Hải dương học đại cương - Chương 1 ppt

Kusto”.
Dƭ nhiên, nhӳng thành tӵu cӫa hҧi dѭѫng hӑc hiӋn ÿҥi không chӍ giӟi
hҥn ӣ nhӳng gì ÿã liӋt kê trong tәng quan tóm tҳt này. Song thұm chí tӯÿó
ÿã thҩy rҵng xét vӅ khӕi lѭӧng các công trình thӵc nghiӋm, vӅÿӝ sâu cӫa các
khҧo sát lí thuyӃt và trình ÿӝ ӭng dөng thӵc tiӉn nhӳng kӃt quҧ khoa hӑc,
ngành hҧi dѭѫng hӑc nѭӟc Nga ÿã tӯng giӳ mӝt trong
nhӳng vӏ trí dүn ÿҫu
trên thӃ giӟi trong mӝt thӡi kì dài. Nhѭng ӣ nhӳng năm 90 công cuӝc nghiên
cӭu khҧo sát biӇn và ÿҥi dѭѫng bӏ cҳt giҧm ÿӝt ngӝt trѭӟc hӃt vì nhӳng lí do
kinh tӃ, nhiӅu chѭѫng trình khoa hӑc cѫ bҧn bӏ bãi bӓ. Dù sao thì nhӳng
nghiên cӭu lí thuyӃt vүn tiӃp tөc, tiӅm lӵc cӫa các nhà khoa hӑc hҧi dѭѫng
hӑc nѭӟ
c Nga
vүn giӳӣ mӭc khá cao. Vì vұy không nghi ngӡ rҵng trong thӃ
kӍ 21, sau khi khҳc phөc khӫng hoҧng kinh tӃ, sӁ lҥi bҳt ÿҫu bình minh cӫa
các khҧo sát hҧi dѭѫng hӑc, bӣi lӁ, tѭѫng lai nhân loҥi gҳn liӅn vӟi công cuӝc
chinh phөc và sӱ dөng hӧp lí tài nguyên Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi.
Chѭѫng 1
Nhӳng dүn liӋu tәng quát vӅĈҥi dѭѫng ThӃ giӟi
1.1. Phân bӕ nѭӟc và lөc ÿӏa trên Trái Ĉҩt
DiӋn tích bӅ mһt cӫa Trái Ĉҩt bҵng 510 triӋu km
2
. 361,3 triӋu km
2
, hay
71 % diӋn tích này ÿѭӧc bao phӫ bӣi nѭӟc Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi, trong khi
diӋn tích ÿҩt liӅn bҵng 149 triӋu km
2
, hay 29 %. Nhѭÿã biӃt, nѭӟc và ÿҩt liӅn
phân bӕ trên ÿӏa cҫu rҩt không ÿӅu. Ӣ bҳc bán cҫu phҫn lөc ÿӏa là 100 triӋu
km

2
, hay 39 %, còn ӣ nam bán cҫu - 49 triӋu km
2
, hay 19 %. DiӋn tích mһt
nѭӟc ӣ bҳc bán cҫu bҵng 155 triӋu km
2
, tӭc 61 %, còn ӣ nam bán cҫu - 206
triӋu km
2
, hay 81 %. Sӵ phân bӕ nѭӟc và ÿҩt không ÿӅu có giá trӏ lӟn ÿӕi vӟi
phân bӕ các hӧp phҫn cân bҵng nhiӋt và nѭӟc, hình thành hoàn lѭu chung
cӫa khí quyӇn và ÿҥi dѭѫng cNJng nhѭÿӕi vӟi nhӳng quá trình hành tinh và
qui mô khu vӵc khác.
Các lөc ÿӏa làm thành mһt ÿҩt bӏ tách rӡi nhau ÿáng kӇ. Theo mӝt nghƭa
nhҩt ÿӏnh có thӇ xem chúng nhѭ nhӳng ÿҧo khәng lӗ, vì tӯ mӑi phía chúng
ÿѭӧc bao quanh bӣi không gian nѭӟ
c.
ChӍ có nѭӟc các ÿҥi dѭѫng là tҥo
thành mӝt không gian nѭӟc liên tөc trên mһt ÿӏa cҫu, mà I.
