đổi mới phương pháp
dạy học lịch sử nói riêng đã được đề cập và đặt ra trong thực tiễn trong suốt nhiều năm
gần đây và đã thu hút được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu, quản lí giáo dục
cũng như các giáo viên trực tiếp đứng lớp. Tất cả đều khẳng định phải đổi mới phương
pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực hoạt động của học sinh.
Trong dạy học lịch sử, khai thác và sử dụng kênh hình là biện pháp quan trong
tích cực để nâng cao chất lượng dạy học bộ môn, gây hứng thú học tập hơn cho học
sinh. Đối với giáo viên khai thác sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa, không chỉ
làm cho bài giảng trở nên sinh động, hấp dẫn mà còn góp phần quan trong trong việc
tạo biểu tượng, hình thành khái niệm lịch sử cho học sinh; phát triển ở học sinh kĩ năng
quan sát, trí tưởng tượng, tư duy ngôn ngữ; giáo dục tư tưởng cảm xúc, cảm nghĩ ở học
sinh. Đối với học sinh thông qua “làm việc” với bản đồ, tranh ảnh, sơ đồ các em sẽ
hiểu sâu sắc hơn bản chất của sự kiện lịch sử, nắm vững các quy luật của sự phát triển
xã hội, nhớ kỹ, hiểu sâu những hình ảnh, những kiến thức lịch sử. Hỉnh ảnh được giữ
lại đặc biệt vững chắc trong trí nhớ là hình ảnh thu nhận bằng trực quan
Tuy nhiên vấn đề đặt ra hiện nay là làm thế nào để phát huy nâng cao hiệu quả
bài học lịch sử, phát huy tính tích cực học tập của học sinh, đó là một trong những vấn
đề đòi hỏi các nhà giáo dục hiện nay cần thực hiện để đạt hiệu quả cao. Vấn đề đặt ra là
sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa nhằm phát huy tính tích cực của học sinh trong
dạy học lịch sử góp phần nâng cao hiệu quả bài học lịch sử.
Mặc dù việc khai thác sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa là biện pháp
quan trong để nâng cao chất lượng dạy học bộ môn, nhưng hiện nay vấn đề này vẫn
chưa được quan tâm một cách đầy đủ. Nguyên nhân của tình trạng này có nhiều, song
chủ yếu là:
Nguyễn Văn Sơn Trang

2
- Chúng ta mới chỉ chú ý đến kênh chữ của sách giáo khoa và coi đây là nguồn
cung cấp kiến thức lịch sử duy nhất trong dạy – học lịch sử mà không thấy rằng kênh
hình không chỉ là nguồn kiến thức quan trọng cung cấp một lượng thông tin đáng kể,
mà còn là phương tiện trực quan có giá trị giúp bài học lịch sử trở nên sinh động hấp,
dẫn hơn, gây hứng thú học tập hơn cho học sinh.
- Không ít giáo viên chưa hiểu rõ xuất sứ nội dung ý nghĩa của kênh hình trong
sách giáo khoa. Trong các đợt bồi dưỡng thay sách, giáo viên hầu như chỉ được giải
thích về cấu tạo chương trình, những điểm mới về nội dung sách giáo khoa mà không
được chú trong bồi dưỡng về việc khai thác sử dụng kênh hình, mặc dù số lượng kênh
hình trong sách giáo khoa hiện hành tăng lên đáng kể so với trước.
- Nhiều giáo viên nhận thức đầy đủ giá trị, nội dung của kênh hình nhưng lại
ngại sử dụng và sợ mất thời gian hoặc nếu có sử dụng phần nhiều vẫn mang tình hình
thức minh hoạ cho bài giảng.
Chính vì vậy mà để phát huy tính tích cực, chủ động trong việc tiếp thu kiến
thức lịch sử của học sinh, phát huy tính tích cực học tập của học sinh thì kênh hình
trong sách giáo khoa có một ý nghĩa rất quan trọng trong giảng dạy lịch sử. Kênh hình
sẽ giúp cho học sinh có được những biểu tượng lịch sử, qua đó hình thành các khái
niệm lịch sử trên cơ sở trực tiếp quan sát, khắc phục tình trạng, hiện đại hoá lịch sử của
học sinh. Qua hệ thống kênh hình sẽ giúp cho học sinh hiểu sâu sắc bản chất của sự
kiện lịch sử, hiểu sâu kiến thức lịch sử.
Từ những vấn đề đã nêu trên đây, đó là lí do em chon đề tài “sử dụng các tài
liệu tham khảo và kênh hình trong dạy học “các quốc gia cổ đại phương đông”
2. Mục đích nghiên cứu
Xây dựng các biện pháp sử dụng tài liệu tham khảo và kênh hình trong SGK
theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh. Nâng cao hiệu quả giảng dạy bộ môn
lịch sử nói chung và lịch sử 6 nói riêng.
Khắc sâu kiến thức đã học ở phần phương pháp để vận dụng vào một bài soạn
giảng cụ thể. Từ đó giúp cho mỗi giáo viên có thể kiểm chứng lại những phương pháp
mà bản thân đã học và thực tiễn vận dụng có sự giống và khác nhau như thế nào,

những thuận lợi và khó khăn gì nảy sinh trong suốt quá trình nghiên cứu
Vận dụng lí thuyết vào việc soạn giảng theo hướng đổi mới phương pháp để
nâng cao chất lượng bài dạy, từ đó rút ra những ưu điểm để phát huy ngày càng có hiệu
Nguyễn Văn Sơn Trang
3
quả trong công tác giảng dạy, đồng thời khắc phục những mặt hạn chế để ngày càng
hoàn thiện chuyên môn và sự nghiệp giáo dục nước nhà.
Rèn luyện sinh viên làm quen công tác nghiên cứu khoa học bộ môn.
3. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu thì bao la và rộng lớn nhưng trong bài nghiên cứu này
chúng ta chỉ tập trung vào đối tượng nghiên cứu đó là “Quá trình dạy học lịch sử ở
THCS nhất là lịch sử lớp 6”
4. Phạm vi nghiên cứu
Việc sử dụng tài liệu tham khảo và sử dụng kênh hình trong dạy học bài “các
quốc gia cổ đại phương Đông”
5. Phương pháp nghiên cứu
Có rất nhiều phương pháp được vận dụng trong việc nghiên cứu nhưng chủ yếu
là các phương pháp sau:
- Sưu tầm nghiên cứu tài liệu
- Quan sát,
- Khảo sát, thống kê, so sánh,
6. Kế hoạch và thời gian
Ngày 28 tháng 03 năm 2010, sinh viên nhận đề tài nghiên cứu khoa học từ giảng
viên hướng dẫn (thầy Phan Huy Hiền), giảng viên hướng dẫn sinh viên các bước thực
hiện, chỉ dẫn phần việc và phần nội dung mà sinh viên cần phải thực hiện trong suốt
quá trình thực hiện đề tài nghiên cứu khoa học.
Thời gian thực hiện đề tài từ ngày nhận được đề tài cho đến hết ngày 04 tháng
05 năm 2010.
Nguyễn Văn Sơn Trang
4