M. Sokanski gӑi
là Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi.
Lѭu ý rҵng sӵ phân bӕ nѭӟc và ÿҩt liӅn không ÿӗng ÿӅu cNJng ÿѭӧc
nhұn thҩy tҥi phҫn lӟn các ÿӟi vƭÿӝ cӫa Trái Ĉҩt. NӃu ӣ các vƭÿӝ trung bình
và cao cӫa bҳc bán cҫu, bӅ mһt lөc ÿӏa chiӃ
m diӋn tích chung khá cao, thì
ngѭӧc lҥi, ӣ nam bán cҫu phҫn lөc ÿӏa giҧm tӟi cӵc t
iӇu. Mӝt ÿһc trѭng trӵc
quan vӅ “tính ÿҥi dѭѫng” là thang cҩp ÿӝ ÿҥi dѭѫng
D
- tӍ sӕ diӋn tích mһt

nѭӟc trong ÿӟi vƭÿӝÿang xét trên diӋn tích chung cӫa ÿӟi. HӋ sӕ
D
ÿҥt cӵc
ÿҥi ӣÿӟi 60-70
o
S, nѫi ÿҩt liӅn gҫn nhѭ vҳng mһt hoàn toàn.
Nhӳng dүn liӋu vӅ diӋn tích cӫa các ÿҥi dѭѫng thuӝc tӯng ÿӟi vƭÿӝ
rӝng 5 ÿӝ cӫa ÿӏa cҫu ÿѭӧc dүn trong bҧng 1.1. DӉ dàng nhұn ra sӵ phân hóa
ÿáng kӇ vӅ phân bӕ các ÿҥi dѭѫng bên trong mӛi ÿӟi vƭÿӝ và ÿһc biӋt trên
hѭӟng kinh tuyӃn. Thұm chí Ĉҥi Tây Dѭѫng hҽp chiӅu
ngang nhҩ
t, nhѭng ӣ
phía bҳc vƭÿӝ 55
o
N ÿã trӣ nên rӝng hѫn Thái Bình Dѭѫng.
Nѭӟc thuӝc sӕ các chҩt phә biӃn nhҩt trong tӵ nhiên. Và nѭӟc tӵ nhiên
ÿa dҥng ÿӃn mӭc khó có thӇ nêu ra mӝt ÿӕi tѭӧng nào ÿó, kӇ cҧ thӵc và ÿӝng
vұt, mà không chӭa nѭӟc ӣ dҥng này hoһc dҥng khác. Vì vұy, khi nghiên cӭu
nѭӟc tӵ nhiên, ÿӇ tiӋn lӧi ngѭӡi ta ÿѭa ra khái niӋm thӫy quyӇn, ÿ
ó là lӟp vӓ
liê
n tөc cӫa ÿӏa cҫu chӭa nѭӟc ӣ tҩt cҧ các trҥng thái tә hӧp (lӓng, rҳn và khí)
trong phҥm vi Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi (ÿҥi dѭѫng quyӇn), thҥch quyӇn, băng
quyӇn và khí quyӇn. Biên phía dѭӟi cӫa thӫy quyӇn thѭӡng ÿѭӧc chҩp nhұn
là mһt Môhô, phân cách vӓ trái ÿҩt vӟi lӟp manti trên, còn biên phía trên
nҵm ӣÿӝ cao cӫa nút ÿӕi lѭu, cao hѫ
n ÿó thì ҭm lѭӧng cӫa kh
í quyӇn trӣ nên
bé không ÿáng kӇ và các phân tӱ nѭӟc ÿã chӏu tác ÿӝng cӫa quá trình phân rã
quang hӑc.

19 20
Bҧng 1.1. DiӋn tích các ÿӟi vƭÿӝ cӫa Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi, nghìn km
2
Bҳc bán cҫu Nam bán cҫu Ĉҥi dѭѫng TG
Ĉӟi vƭÿӝ (
o
)
Ĉҥi Tây Dѭѫng
Ҩn Ĉӝ Dѭѫng
Thái Bình Dѭѫng
Tәng
Ĉҥi Tây Dѭѫng
Ҩn Ĉӝ Dѭѫng
Thái Bình Dѭѫng
Tәng
Tәng
%
0-5 3 667 3 269 10 452 17388 3 243 3 715 9 845 16803 34191 9,5
5-10 2 998 2 900 10 742 16640 2 927 4 315 9 664 16906 33546 9,3
10-15 3 886 2 840 9 818 16544 3 074 5 018 9 123 17215 33759 9,4
15-20 4 146 1 177 8 851 14171 3 022 4 714 8 409 16145 30319 8,4
20-25 4 462 916 7 961 13339 3 259 4 297 7 914 15470 28809 7,9
25-30 4 460 327 6 951 11738 3 535 4 472 7 436 15443 27181 7,5
30-35 4 551 - 6 268 10819 3 683 5 008 7 089 15780 26599 7,4
35-40 4 528 - 5 488 10016 3 841 5 928 6 709 16478 26494 7,3
40-45 3 770 - 4 649 8419 3 850 5 730 6 252 15832 24251 6,7
45-50 2 625 - 4 006 6631 3 643 5 307 5 747 14697 21328 5,9
50-55 2 252 - 3 279 5531 3 313 4 795 5 273 13381 18912 5,5
55-60 2 941 - 2 456 5397 2 833 4 238 4 924 11995 17392 4,8
60-65 2 474 - 645 3119 2 275 3 645 4 395 10315 13434 3,7

65-70 - - - 2457 - - - 6818 9275 2,6
70-75 - - - 4415 - - - 2605 7020 1,9
75-80 - - - 3743 - - - 522 4265 1,2
80-85 - - - 2546 - - - - 2546 0,7
85-90 - - - 979 - - - - 979 0,3
Tәng trӳ lѭӧng nѭӟc trong thӫy quyӇn bҵng 1386 triӋu km
3
(bҧng 1.2).
Ĉѭѫng nhiên lѭӧng nѭӟc lӟn nhҩt nҵm trong Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi, lѭӧng này
bҵng 96,5 % tәng trӳ lѭӧng trong thӫy quyӇn. Khí quyӇn chӭa ít nѭӟc nhҩt,
chӍ là 13
000 km
3
, hay 0,001 %.
Khác vӟi Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi và khí quyӇn, trên các lөc ÿӏa và trong
băng quyӇn có rҩt nhiӅu loҥi nѭӟc. Nѭӟc lөc ÿӏa có thӇ phân chia thành nѭӟc
sông, nѭӟc hӗ, nѭӟc ÿҫm, nѭӟc trong ÿҩt màu, nѭӟc sinh hӑc và nѭӟc ngҫm.
VӅ phҫn mình, nѭӟc ngҫm lҥi chia thành nѭӟc ngӑt, nѭӟc trӑng lӵc và nѭӟc
mao dүn (xem bҧng 1.2).
Bҧng 1.2. Dӵ trӳ nѭӟc trên Trái Ĉҩt
Dҥng nѭӟc
DiӋn tích
(triӋu km
2
)
ThӇ tích (10
3
km
3
)

Lӟp nѭӟc
(m)
Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi 361,3 1 340740 3711
Nѭӟc ngҫm (trӑng lӵc và mao dүn) 134,8 2 3400 174
Nѭӟc ngҫm ngӑt 134,8 1 0530 78
Lѭӧng ҭm trong ÿҩt màu 82,0 16,5 0,2
Băng hà và thҧm tuyӃt thѭӡng trӵc, trong ÿó: 16,2 24 870 1 532
Châu Nam Cӵc 14,0 22 410 1603
Grinlan 1,8 2 340 1603
Các ÿҧo ӣ Bҳc Băng Dѭѫng 0,2 83,5 348
Trên các vùng núi 0,2 40,6 181
Băng dѭӟi ÿҩt trong vùng ÿóng băng vƭnh cӱu 21,0 300 14
Trӳ lѭӧng nѭӟc trong các hӗ, trong ÿó: 2,0 176,4 87
Nѭӟc ngӑt 1,2 91 73
Nѭӟc mһn 0,8 85,4 110
Nѭӟc trong các ÿҫm 2,7 11,5 3,73
Nѭӟc trong các sông 148,8 2,1 0,13
Nѭӟc sinh hӑc 510 1,1 0,002
Nѭӟc trong khí quyӇn 510 12,9 0,025
Tәng trӳ lѭӧng nѭӟc 510 1 389 530 2724
Nѭӟc ngӑt 148,8 35 830 241
Tәng lѭӧng nѭӟc lөc ÿӏa ÿѭӧc ѭӟc lѭӧng bҵng km
3
, trong
ÿó phҫn nѭӟc ngҫm là
km
3
, tӭc gҫn 99 %. Băng quyӇn gӗm các
khӕi băng lөc ÿӏa (ӣ Nam Cӵc và Grinlan), băng hà trên núi, băng trong vùng
ÿҩt ÿóng băng vƭnh cӱu, thҧm tuyӃt và băng biӇn. Tәng khӕi lѭӧng băng xҩp

xӍ trong băng quyӇn có thӇѭӟc lѭӧng bҵng 424,k
m
3
, hay 1,76 %.