B. NỘI DUNG
I. Những vấn đề chung
Một số vấn đề về lý luận dạy học .
1. Tác dụng của việc sử dụng tài liệu tham khảo và kênh hình trong bài
học lịch sử ở trường THCS.
Trong việc sử dụng tài liệu tham khảo và kênh hình trong bài học lịch sử ở
trường THCS, để nắm vững được những nội dung cũng như những cách thực hiện
mang lại hiệu quả tốt nhất trong giảng dạy ngươi giáo viên trước tiên cần nắm vững
những kiến thức cơ bản nhưng rất quan trọng, nó là tiền đề là bước khởi đầu cho sự
thành công trong công tác giảng dạy lịch sử trong thời kì công nghệ thông tin hiện đại
như ngày nay.
1.1 Khái niệm về quá trình dạy học .
Theo quan niệm cổ truyền : quá trình dạy học là tập hợp những hành động liên
tiếp, thâm nhập vào nhau của giáo viên và của học sinh dưới sự hướng dẫn của giáo
viên, nhằm làm cho học sinh tự giác nắm vững hệ thống những cơ sở khoa học và
trong quá trình đó, phát triển những năng lực nhận thức và năng lực hành động, hình
thành thế giới quan và nhân sinh quan. Như vậy quá trình dạy học được hiểu là một tập
hợp những hoạt động của thây và trò, dưới sự hướng dẫn chủ đạo của giáo viên nhằm
giúp trò phát huy được nhân cách và nhờ đó mà đạt tới mục đích dạy học .
Theo quan niệm hiện nay, quá trình dạy học là một quá trình tương tác ( hợp
tác) giữa thầy và trò, trong đó thầy chủ đạo nhờ các hoạt động tổ chức, lãnh đạo, điều
chỉnh hoạt động nhận thức của học sinh, còn trò tự giác, tích cực, chủ động thông qua
việc tổ chức, tự điều chỉnh hoạt động nhận thức của bản thân nhằm đạt tới mục đích
dạy học. Khái niệm nêu trên về quá trình dạy học sẽ được phân tích kỹ nhờ những cách
tiếp cận mới để vạch rõ bản chất của khái niệm.
1.2 Bản chất của quá trình dạy học .
Nguyễn Văn Sơn Trang
5
Sự hiểu biết của con người chỉ có thể trở nên sâu sắc và có hiệu quả khi sự hiểu
biết đó không chỉ dừng lại ở những dấu hiệu mang tính hình thức bên ngoài của sự vật

hiện tượng khiến ai cũng có thể cảm nhận được bằng trực giác, mà cái khó hơn chính là
nhận biết, phát hiện được thực chất bên trong những gì cấu thành sự vật và hiện tượng
đó, quy định sự tồn tại, phát triển và tiêu vong của chúng.
a. Những cơ sở để xác định bản chất của quá trình dạy học .
Để xác định bản chất của quá trình dạy học, cần căn cứ vào mối quan hệ giữa
hoạt động nhận thức của loài người với hoạt động học tập của học sinh và mối quan hệ
giữa hoạt động dạy với hoạt động của học trong quá trình dạy học.
Trong quá trình phát triển của lịch sử xã hội loài người, con người muốn tồn
tại và phát triển thì phải không ngừng nhận thức và cải tạo hiện thực khách quan,
không ngừng tích luỹ, hệ thống hoá, khái quát hoá kinh nghiệm, những tri thức và
truyền đạt lại cho các thế hệ kế tiếp.
Trong xã hội diễn ra hoạt động nhận thức của loài người và hoạt động dạy học
cho thế hệ trẻ trong đó hoạt động nhận thức của loài người đi trước theo con đường
vòng nhằm tìm tòi phát hiện những cái mới khách quan, còn hoạt động học của học
sinh cũng là quá trình nhận thức nhằm lĩnh hội những cái mới chủ quan được diễn ra
trong môi trường sư phạm, có sự hướng dẫn, có vai trò chủ đạo của giáo viên.
Khi xác định bản chất của quá trình dạy học cần xem xét mối quan hệ giữa hoạt
động dạy và hoạt động học. Dạy và học phản ánh tính hai mặt của quá trình dạy học,
chúng thống nhất biện chứng với nhau. Thầy đóng vai trò chủ đạo, trò tích cực, tự giác,
chủ động lĩnh hội tri thức kỹ năng và tự làm phong phú vốn hiểu biết của mình.
b. Những đặc điểm cơ bản của quá trình dạy học hiện nay.
Hoạt động học tập của học sinh được tích cực hoá trên cơ sở nội dung dạy học
ngày càng hiện đại hoá.
Thực tiễn quá trình dạy học đang tồn tại một mẫu khá phổ biến, một bên là nội
dung dạy học không ngừng đổi mới theo hướng hiện đại hoá, nội dung thì quá tải- mà
thời gian học tập thì quá hạn, phương pháp, phương tiện dạy học lại lạc hậu, lỗi thời
Trong quá trình dạy học hiện nay, học sinh có vốn sống và năng lực nhận thức
phát triển cao hơn so với trẻ cùng độ tuổi.
Nguyễn Văn Sơn Trang
6

Do cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật hiện nay , được sống trong môi trường tri
thức ngày càng phong phú học sinh thường xuyên được tiếp xúc với nhiều nguồn thông
tin rất đa dạng.
So với trẻ cùng độ tuổi ở các thế hệ trước, học sinh ngày nay có năng lực nhận
thức và vốn sống phát triển hơn, thông minh hơn, năng động hơn
Vì vậy hoạt động dạy học phải có tác dụng thúc đẩy sự phát triển năng lực và
phẩm chất trí tuệ, tạo nên sự biến đổi về chất trong hoạt động nhận thức.
Trong quá trình học tập, học sinh có xu hướng vượt ra khỏi nội dung tri thức, kỹ
năng do chương trình đã qui định.
Nhìn chung đa số học sinh không thoả mãn với nội dung những gì các em được
học trong chương trình, các em luôn nhạy cảm với cái mới, muốn học thêm, tự tìm tòi,
phát hiện cái mới muốn liên hệ lí luận với thực tiễn, muốn phát hiện và giải quyết vấn
đề bằng nhiều con đường, cách thức, phương án khác nhau, muốn được học thêm
những môn tự chọn, tuỳ chọn
Quá trình dạy học hiện nay được tiến hành trong điều kiện cơ sở vật chất và các
phương tiện kỹ thuật dạy học ngày càng hiện đại.
Cùng với sự đổi mới nội dung và phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích
cực học tập của học sinh, các nhà trường hiện nay cũng đã được trang bị khá đầy đủ
các phương tiện dạy học, nhờ vậy mà gây hứng thú cho học tập cho học sinh, giúp họ
lĩnh hội nhanh dễ dàng hơn những tri thức và vận dung linh hoạt sáng tạo tri thức đó
vào thực tiễn cuộc sống.
Từ sự phân tích các cơ sở trên, chúng ta nhận thấy, hoạt động học tập của học
sinh được tiến hành trong những điều kiện sư phạm nhất định có sự tổ chức , điều
khiển, hướng dẫn cụ thể của giáo viên thông qua việc lựa chọn nội dung, việc vận dụng
phối hợp các phương pháp, phương tiện và các hình thức tổ chức dạy học. Quá trình
nhận thức của học sinh trong học tập không phải diễn ra theo đường vòng, những thử
nghiệm sai lầm, những thất bại tất yếu thường xảy ra như trong nhận thức khoa học
Vậy quá trình dạy học, về bản chất là quá trình nhận thức đặc biệt của học sinh
do giáo viên tổ chức, điều khiển nhằm chiếm lĩnh nội dung học vấn phổ thông. Nói
Nguyễn Văn Sơn Trang