6
1013734 ,
6
10
6
10733 ,
21 22
Trong thҧm tuyӃt thѭӡng trӵc thӇ tích nѭӟc thұm chí lӟn hѫn so vӟi trong
khiên băng Nam Cӵc. Lѭu ý rҵng nӃu thҧm băng hiӋn tҥi trên Trái Ĉҩt tan
hoàn toàn thì mӵc nѭӟc Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi nâng lên 66 m, ÿiӅu ÿó sӁ dүn
tӟi nhӳng hұu quҧ khӫng khiӃp.
Theo nhӳng quan niӋm hiӋn ÿҥi, tәng trӳ lѭӧng nѭӟc tӵ nhiên trong
thӡi kǤ
dài ÿo bҵng nhӳng kӹ nguy
ên ÿӏa chҩt, thӵc tӃ không thay ÿәi, tӭc
lѭӧng nѭӟc ÿi ra tӯ lòng trái ÿҩt và tӯ khoҧng không vNJ trө tӟi mһt trái ÿҩt
rҩt nhӓ và hҫu nhѭ bù trӯ vӟi lѭӧng mҩt nѭӟc không hoàn lҥi do sӵ khuӃch
tán các khí ӣ nhӳng lӟp trên cӫa khí quyӇn vào vNJ trө. ĈiӅu này có nghƭa
rҵng có thӇ xem thӫy quyӇ
n nhѭ mӝt hӋÿóng kín bên trong nó liên tөc diӉn
ra quá trình hoàn lѭu và phân bӕ lҥi nѭӟc tӵ nhiên.
Mһc dù mһt nѭӟc áp ÿҧo trên Trái Ĉҩt, nhѭng tәng lѭӧng nѭӟc trên mһt
trái ÿҩt không quá lӟn so vӟi kích thѭӟc cӫa bҧn thân hành tinh. ThӇ tích
nѭӟc cӫa Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi theo bҧng 1.2 bҵng 1,338 tӍ km
3
. Vì thӇ tích

Trái Ĉҩt bҵng khoҧng 1
075,31 tӍ km
3
, do ÿó thӇ tích Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi
bҵng khoҧng 1/800 thӇ tích cӫa Trái Ĉҩt. NӃu biӇu diӉn lѭӧng nѭӟc cӫa Ĉҥi
dѭѫng ThӃ giӟi bҵng mӝt quҧ cҫu, thì bán kính cӫa nó sӁ bҵng 690 km, hay
0,11 bán kính trung bình cӫa Trái Ĉҩt (6370 km).
1.2. Các ÿһc trѭng trҳc lѭӧng hình thái hӑc và sӵ phân
chia Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi
Ngѭӡi ta phân chia Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi thành các ÿҥi dѭѫng riêng biӋt
xuҩt phát tӯ nhӳng dҩu hiӋu sau (theo tuҫn tӵ mӭc ý nghƭa): hình dáng ÿѭӡng
bӡ các lөc ÿӏa và các ÿҧo, ÿӏa hình ÿáy, mӭc ÿӝ biӋt lұp cӫa các hҧi lѭu và
thӫy triӅu, mӭc ÿӝ biӋt lұp cӫa hoàn lѭu khí quyӇn, nhӳng ÿһc ÿiӇm phân bӕ
phѭѫng ngang và phѭѫng thҷng ÿӭ
ng cӫa nhiӋt ÿӝ và ÿӝ muӕi.
Trong mӝt thӡi gian dài Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi ÿѭӧc chia ra thành năm ÿҥi
dѭѫng: Ĉҥi Tây Dѭѫng, Thái Bình Dѭѫng, Ҩn Ĉӝ Dѭѫng, Bҳc Băng Dѭѫng
và ÿҥi dѭѫng Nam Cӵc. HӋ thӕng phân chia này ÿã ÿѭӧc chҩp nhұn tӯ năm
1845 tҥi kì hӑp cӫa Hӝi ÿӗng Hӝi ÿӏa lý hoàng gia ӣ Luân Ĉôn, nhѭng mãi
tӟi năm 1893 mӟ
i ÿѭӧc công bӕ.
Trong các công trình sau ÿó cӫa O.
Kriummel và I.M. Sokanski ÿã ÿӅ xuҩt chia ba ÿҥi dѭѫng: Ĉҥi Tây Dѭѫng,
Thái Bình Dѭѫng, Ҩn Ĉӝ Dѭѫng. Trong ÿó Bҳc Băng Dѭѫng ÿѭӧc gӝp vào
Ĉҥi Tây Dѭѫng.
Vì có nhӳng bҩt ÿӗng trong vҩn ÿӅ xác ÿӏnh ranh giӟi các ÿҥi dѭѫng,
khi thành lұp Phòng thӫy ÿҥc quӕc tӃ ngѭӡi ta ÿã quyӃt nghӏ rҵng mӝt trong
nhӳng nhiӋm vө cӫa phòng là xác
ÿӏnh
ranh giӟi các ÿҥi dѭѫng và biӇn nhҵm

mөc ÿích ÿӇ cho các cөc thӫy ÿҥc quӕc gia thӯa nhұn và ÿѭa chúng vào
nhӳng ҩn phҭm chính thӭc. KӃt quҧ là năm 1928 ÿã xuҩt bҧn mӝt ҩn phҭm
chuyên cӫa Phòng thӫy ÿҥc quӕc tӃ “Ranh giӟi các biӇn và ÿҥi dѭѫng”, trong
ÿó chҩp nhұn chia Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi thành bӕn ÿҥi dѭѫng. Trong nhӳ
ng
thұp niê
n tiӃp sau ÿã tiӃn hành nhiӅu công viӋc làm chính xác các ranh giӟi
và kích thѭӟc các ÿҥi dѭѫng và biӇn. Trong ҩn phҭm thӭ ba cӫa Phòng thӫy
ÿҥc quӕc tӃ (1953) vүn giӳ nguyên hӋ phân chia Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi thành
bӕn ÿҥi dѭѫng: Ĉҥi Tây Dѭѫng, Thái Bình Dѭѫng, Ҩn Ĉӝ Dѭѫng và Bҳc
Băng Dѭѫng, nhѭng tӯng ÿҥi dѭѫng không bao gӗm các biӇn. Ĉҥi Tây
Dѭѫng và Thái Bình Dѭѫng
ÿѭӧc chia thành hai phҫn: phҫn bҳc và phҫn
nam
, ranh giӟi giӳa hai phҫn ÿi qua ÿѭӡng xích ÿҥo. Các eo nӕi hai biӇn hay
hai ÿҥi dѭѫng không bӏ chia ra làm hai phҫn, mà ÿѭӧc gӝp vào mӝt biӇn hay
mӝt ÿҥi dѭѫng nào ÿó.
Hӝi nghӏ hҧi dѭѫng hӑc quӕc tӃ lҫn thӭ hai (Matxcѫva, 1966) không
ÿӗng ý vӟi quan ÿiӇm chính thӕng. Tҥi hӝi nghӏ này khuyӃn cáo căn cӭ vào
nhӳng ÿһ
c ÿiӇm c
hӃÿӝ thӫy văn phân chia thêm ÿҥi dѭѫng Nam Cӵc vӟi các
ÿѭӡng biên ӣ gҫn nhӳng mNJi tұn cùng cӫa các lөc ÿӏa (châu Phi, Úc và Nam
Mӻ) và các ÿҧo gҫn nhҩt vӟi vӏ trí cӫa dҧi hӝi tө cұn nhiӋt ÿӟi. Tuy nhiên,
nhѭÿã nêu ӣ trên, khi phân chia Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi thành các ÿҥi dѭѫng
riêng phҧi tính tӟi cҧ nhӳng nhân tӕ ý nghƭa khác (thí dө, ÿӏa hình ÿáy).