7
cách khác, dạy học là quá trình nhận thức độc đáo của học sinh dưới vai trò chủ đạo
của giáo viên nhằm thực hiện tốt mục đích, nhiệm vụ dạy học.
1.3 Thực trạng quá trình dạy học lịch sử ở trường phổ thông hiện nay.
Trong thời gian qua, nhất là từ khi Đảng ta tiến hành công cuộc đổi mới, coi
giáo dục là quốc sách hàng đầu thì vai trò, vị trí của bộ môn lịch sử ở trường phổ thông
đã không ngừng được củng cố và nâng cao .
Thực tế kết quả việc dạy và học môn lịch sử đã thể hiện rõ việc hoàn thành
nhiệm vụ của môn ở những điểm cơ bản sau.
Đã góp phần xứng đáng vào việc thực hiện mục tiêu giáo dục toàn diện đức
dục, trí dục, thể dục và mĩ dục. Đặc biệt với lợi thế bộ môn đã góp phần quan trọng
trong việc giáo dục tư tưởng, chính trị và hình thành nhân cách thế hệ trẻ. Bộ môn lịch
sử đã góp phần xứng đáng trong việc xây dựng những con người và thế hệ tha thiết gắn
bó với lý tưởng cao quý của Đảng. Đó là lớp người có đạo đức trong sáng, có ý trí kiên
cường xây dựng và bảo vệ tổ quốc. Đó là lớp người hiểu rõ cội nguồn dân tộc, hiểu rõ
công lao của tổ tiên, của các vị anh hùng, liệt sĩ đã dũng cảm , thông minh sáng tạo xây
dựng và bảo vệ tổ quốc qua các thời đại lịch sử nên họ có đủ cơ sở để hiểu tại sao
phải biết giữ gìn và phát huy các giá trị văn hoá của dân tộc. Đó là lớp người có năng
lực làm chủ tri thức khoa học, xứng đáng là người kế thừa sự nghiệp cách mạng vinh
quang của Đảng, của dân tộc.
Chất lượng dạy và học bộ môn lịch sử không ngừng được nâng cao. Qua các
hội thi số giáo viên dạy giỏi các cấp ngày càng nhiều và chất lượng ngày càng nâng
cao. Chất lượng bài làm của học sinh qua các kỳ thi tốt nghiệp THCS, THPT và các kỳ
thi học sinh giỏi quốc gia ngày càng xuất hiện nhiều học sinh đạt điểm khá, giỏi.
Do kết quả giáo dục về nhiều mặt của bộ môn, đã không ngừng củng cố và nâng
cao địa vị bộ môn. Môn lịch sử ngày càng chứng tỏ rằng nó không thể thiếu được
trong việc giáo dục tư tưởng, chính trị, đạo đức, tác phong trong việc hình thành nhân
cách cho thế hệ trẻ. Yêu thích bộ môn lịch sử là xu hướng lành mạnh đang thu hút ngày
càng nhiều học sinh ở các trường phổ thông hiện nay.
Có được các thành tích trên là do các nguyên nhân cơ bản sau:

Nguyễn Văn Sơn Trang
8
- Được Đảng, nhà nước, các cấp quản lí giáo dục và nhân dân quan tâm, đánh
giá cao vai trò tác dụng của bộ môn lịch sử, trong việc giáo dục toàn diện thế hệ trẻ.
- Nhận thức được vai trò, vị trí của bộ môn Lịch sử trong sự nghiệp giáo dục,
bản thân người giáo viên Lịch sử đã không ngừng tự học, tự đào tạo về chuyên môn
nghiệp vụ, đến nay hầu hết đã chuẩn hoá , một số còn vươn lên trình độ cao hơn để đáp
ứng nghiệp vụ , yêu cầu ngày càng cao của bộ môn . Địa vị của người giáo viên Lịch
sử trong trường phổ thông ngày càng có uy tín, được xã hội và học sinh tôn vinh.
- Bản thân học sinh ngày càng nhận thấy vai trò tác dụng của bộ môn trong việc
học tập, rèn luyện để trở thành con người có đủ năng lực và phẩm chất cần thiết để đáp
ứng yêu cầu của nhiệm vụ đổi mới và hiện đại hoá đất nước.
Bên cạnh hoàn thành nhiệm vụ của bộ môn đã nêu trên chúng ta phải thừa nhận
rằng kết quả đó còn thấp so với yêu cầu ngày càng cao của xã hội, nhất là trong thời kỳ
đẩy mạnh công nghiệp hoá , hiện đại hoá đất nước hiện nay.
Do điều kiện khách quan và chủ quan chất lượng bộ môn lịch sử còn có những
biểu hiện giảm sút, thể hiện ở những điểm sau :
Không nhớ các sự kiện lịch sử hoặc nếu có nhớ thì không chính xác là hiện
tượng không chỉ ở một số ít học sinh. Không ít học sinh rất khó khăn trong việc nhớ
lịch sử dân tộc, nhưng lại rất nhạy bén trong việc nhớ tiểu sử, tính cách, thành tích của
một vận động viên, một ca sĩ mà các em yêu thích.
Cho đến nay, đa số học sinh vẫn còn quan niệm rằng học sử chỉ cần học thuộc
lòng, nên đã dẫn tới hậu quả đáng buồn. Khả năng phân tích, so sánh, tổng hợp và
khả năng tìm hiểu nguyên nhân, bản chất của sự kiện, hiện tượng lịch sử khả năng
xâu chuỗi các sự kiện lịch sử để tìm ra nét truyền thống, những bài học còn bị hạn chế
rất nhiều, do đó làm hạn chế hiệu quả giảng dạy và học tập của bộ môn .
Sự biết và hiểu lịch sử của học chủ yếu là lịch sử đấu tranh bảo vệ tổ quốc,
phần biết về lịch sử văn hoá, phong tục tập quán, lối sống của dân tộc qua các kỳ thi
lịch sử quả là còn hạn chế rất nhiều .
Có tình trạng nêu trên là do các nguyên nhân sau đây:

* Nguyên nhân khách quan
Nguyễn Văn Sơn Trang
9
Cấu trúc của chương trình nhiều chỗ còn chưa hợp lí . Nhiều bài còn quá nặng
kiến thức trong khi đó số tiết lại cắt giảm
Việc sử dụng kênh hình đôi khi còn chưa phù hợp. Có giáo viên còn ngại sử
dụng kênh hình trong sách giáo khoa vì phần chưa hiểu rõ bản chất, nội dung của kênh
hình, phần còn sợ mất thời gian, một phần nghĩ không cần thiết mà chỉ để minh hoạ,
nên nó góp phần làm giảm chất lượng giảng dạy.
Bên cạnh đó hệ thống kênh hình hiện nay không có màu vì vậy sẽ rất khó khăn
cho việc mô tả, kiểm tra nhận thức của học sinh.
Cơ sở vật chất và thiết bị cho việc dạy học bộ môn còn thiếu rất nhiều, các tài
liệu tham khảo, tranh ảnh, tạp chí ở thư viện nhà trường về lịch sử hầu như rất ít
Chưa tận dụng được các hình thức dạy học khác như tổ chức thăm quan di tích
lịch sử, di tích cách mạng, các hình thức ngoại khoá, hội thảo Do đó quá trình dạy
học trở nên đơn điệu không phát huy được hết vai trò và tác dụng của bộ môn .
Một số địa phương còn thiếu giáo viên bộ môn chính ban , một số trường còn bố
trí giáo viên bộ môn văn, địa sang dạy lịch sử. Hậu quả là việc dạy bộ môn lịch sử bị
xem thường, kết quả học tập còn bị hạn chế.
* Nguyên nhân chủ quan
Khả năng chuyên môn nghiệp vụ của một số giáo viên bị sói mòn, một số chưa
có ý thức rèn luyện chuyên môn nghiệp vụ .
Kết quả học tập của học sinh bị hạn chế nhiều mặt:
Kỹ năng học tập bộ môn không được rèn luyện việc việc ghi nhớ đơn thuần về
các sự kiện, hiện tượng lịch sử của học sinh tỏ ra không ổn, hiện tượng ghi nhớ không
chính xác, nhầm lẫn sự kiện này với sự kiện kia và nhớ không nhiều
Một số giáo viên còn dạy chay, nên nó làm tăng thêm sự hạn chế trong việc
nhận thức lịch sử của học sinh.
1.4 Tính tích cực học tập của học sinh trong hoạt động học tập
a. Quan niệm về tính tích cực học tập.