Lѭu ý rҵng cho ÿӃn nay vүn chѭa kӃt thúc nhӳng tranh cãi trong giӟi
khoa hӑc vӅ mӝt vҩn ÿӅ tѭӣng nhѭÿѫn giҧn là bao nhiêu ÿҥi dѭѫng trên Trái
Ĉҩt. Thí dө, có quan ÿiӇm cho rҵng Bҳc Băng Dѭѫng, do bӏ chia cҳt bӣi dãy
23 24

núi ngҫm cao thành nhiӅu bӝ phұn rҩt biӋt lұp và có các ÿiӅu kiӋn tӵ nhiên
ÿһc thù, tӓ ra gҫn gNJi vӟi các biӇn giӳa lөc ÿӏa hѫn là vӟi ÿҥi dѭѫng. Tuy
nhiên, chúng ta sӁ tuân theo hӋ thӕng phân chia Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi truyӅn
thӕng thành Thái Bình Dѭѫng, Ĉҥi Tây Dѭѫng, Ҩn Ĉӝ Dѭѫng và Bҳc Băng
Dѭѫng.
Ĉҥi Tây Dѭѫng trҧi dài theo hѭӟng kinh tuyӃn, các biên phía ÿông và
phía tây cӫa nó ÿѭӧc xác ÿӏnh rõ bӣi bӡ các lөc ÿӏa: ӣ phía tây là bӡ châu
Mӻ, phía ÿông là châu Âu và châu Phi. Biên phía bҳc ÿi qua cӱa phía ÿông
cӫa eo Ĉevit (70
o
N), dӑc theo cұn nam cӫa Grinlan dӃn múi Nansen (68
o
15’
N, 29
o
30’ E). Tӯ mNJi Nansen biên nѭӟc ÿi ÿӃn cұn tây bҳc Aixѫlan và tiӃp
tөc ÿi qua quҫn ÿҧo Farer (ÿҧo Fugle) ÿӃn quҫn ÿҧo Sotland (ÿҧo Makl-
Flagg) và theo vƭ tuyӃn 61
o
N tӟi bӡ Na Uy.
Lѭu ý rҵng trong văn liӋu nѭӟc ngoài các biӇn Grinlan và Na Uy
thѭӡng ÿѭӧc ghép vào Ĉҥi Tây Dѭѫng. Tuy nhiên quan ÿiӇm ÿѭӧc thӯa nhұn
hѫn cҧ là các biӇn này phҧi thuӝc Bҳc Băng Dѭѫng. Căn cӭ vào vӏ trí ÿһc
biӋt cӫa các biӇn Grinlan và Na Uy và chӃÿӝ thӫy văn phӭc tҥp cӫa chúng
trong hҧi dѭѫng hӑc nѭӟc ta các biӇn này cùng vӟi biӇn Baren thѭӡng ÿѭӧc
xem xét riêng bi
Ӌt vӟi Bҳc Băng Dѭѫng dѭӟi mӝt tên gӑi là thӫy vӵc Bҳc
Âu.
Ӣ nam bán cҫu biên giӟi phía tây cӫa Ĉҥi Tây Dѭѫng ÿi qua eo Ĉreik
theo kinh tuyӃn mNJi Horn (68

o
W) ÿӃn bӡ Nam Cӵc, còn biên giӟi phía ÿông
- theo kinh tuyӃn mNJi Hҧo Vӑng (20
o
E) và cNJng tӟi bӡ Nam Cӵc.
Thái Bình Dѭѫng có biên giӟi phía tây là bӡ châu Á. Vӟi Ҩn Ĉӝ
Dѭѫng biên giӟi ÿi qua cӱa phía bҳc cӫa eo Malaka, bӡ tây ÿҧo Sumatra, bӡ
nam ÿҧo Java ÿӃn ÿҧo Timo. TiӃp theo biên giӟi ÿi ÿӃn mNJi Londonderry
trên bӡ nѭӟc Úc, cӱa phía bҳc cӫa eo Basso giӳa Úc và ÿҧo Tasmania, bӡ
phía tây Tasmania ÿӃn mNJi Nam. Dӑc theo kinh tuyӃn mNJi Nam (147
o
E) biên
giӟi nѭӟc ÿi tӟi tӡ châu Nam Cӵc.
Biên giӟi phía ÿông cӫa Thái Bình Dѭѫng là bӡ Bҳc Mӻ và Nam Mӻ và
tiӃp tөc theo kinh tuyӃn mNJi Hocnѫ (68
o
E) tӟi Nam Cӵc. Ranh giӟi vӟi Bҳc
Băng Dѭѫng ÿi theo vòng tròn Cӵc Bҳc, nhѭng các nhà hҧi dѭѫng hӑc
thѭӡng chҩp nhұn chӛ hҽp và nông nhҩt cӫa eo Bering làm ranh giӟi - vӁ tӯ
mNJi Ĉeznhev ÿӃn mNJi Hoàng tӱ Wuelski.
Ҩn Ĉӝ Dѭѫng: biên giӟi phía ÿông trùng vӟi biên giӟi phía tây cӫa
Thái Bình Dѭѫng, bҳt ÿҫu rӯ eo Malaka, còn biên giӟi phía tây trùng vӟi
biên giӟi phía ÿông cӫa Ĉҥi Tây Dѭѫng tӯ mNJi Hҧo Vӑng tӟi châu Nam Cӵc.
Biên giӟi phía bҳc là bӡ châu Á, còn biên giӟi phía nam - bӡ châu Nam Cӵc.
Bҳc Băng Dѭѫng khác vӟi các ÿҥi dѭѫng khác, nó ÿѭӧc bao bӑc hoàn
toàn bӣi lөc ÿӏa. Vì vұy, nhѭÿã nêu ӣ trên, trong mӝt sӕ công trình nó ÿѭӧc
xem nhѭ mӝt thӫy vӵc giӳa lөc ÿӏa cӫa Ĉҥi Tây Dѭѫng. Mһc dù vұy, tính
chҩt cӫa các dòng chҧy, ÿһc ÿiӇm hoàn lѭu khí quyӇn và sӵ hình thành chӃ
ÿӝ thӫy văn là căn cӭÿӇ cho rҵng Bҳc Băng Dѭѫng có thӇ chia thành mӝt ÿҥi
dѭѫ

ng ri
êng. Ranh giӟi cӫa nó thӵc tӃ chúng ta ÿã mô tҧ khi xét các biên
phía bҳc cӫa Ĉҥi Tây Dѭѫng và Thái Bình Dѭѫng.
Theo kích thѭӟc các ÿҥi dѭѫng, ta có thӇ nhұn ÿѭӧc nhӳng ÿһc trѭng
trҳc lѭӧng hình thái cӫa chúng (bҧng 1.3). DӉ dàng thҩy rҵng diӋn tích Thái
Bình Dѭѫng bҵng gҫn mӝt nӱa toàn diӋn tích Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi và lӟn hѫn
diӋn tích tҩt cҧ các lөc ÿӏa và ÿҧo
. Thái Bình Dѭѫ
ng cNJng là ÿҥi dѭѫng sâu
nhҩt. Trong thӡi gian chuyӃn khҧo sát cӫa tҫu nghiên cӭu khoa hӑc Nga
“Vitiaz” năm 1957, tҥi rãnh sâu Marian ÿã ÿo ÿѭӧc ÿӝ sâu lӟn nhҩt cӫa Ĉҥi
dѭѫng ThӃ giӟi bҵng 11
022 m.
Ĉӭng thӭ hai vӅ kích thѭӟc là Ĉҥi Tây Dѭѫng, diӋn tích và thӇ tích
nѭӟc cӫa nó bҵng khoҧng 0,25 lҫn so vӟi Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi. Tәng diӋn tích
các biӇn bҵng kho
ҧng 16 % diӋn tích ÿҥi dѭѫng. Ĉӝ sâu lӟn nhҩt (8
742 m)
ÿo ÿѭӧc ӣ rãnh sâu Puecto-Riko.