Chủ nghĩa duy vật lịch sử xem tính tích cực là một phẩm chất vốn có của con
người trong đời sống . Khác với động vật, con người không chỉ tiếp thu những gì sẵn
Nguyễn Văn Sơn Trang
10
có trong tự nhiên mà còn chủ động cải biến môi trường tự nhiên, cải tạo xã hội, sáng
tạo ra nền văn hoá ở mỗi thời đại.
Hình thành và phát triển tính tích cực xã hội là một trong các nhiệm vụ chủ yếu
của giáo dục nhằm tạo những con người năng động, thích ứng và góp phần phát triển
cộng đồng, có thể xem tính tích cực như là một điều kiện, là kết quả của sự phát triển
nhân cách trẻ trong quá trình giáo dục.
Tính tích cực của con người biểu hiện trong hoạt động khác nhau: lao động, học
tập, TDTT, vui chơi giải trí, các hoạt động xã hội.
Tính tích cực là một hiện tượng sư phạm biểu hiện ở sự gắng sức cao về nhiều
mặt trong hoạt động học tập (L.V. Relrôra). Học tập là một trường hợp riêng của sự
nhận thức, một sự nhận thức đã được làm cho dễ dàng đi và được thực hiện dưới sự chỉ
đạo của giáo viên (P.V. Grđơnier). Vì vậy nói tới tính tích cực học tập, thực chất là nói
tới tính tích cực của nhận thức.
Tính tích cực nhận thức là trạng thái hoạt động nhận thức của học sinh tập trung
ở khát vọng học tập, cố gắng trí tuệ và nghị lực cao trong quá trình nắm vững kiến thức
. Khi nắm vững kiến thức, học sinh sẽ thông hiểu và ghi nhớ những gì đã trải qua trong
nhận thức tích cực của mình, trong đó các em đã phải có cố gắng trí tuệ.
b. Những dấu hiệu và cấp độ biểu hiện tích cực học tập.
Học sinh khao khát, tự nguyện tham gia trả lời các câu hỏi của giáo viên, bổ
sung các câu trả lời của bạn, thích được phát biểu ý kiến của mình về vấn đề nêu ra.
Học sinh hay nêu thắc mắc, đòi hỏi giải thích cặn kẽ những vấn đề giáo viên
trình bày chưa rõ.
Học sinh chủ động vận dụng linh hoạt những kiến thức, kỹ năng đã học để nhận
thức các vấn đề mới.
Học sinh mong muốn được đóng góp với thầy, với bạn những thông tin mới lấy
từ những nguồn khác nhau, có khi vượt ra ngoài phạm vi bài học, môn học.

Ngoài những biểu hiện nói trên mà giáo viên dễ nhận thấy còn có những biểu
hiện về mặt xúc cảm, khó nhận thấy hơn, như thờ ơ hay hào hứng, phớt lờ hay ngạc
nhiên, buồn chán trước một nội dung nào đó của bài học hoặc khi tìm ra lời giải thích
hay cho một bài tập khó .
Nguyễn Văn Sơn Trang
11
c. Ý nghĩa của vấn đề phát huy tính tích cực học tập của học sinh trong thời
kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá.
Bước vào thời kỳ đổi mới đất nước ta chuyển từ chế độ tập trung quan liêu bao
cấp sang nền kinh tế thị trường nhiều thành phần dưới sự quản lí của nhà nước.
Học sinh và cha mẹ học sinh đã dần thích ứng với quan niệm học để có công ăn
việc làm , chấp nhận làm việc trong cả khu vực kinh tế tập thể và tư nhân chứ không
chỉ tập chung vào khu vực nhà nước như trước kia.
Trên con đường thích ứng với cơ chế thị trường chắc chắn trong thanh niên sẽ
có những chuyển biến mạnh mẽ. Nếu như trước đây còn có tư tưởng ỉ lại, không cần
học giỏi, học tốt miễn là có công ăn việc làm thu nhập cao là được, thì hiện nay học
sinh, thanh niên sẽ phải chuyển biến mạnh mẽ về động cơ, mục đích học tập, thái độ
học tập của mình. Thay cho mục đích trước kia là học để trở thành cán bộ nhà nước, có
việc làm ổn định suốt đời sẽ là học để chuẩn bị cho cuộc sống có việc làm ngày càng
tốt hơn. Thay cho tâm lí ỉ lại sẽ là sự tháo vát tự xoay sở, sự năng động tự tạo việc làm.
Cùng với những điều chỉnh trong xã hội về sử dụng lao động, tiền lương, đãi ngộ, khắc
phục tiêu cực ô dù, móc ngoặt thanh niên sẽ có ý thức được rằng học giỏi trong nhà
trường hứa hẹn thành đạt trong cuộc đời, phấn đấu trong học tập để có trình độ thực
lực là con đường tốt nhất để mỗi thanh niên đạt tới vị trí kinh tế xã hội phù hợp với
năng lực của mình. Với một tâm lí như vậy họ sẽ chủ động lao vào học tập không biết
mệt mỏi. Một đối tượng như vậy sẽ đòi hỏi nhà trường phải thay đổi nhiều về nội dung
phương pháp giáo dục để có những sản phẩm đào tạo với chất lượng ngày càng cao
hơn, cung cấp cho thị trường lao động.
1.5 Tác dụng của việc sử dụng tài liệu tham khảo và kênh hình trong
bài học lịch sử ở trường THCS.

Trong phương pháp dạy học lịch sử, nội dung của một sự kiện lịch sử được học
sinh nhận thức thông qua việc tạo nên hình ảnh của quá khứ bằng những hoạt động của
tri giác và cảm giác. Trong sách giáo khoa lịch sử cũ kênh hình hầu như không được
chú trọng nếu có cũng chỉ để minh hoạ cho nội dung kênh chữ. Vì vậy khi giảng dạy
lịch sử người giáo viên chủ yếu sử dụng lời nói để tái tạo lại các sự kiện, hiện tượng
lịch sử nên giờ học thường trở nên nhàm chán và khô cứng.
Nguyễn Văn Sơn Trang
12
Xuất phát từ chức năng, nhiệm vụ, đặc trưng của bộ môn Lịch sử và yêu cầu đổi
mới giáo dục, cũng như thực tiễn dạy học bộ môn, việc biên soạn sách giáo khoa lịch
sử trung học cơ sở có nhiều đổi mới về nội dung và phương pháp. Sách giáo khoa lịch
sử hiện nay được biên soạn không chỉ là tài liệu giảng dạy của giáo viên mà còn là tài
liệu học tập ở lớp và ở nhà của học sinh theo định hướng mới. Đó là, học sinh không
phải học thuộc lòng sách giáo khoa mà cần phải tìm tòi, nghiên cứu những sự kiện có
trong sách giáo khoa dưới sự tổ chức, hướng dẫn, giúp đỡ của giáo viên. Từ đó, các em
tự hình thành cho mình những hiểu biết mới về Lịch sử. Do đó, những thông tin trong
sách giáo khoa một mặt được trình bày dưới dạng nêu vấn đề để học sinh suy nghĩ. Mặt
khác, kèm theo những thông tin là những câu hỏi, bài tập yêu cầu học sinh thực hiện
các hoạt động học tập khác nhau, trong đó đặc biệt là sự giảm tải 25% số lượng kênh
chữ, tăng đáng kể số lượng kênh hình. Kênh hình trong sách giáo khoa không chỉ minh
họa, làm cơ sở cho việc tạo biểu tượng Lịch sử mà còn là một nguồn cung cấp kiến
thức cho học sinh. Bên cạnh đó, một số bài viết trong sách giáo khoa còn có nhiều nội
dung để ngỏ, chưa viết hết, yêu cầu học sinh thông qua làm việc với tranh ảnh, sơ đồ,
bản đồ, sẽ tìm tòi, khám phá những kiến thức cần thiết liên quan đến nội dung bài học
mà tác giả sách giáo khoa muốn truyền tải đến học sinh.
Hiện nay, sách giáo khoa bên cạnh việc khai thác nội dung lịch sử thông qua
kênh chữ, bên cạnh đã rất chú trọng đến kênh hình. Điều đó được thể hiện thông qua số
lượng kênh hình tăng lên đáng kể so với trước, hơn nữa kênh hình trong sách giáo khoa
hiện hành không chỉ giới hạn ở việc minh hoạ cho nội dung bài học mà nó thường chứa
đựng những kiến thức lịch sử quan trọng đòi hỏi học sinh phải nắm được thông qua

“làm việc” với kênh hình. Vì vậy, khi giảng dạy lịch sử đòi hỏi người giáo viên không
chỉ sử dụng lời nói mà còn sử dụng những hình ảnh trực quan của quá khứ để tái tạo lại
lịch sử nên giờ học trở nên sinh động và hấp dẫn hơn đối với học sinh. Đó cũng là
những yêu cầu đòi hỏi người giáo viên thời buổi công nghệ phải đáp ứng đầy đủ và
đảm bảo chất lượng trong dạy học.
a. Vị trí, ý nghĩa của kênh hình sách giáo khoa trong dạy học lịch sử.
Xuất phát từ thực tế đổi mới giáo dục hiện nay, SGK lịch sử THCS được biên
soạn có nhiều đổi mới về nội dung và phương pháp. SGK lịch sử không chỉ là tài liệu
Nguyễn Văn Sơn Trang
13
giảng dạy của giáo viên mà còn là tài liệu học tập ở lớp và ở nhà của học sinh. Đó là,
học sinh không phải học thuộc lòng SGK mà cần tìm tòi nghiên cứu những sự kiện có
trong sách giáo khoa dưới sự tổ chức, giúp đỡ, hướng dẫn của giáo viên. Từ đó, các em
hình thành cho mình những hiểu biết mới về lịch sử. Do đó những thông tin trong SGK
một mặt được trình bày dưới dạng nêu vấn đề để học sinh suy nghĩ, mặt khác kèm theo
những thông tin là những câu hỏi, bài tập yêu cầu học sinh thực hiện các hoạt động học
tập khác nhau trong đó đặc biệt là sự giảm tải 25% số lượng kênh chữ tăng đáng kể số
lượng kênh hình.
Kênh hình trong sách giáo khoa không chỉ minh hoạ, làm cơ sở cho việc tạo
biểu tượng lịch sử mà còn là một nguồn cung cấp kiến thức cho học sinh. Bên cạnh đó,
một số bài viết trong sách giáo khoa còn có nhiều nội dung để ngỏ, chưa viết hết, yêu
cầu học sinh thông qua làm việc với tranh ảnh, sơ đồ, bản đồ…. Sẽ tìm tòi, khám phá
những kiến thức cần thiết liên quan đến nội dung bài học mà tác giả sách giáo khoa
muốn chuyển tải đến học sinh.
Kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử gồm nhiều loại : bản đồ, sơ đồ, hình vẽ,
tranh ảnh lịch sử. Mỗi loại có một phương pháp sử dụng riêng. Song tựu trung lại, có
thể sử dụng trong bài kiến thức mới , củng cố kiến thức đã học, ra bài tập về nhà và
trong kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh. Riêng đối với hình vẽ, tranh ảnh
lịch sử lại có hai dạng: dùng để minh hoạ cho kênh chữ hoặc với tư cách là nguồn cung
cấp thông tin, kiến thức cho người học.

Do đặc điểm của học tập lịch sử là không trực tiếp quan sát các sự kiện nên vì
vậy đồ dùng trực quan nói chung và kênh hình trong sách giáo khoa nói riêng có vai trò
ý nghĩa rất quan trọng.
Trong dạy học lịch sử, phương pháp sử dụng kênh hình góp phần quan trọng tạo
biểu tượng cho học sinh, cụ thể hoá các sự kiện và khắc phục được tình trạng “hiện đại
hoá” lịch sử của học sinh .
Kênh hình là chỗ dựa để hiểu sâu sắc bản chất của sự kiện lịch sử, hình thành
khái niệm lịch sử, nắm vững của sự phát triển của xã hội .
Kênh hình trong sách giáo khoa còn có vai tro to lớn trong việc giúp học sinh
nhớ kỹ, hiểu sâu những hình ảnh, những kiến thức lịch sử. Hình ảnh được giữ lại đặc
Nguyễn Văn Sơn Trang
14
biệt vững trắc trong trí nhớ chúng ta là hình ảnh chúng ta thu nhận được bằng trực
quan.
Cùng với góp phần tạo biểu tượng và hình thành khái niệm, kênh hình còn góp
phần vào việc phát triển khả năng quan sát, trí tưởng tượng, tư duy ngôn ngữ của học
sinh.
Nhìn vào kênh hình học sinh sẽ hình dung ra được quá khứ lịch sử được phản
ánh, minh hoạ như thế nào. Học sinh suy nghĩ và tìm cách diễn đạt bằng lời nói chính
xác có hình ảnh rõ ràng, cụ thể về bức tranh xã hội đã qua.
Kênh hình còn góp phần to lớn trong việc giáo dục tư tưởng, tình cảm, cảm xúc
thẩm mĩ trong học sinh.
Với tất cả ý nghĩa giáo dưỡng, giáo dục và phát triển nêu trên, kênh hình góp
phần to lớn nâng cao chất lượng dạy học lịch sử gây hứng thú học tập cho học sinh, nó
là chiếc cầu nối giữa quá khứ và hiện tại.
Do vậy khi sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử đòi hỏi giáo viên khi
sử dụng phải linh hoạt, sáng tạo . Vì vậy giáo viên phải chuẩn bị chu đáo và nhất là
phải có phương pháp phù hợp với từng loại kênh hình sao cho phù hợp với từng kiểu
bài khi lên lớp .
b. Các loại kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử ở THCS

Kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử ở THCS gồm các loại sau:
* Bản đồ lịch sử.
- Bản đồ lịch sử nhằm xác định địa điểm của sự kiện trong thời gian và không
gian xác định Đồng thời bản đồ lịch sử còn giúp học sinh suy nghĩ và giải thích các
hiện tượng lịch sử về mối quan hệ nhân quả, về tính quy luật và trình tự phát triển của
quá trình lịch sử, giúp các em củng cố ghi nhớ những kiến thức đã học.
-Về hình thức bản đồ lịch sử không cần có nhiều chi tiết về điều kiện tự nhiên
mà cần có nhiều ký hiệu, biên giới, quốc gia, sự phân bố dân cư, thành phố, vùng kinh
tế, địa điểm, minh hoạ trên bản đồ phải đẹp chính xác, rõ ràng.
Về nội dung: bản đồ chia làm hai loại chính:
+ Bản đồ tổng hợp
Nguyễn Văn Sơn Trang
15
+ Bản đồ minh hoạ
* Sơ đồ lịch sử.
Sơ đồ nhằm cụ thể hoá nội dung, sự kiện bằng những hình học đơn giản, diễn tả
tổ chức một cơ cấu xã hội một chế độ chính trị, mối quan hệ giữa các sự kiện lịch sử.
Ví dụ như sơ đồ: “Bộ máy công xã Pari 1871”
* Hình vẽ lịch sử.
Hình vẽ có giá trị như một tư liệu lịch sử, cung cấp hiểu biết về tư liệu lịch sử
* Tranh ảnh lịch sử
Tranh ảnh lịch sử lấy chủ đề về lịch sử như chân dung các nhân vật lịch sử,
quang cảnh lịch sử nhằm tạo biểu tượng, khôi phục lại hình ảnh con người, đồ vật,
biến cố, sự kiện một cách cụ thể, sinh động và khá sát thực .
2. Phương pháp sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử nhàm
phát huy tính tích cực của học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THCS.
Muốn đổi mới cách học thì trước hết phải đổi mới cách dạy, phải xác định rõ vai
trò của thầy và trò trong dạy – học. Trong phương pháp đổi mới phải có sự kết hợp,
hợp tác của thầy – trò và có sự phối hợp hoạt động dạy với hoạt động học thì mới thành
công. Tăng cường vận dụng các phương pháp dạy học đặc thù của bộ môn lịch sử để

phát huy tính tích cực của học sinh.
Trong sách giáo khoa lịch sử kênh hình gồm nhiều loại: Lược đồ, sơ đồ, tranh
ảnh, hình vẽ, … Trong một bài học có thể có một hoặc nhiều kênh hình vì vậy giáo
viên cần căn cứ vào mục đích yêu cầu của bài học, xác định loại kênh hình để có
những cách khai thác sử dụng phù hợp và có hiệu quả.
* Phương pháp sử dụng bản đồ, sơ đồ lịch sử.
Bản đồ, sơ đồ lịch sử là những kênh hình không thể thiếu được trong dạy học
lịch sử. Nhờ có bản đồ, sơ đồ mà học sinh có biểu tượng đúng đắn về hình ảnh địa lí,
địa điểm xảy ra sự kiện lịch sử. Vì vậy khi giảng bài, giáo viên có thể không trình bày
tất cả nội dung trong sách giáo khoa mà lên hướng dẫn học sinh nhận biết các sự kiện
qua việc quan sát bản đồ. Giáo viên có thể đặt ra câu hỏi cho học sinh, những câu hỏi
mà chỉ có thể đọc được bản đồ mới trả lời được.
Như vậy bản đồ, sơ đồ giúp học sinh có lựa chọn đúng đắn về không gian, hoàn
cảnh địa lí xảy ra sự kiện, ghi nhớ địa danh gắn liền với những đặc điểm điều kiện tự
Nguyễn Văn Sơn Trang
16
nhiên, cụ thể hoá sự kiện lịch sử. Bản đồ còn góp phần phát triển óc quan sát, trí tưởng
tượng, tư duy và ngôn ngữ cũng như tính tích cực hoạt động của học sinh. Nhìn vào bất
cứ bản đồ lịch sử nào học sinh cũng thích nhận xét, phán đoán, hình dung những hiện
tượng lịch sử được phản ánh, suy nghĩ và diễn đạt bằng lời nói chính xác, rõ ràng, cụ
thể những hiện tượng lịch sử đã qua.
Lược đồ gợi ý học sinh quan sát, khai thác nội dung bằng những câu hỏi gợi ý
để học sinh nắm được nội dung lịch sử trên lược đồ. Cuối cùng giáo viên lược thuật
một cách ngắn gọn để học sinh hiểu nội dung lịch sử trên lược đồ.
*Phương pháp sử dụng tranh ảnh, hình vẽ, chân dung lịch sử.
Hình vẽ, tranh, ảnh trong sách giáo khoa là một phần của đồ dùng trực quan
trong quá trình dạy học. Nó có ý nghĩa hết sức to lớn, không chỉ là phương tiện trực
quan có giá trị giúp bài học trở nên sinh động, hấp trong sách giáo khoa là phương tiện
trực quan rất quan trọng trong dạy học lịch sử. Nó không chỉ góp phần quan trọng tái
tạo lại cho học sinh những hình ảnh lịch sử với các nét điển hình đặc trưng nhất mà còn

khắc phục được tình trạng nhầm lẫn, hiện đại hoá lịch sử của học sinh. Trên lược đồ
các sự kiện luôn được thể hiện trong một không gian, thời điểm, địa điểm cùng một số
yếu tố địa lí nhất định. Đối với học sinh việc sử dụng lược đồ không những chỉ để ghi
nhớ, xác định vị các địa điểm lịch sử mà còn để hiểu rõ nội dung của lược đồ. Hiểu
lược đồ không chỉ là biết các chú dẫn, các kí hiệu mà cần thấy sau các điều quy ước ấy,
những hiện tượng lịch sử sinh động.
Về cách sử dụng lược đồ giáo viên cần lưu ý:
Trước hết phải giới thiệu cụ thể tên lược đồ và giải thích rã cho học sinh các kí
hiệu ghi trên lược đồ. Sau đó hướng dẫn học sinh quan sát, khai thác nội dung lịch sử
được thể hiện trên lược đồ theo hai cách sau:
Giáo viên yêu cầu học sinh đọc sách giáo khoa, quan sát lược đồ và lên bảng trình
bày ngắn gọn nội dung lịch sử có trên lược đồ. Sau đó giáo viên lược thuật một cách
ngắn gọn nội dung.
Tranh ảnh, hình vẽ lịch sử có ý nghĩa to lớn là nguồn kiến thức lịch sử, có tính
giáo dục tính cách, phát triển tư duy học sinh. Sử dụng tốt loại kênh hình này sẽ phát
huy được tính tích cực học tập của học sinh tạo ra sự hứng thú trong quá trình nhận
thức. Vì vậy khi sử dụng kênh hình tranh ảnh, hình vẽ giáo viên cho học sinh quan sát
tranh ảnh, hình vẽ tương ứng với nội dung kiến thức có liên quan và đồng thời nên sử
Nguyễn Văn Sơn Trang
17
dụng câu hỏi miêu tả hoặc tường thuật kiến thức lịch sử biểu hiện trong đó. Tuy nhiên
cũng cần dành thời gian để học sinh quan sát tranh ảnh, hình vẽ và động viên các em
nói lên những suy nghĩ, nhận thức của mình , qua quan sát tranh ảnh qua đó giáo viên
uốn nắn, hướng dẫn học sinh nhận thức. Trong những điều kiện có thể gợi ý, tạo ra các
cuộc thảo luận, tranh luận của các em khi quan sát một bức tranh hay hình vẽ nào đó.
Đối với các tranh ảnh về nhân vật lịch sử chúng ta cần hướng cho học sinh khi
quan sát và tạo nên các biểu tượng về nhân vật. Giúp các em không chỉ ở việc miêu tả
bề ngoài ( áo quần, hình dáng…) mà cần chú ý phân tích nội dung, tính cách, hành vi,
vai trò của nhân vật đó. Sử dụng chân dung phải nhằm mục đích giáo dưỡng, giáo dục.
Đối với các nhân vật chính diện cần khơi dậy ở các em lòng kính trọng, cảm phục, biết

ơn với những cống hiến cũng như tài trí của họ.
Đối với nhân vật phản diện hướng cho học sinh nhận xét những biểu hiện của
tính gian ác, tham lam, xảo huyệt của nhân vật ấy, không nên để học sinh bị thu hút về
hình thức của nhân vật mà quên đó là nhân vật phản diện.
Trong khi sử dụng chân dung, giáo viên phải phân tích, giải thích, hướng dẫn
cho học sinh không những hiểu được vai trò của nhân vật trong lịch sử, qua đó các em
tự đánh giá được nhân vật đó.
II. Sử dụng tài liệu tham khảo và sử dụng kênh hình trong dạy
học bài “Các quốc gia cổ đại phương Đông”
1. Thiết kế bài giảng “Các quốc gia cổ đại phương Đông”
Tiết 4: CÁC QUỐC GIA CỔ ĐẠI PHƯƠNG ĐÔNG
I-MỤC TIÊU BÀI HỌC :
1.Kiến thức:
Học sinh cần nắm
- Sau khi xã hội nguyên thủy tan rã, xã hội có giai cấp và nhà nước ra đời.
Nguyễn Văn Sơn Trang
18
- Những nhà nước đầu tiên đã được hình thành ở phương Đông, bao gồm Ai
Cập, Lưỡng Hà, An Độ và Trung Quốc từ cuối thiên niên kỷ IV – đầu thiên niên kỷ III
Tr.CN
- Nền tảng kinh tế, thể chế nhà nước ở các quốc gia này.
2. Về tư tưởng, tình cảm:
- Xã hội cổ đại phát triển cao hơn xã hội nguyên thuỷ nhưng cũng là thời đại bắt
đầu cố giai cấp.
- Bước đầu ý thức về sự bất bình đẳng, sự phân chia giai cấp trong xã hội và về
nhà nước chuyên chế.
3.Về kỹ năng:
Bước đầu hình thành các khái niệm về các quốc gia cổ đại.
4.Trọng tâm:
- Nhà nước ra đời từ bao giờ ?

- Xã hội có giai cấp và đấu tranh giai cấp.
- Những thành tựu văn hoá và kiến trúc thời cổ đại.
II- ĐỒ DÙNG DẠY HỌC :
- Những công trình kiến trúc thời cổ đại.
- Lược đồ các quốc gia cổ đại phương Đông.
- Tư liệu thêm (nếu có)
- Hướng dẫn học sinh vẽ hoặc phôtô (tô màu các quốc gia) dán vào tập học
(trang 14)
III. HOẠT ĐỘNG DẠY VÀ HỌC :
1. Ổn định lớp.
2.Kiểm tra bài cũ.
- Bầy người nguyên thuỷ sống như thế nào?
- Đời sống của Người tinh khôn có những điểm nào tiến bộ hơn so với Người tối
cổ?
- Công cụ bằng kim loại đã có tác dụng như thế nào?
3.Giảng bài mới:
A. Phần mở bài:
Nguyễn Văn Sơn Trang
19
Khi công cụ kim loại ra đời  sản xuất phát triển thì xã hội nguyên thuỷ tan rã,
xã hội có giai cấp và nhà nước ra đời. Những nhà nước đầu tiên đã được hình thành ở
phương Đông, các quốc gia này đều được hình thành trên lưu vực của những con sông
lớn có điều kiện thuận lợi và hình thành một loại hình xã hội riêng biệt, xã hội cổ đại
phương Đông.
B. Giảng nội dung bài mới:
Hoạt động của Thầy Hoạt động của Trò Nội dung
a. Hoạt động 1: Các quốc
gia cổ đại phương Đông đã
được hình thành ở đâu và
từ bao giờ?

Giáo viên hướng dẫn học
sinh quan sát bức tranh,
đồng thời giới thiệu cho học
sinh thấy những hình ảnh
khắc trên tường đá lăng mộ.
Sau đó giáo viên đặt ra một
số câu hỏi và yêu cầu học
sinh trả lời
F Các quốc gia ấy ra đời ở
đâu? Từ bao giờ?
F Tại sao lại ra đời ở các
dòng sông lớn?
F Họ sống bằng nghề nào là
chính?
F Muốn cho nông nghiệp
đạt năng suất cao họ đã phát
huy khả năng gì?
Học sinh quan sát, kết hợp
lời giáo viên giảng với quan
sát bức tranh, hình ảnh khắc
trên lăng mộ và trả lời các
câu hỏi giáo viên đặt ra
- Các lưu vực sông lớn (cuối
thiên niên kỷ IV đầu thiên
niên kỷ III Tr.CN)
- Đất đai màu mỡ nước có
đủ quanh năm.
- Trồng lúa.
- Làm thuỷ lợi: đắp đê, đào
kênh, máng dẫn nước và

ruộng.
- HS tả lại cảnh làm ruộng
1. Các quốc gia cổ
đại phương Đông đã
được hình thành ở
đâu và từ bao giờ?
- Hình thành trên lưu
vực các con sông lớn.
- Hình thành vào cuối
thiên niên kỷ IV –
đầu thiên niên kỷ III
TCN.
Nguyễn Văn Sơn Trang
20
- Nhờ có đất phù sa màu mỡ
và nước tưới đầy đủ, sản
xuất nông nghiệp cho năng
suất cao, lương thực dư
thừa.
F Vấn đề gì đã phát sinh?
F Kể tên các quốc gia cổ
đại phương Đông ?
b. Hoạt động 2: Xã hội cổ
đại phương Đông bao gồm
những tầng lớp nào?
Trước tiên giáo viên chi học
sinh quan sát hình ảnh bia
khắc luật Ham-mu-ra-bi
trong sách giáo khoa. Sau đó
giáo viên giới thiệu đôi nét

về bộ luật này và đặt ra các
câu hỏi yêu cầu học sinh trả
lời
F Xã hội cổ đại có những
tầng lớp nào?
- Cư dân chủ yếu làm nghề
nông  bộ phận đông đảo
nhất và là lực lượng sản xuất
chính của xã hội.
F Nghĩa vụ của nông dân ?
của người Ai Cập (trồng lúa,
đập, gặt, nộp thuế)
Học sinh quan sát hình ảnh
mà giáo viên hướng dẫn
khai thác kiến thức kết hợp
trả lời các câu hỏi giáo viên
đã đặt ra
- Nông dân công xã, quý tộc
và nô lệ.
- Nhận ruộng đất công xã
cày cấy  nộp một phần thu
hoạch, lao dịch không công
cho quý tộc.
- Quý tộc, quan lại có nhiều
của cải, quyền thế.
2. Xã hội cổ đại
phương Đông bao
gồm những tầng lớp
nào?
Có 3 tầng lớp cơ bản:

- Nông dân công xã:
chiếm số đông, giữ
vai trò chủ yếu trong
sản xuất.
- Quý tộc: có nhiều
của cải và quyền thế.
Nguyễn Văn Sơn Trang
21
F Cuộc sống của họ phụ
thuộc vào ai?
F Đứng đầu quan lại là ai?
F Hầu hạ vua, quý tộc là ai?
- Cho HS quan sát hình 9 và
tìm hiểu về bộ luật hamurabi
và thần Samat đang trao bộ
luật cho vua Hamuarabi.
F Em có nhận xét gì về đạo
luật này?
F Qua đạo luật,em nghĩ gì
về người cày có ruộng?
- Sự quan tâm của nhà nước
 khuyến khích sản xuất
nông nghiệp.
- Cày thuê ruộng phải có
trách nhiệm và nghĩa vụ đối
với ruộng cày cấy.
c. Hoạt động 3: Nhà nước
chuyên chế cổ đại phương
Đông
F Các nhà nước cổ đại

phương Đông do ai đứng
đầu đất nước ?
F Vua có quyền hành gì?
- Đứng đầu là Vua có quyến
lực tối cao trong các lĩnh
vực.
- Nô lệ.
- HS giải thích các từ : Công
xã, lao dịch, quý tộc, Samat
trong SGK.
- Người cày có ruộng.
- HS đọc 2 điều luật 42, 43
để rút ra 2 ý chính là sự
quan tâm của nhà nước,
quyền lợi và nghĩa vụ của
nông dân.
- Vua nắm quyền hành và
được cha truyền co nối.
- Đặt ra luật pháp, chỉ huy
quân đội, xét xử những
người có tội, được coi là đại
diện thánh thần.
- Nô lệ: phục dịch
cho quý tộc.
 nô lệ, dân nghèo
nhiều lần nổi dậy
(Lưỡng Hà 2300
Tr.CN, Ai Cập 1750
Tr.CN)
3. Nhà nước chuyên

chế cổ đại phương
Đông
- Vua nắm mọi quyền
hành chính trị (chế độ
quân chủ chuyên chế)
Nguyễn Văn Sơn Trang
22
- Giải thích: ở mỗi nước vua
được gọi dưới các tên gọi
khác nhau:
+ Trung Quốc: thiên tử
+ Ai Cập: Pharaon
+ Lưỡng Hà: Ensi
F Giúp việc cho vua là tầng
lớp nào?
F Nhiệm vụ của quý tộc?
 Họ tham gia vào việc
chính trị và có quyền hành,
thậm chí lấn quyền vua.
F Em có nhận xét gì về bộ
máy hành chính của các
nước phương Đông?
-Tầng lớp quý tộc.
-Thu thuế, xây dựng cung
điện, đền tháp và chỉ huy
quân đội.
- Bộ máy hành chính từ
trung ương đến địa phương
còn đơn giản và do quý tộc
nắm giữ.

- Giúp việc cho vua là
tầng lớp quý tộc.
 Bộ máy hành
chính còn đơn giản và
do quý tộc nắm giữ.
C. Kết luận toàn bài:
Cũng do nhu cầu sản xuất nông nghiệp và trị thuỷ các dòng sông mà ở
phương Đông đã xuất hiện các quốc gia chuyên chế cổ đại, trong đó vua là người
đứng đầu, do các yếu tố về kinh tế – xã hội, chính trị đã tạo thành một xã hội riêng
biệt – xã hội cổ đại phương Đông.
4. Củng cố:
- Kể tên các quốc gia cổ đại phương Đông ?
Nguyễn Văn Sơn Trang
23
- Xã hội cổ đại phương Đông bao gồm những tầng lớp nào ?
- Ở các nước phương Đông, nhà vua có quyền hành gì ?
- Thế nào là chế độ quân chủ chuyên chế ?
5. Dặn dò:
- Học bài kỹ, trả lời các câu hỏi trong SGK
- Phôtô bản đồ và tô màu các quốc gia cổ đại dán vào trong tập.
- Xem trước bài: “Các quốc gia cổ đại phương Tây”
2. Các tài liệu tham khảo và kênh hình đưa vào trong bài dạy và
lí do đưa vào tài liệu, kênh hình đó
Hình 8 – Tranh khắc trên tường đá một lăng mộ ở Ai Cập thế kỉ XIV TCN
Nội dung
Thông qua những bức phù điêu trên vách đá các hầm mộ, trên tường Kim Tự
Tháp miêu tả sinh động các hoạt động, sinh hoạt đời thường của con người. Trong đó
có cả cảnh làm ruộng của người Ai Cập cổ xưa ở lưu vực sông Nin.
Kì lên - xuống của dòng sông Nin cũng là chi kì lao động của người Ai Cập cổ
đại. Hằng năm vào khoảng tháng 11 đến tháng 2 năm sau, khi nước lũ sông Nin rút đi,

để lại những lớp phủ sa màu mỡ, cũng là lúc bắt đầu mùa gieo hạt. Người ta dung cày
gỗ do cừu kéo để làm đất, người tra hạt di sau,tra vào các lỗ do chân cừu tạo nên hoặc
dung một cọc gỗ tạo lỗ cho một người tra hạt. Cảnh này chúng ta có thể quan sát khá rõ
ở góc bên trái, phía trên của bức tranh. Đến mùa thu hoạch, cư dân dùng liềm cắt lúa
cho vào sọt do hai người khiêng. Toàn bộ nửa dưới bức tranh miêu tả nội dung này.
Gặt hái xong, lúa được đem về nhà đập, xảy hạt lép,phơi khô và cất giữ để ăn dần
Từ việc đọc và phân tích bức tranh đá này kết hợp với những bức tranh khác, có
thể khẳng định ở cuối thế kỉ XVI TCN, kĩ thuật làm ruộng của người Ai Cập đã đạt đến
trình độ cao hơn. Vì vậy nâng suất lao động tăng lên và đại bộ phận dân cư đều tham
gia hoạt động sản xuất nông nghiệp-nền kinh tế chủ đạo của cư dân Ai Cập cổ đại nói
riêng và cư dân phương Đông nói chung.
Hình 9 – Bìa đá khắc luật Ham-mu-ra-bi (Lưỡng Hà)
Nguyễn Văn Sơn Trang
24
Thông qua cách trình bày người giáo viên góp phần giúp cho học sinh nắm rõ
nội dung của hình ảnh
Nội dung
Năm 1901-1902, các nhà khảo cổ học Pháp đang khai quật ở một khu vực hoang
tàn của thành phố cổ Su-dơ, một người công dân đã cuốc phải một tảng đá. Họ đã cẩn
thận đào tảng đá đó lên. Đó là một cái cột tròn bằng đá lửa, cao gần 2 mét được các
nhà khoa học xác định là bìa đá khắc bộ luật của vua Ham-mu-ra-bi trị vì ở Babilon từ
năm 1792 đến năm 1750 TCN.
Bia được chia thành hai phần rõ rệt. Phần trên là hình trạm nổi khắc hình vua
Ham-mu-ra-bi mặc áo dài, đầu vấn khăn như người Ba Tư cổ, đứng trước vị thần Mặt
Trời. Vị thần ngồi trên ngai, đội mũ có sừng đang phê chuẩn bộ luật do vua Ham-mu-
ra-bi đặt ra và cho phép nhà vua thay mặt các vị thần thi hành pháp luật. Phần dưới của
bia chia làm nhiều ô khắc những điều luật do vua Ham-mu-ra-bi đặt ra cho Babilon.
Nội dung của bộ luật gồm 282 điều, đề cập đến hầu hết các vấn đề kinh vấn đề
kinh tế, chính trị, xã hội và văn hóa của Vương quốc Babilon. Trong đó đặc biệt nhấn
mạnh đến quyền lực của nhà vua và công tác thủy lợi cũng như sản xuất nông nghiệp.

Đồng thời bộ luật cũng thể hiện sự công bằng, bình đẳng giữa con người với con
người.
Phương pháp
3. Minh họa việc sử dụng
Hình 8 – Tranh khắc trên tường đá một lăng mộ ở Ai Cập thế kỉ XIV TCN
Ở hình này giáo viên sử dụng để giảng dạy mục 1- Các quốc gia cổ đại phương
Đông được hình thành ở đâu và từ bao giờ? Đặc biệt là khi dạy về đời sống kinh tế của
các quốc gia này.
Để thực hiện được một cách tốt nhát giáo viên cần làm những công việc như
sau:
Trước tiên, giáo viên hướng dẫn học sinh quan sát bức tranh, đồng thời giới
thiệu cho học sinh thấy những hình ảnh khắc trên tường đá lăng mộ không chỉ khẳng
Nguyễn Văn Sơn Trang
25