DiӋn tích Ҩn Ĉӝ Dѭѫng bҵng hѫn 0,2 lҫn diӋn tích Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi,
trong ÿó phҫn diӋn tích các biӇn cӫa nó là 15
%. Ĉӝ sâu lӟn nhҩt ( 7209 m)
ÿo ÿѭӧc ӣ rãnh sâu Zonÿ.
25 26
Bҧng 1.3. Các ÿһc trѭng trҳc lѭӧng hình thái chӫ yӃu cӫa Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi
và nhӳng bӝ phұn cӫa nó
DiӋn tích ThӇ tích
Ĉҥi dѭѫng
nghìn km
2

% nghìn km
2
%
Ĉӝ sâu
trung bình
(m)
Các ÿҥi dѭѫng
Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi 361253 100 1 340 740 100 3 711
Thái Bình Dѭѫng 178684 49,5 710 360 52,9 3 976
Ĉҥi Tây Dѭѫng 91 655 25,4 329 660 24,7 3 597
Ҩn Ĉӝ Dѭѫng 76 174 21,1 282 650 21,2 3 711
Bҳc Băng Dѭѫng 14 750 4,1 18 070 1,2 1 225
Các ÿҥi dѭѫng không kӇ các vӏnh và eo biӇn
Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi 292970 81,9 1 204 650 90,0 4 112
Thái Bình Dѭѫng 147040 40,7 637 210 47,5 4 334
Ĉҥi Tây Dѭѫng 76 970 21,4 300 190 22,4 3 900
Ҩn Ĉӝ Dѭѫng 64 495 17,9 255 810 19,1 3 967
Bҳc Băng Dѭѫng 4 470 2,0 11 440 0,8 2 559
Các biӇn
Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi 58 214 16,1 119 258 8,9 2 049
Thái Bình Dѭѫng 30 958 8,6 72 466 5,4 2 341
Ĉҥi Tây Dѭѫng 10 990 3,0 23 217 1,7 2 113
Ҩn Ĉӝ Dѭѫng 8 153 2,3 17 260 1,3 2 117
Bҳc Băng Dѭѫng 8 113 2,2 6 315 0,5 778
Ĉҥi dѭѫng nhӓ nhҩt là Bҳc Băng Dѭѫng, diӋn tích gҫn 12 lҫn nhӓ hѫn
so vӟi diӋn tích Thái Bình Dѭѫng, 6 lҫn nhӓ hѫn so vӟi Ĉҥi Tây Dѭѫng và 5
lҫn nhӓ hѫn so vӟi Ҩn Ĉӝ Dѭѫng. Bҳc Băng Dѭѫng là ÿҥi dѭѫng duy nhҩt
nҵm gӑn trong vùng cӵc và do ÿó có chӃÿӝ thӫy văn ÿһc biӋt. Ĉӝ sâu cӵc
ÿҥi cӫa nó bҵng 5527 m.
Nhӳ

ng dүn liӋu chi tiӃt hѫn vӅ phân bӕÿӝ sâu trong các ÿҥi dѭѫng dүn
trong bҧng 1.4. TӍ phҫn cӫa các ÿӝ sâu tѭѫng ÿӕi nhӓ - dѭӟi 500 m, chӍ là 9,6
% tәng diӋn tích Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi, trong ÿó phҫn thӅm lөc ÿӏa (tӟi 150-
200 m) có giá trӏ thӵc tiӉn lӟn nhҩt ÿӕi vӟi loài ngѭӡi là dѭӟi 7 %. Ĉӝ sâu
các phҫn áp ÿҧo cӫa các ÿҥi dѭѫng (73,8 % toàn diӋn tíc
h) bҵ
ng 3000-
6000m.
Bҧng 1.4. Phân bӕÿӝ sâu ӣ các ÿҥi dѭѫng
Ĉҥi Tây Dѭѫng
Thái Bình
Dѭѫng
Ҩn Ĉӝ Dѭѫng Bҳc Băng Dѭѫng
Ĉҥi dѭѫng
ThӃ giӟi
Ĉӝ sâu
nghìn km
2
%
nghìn km
2
%
nghìn km
2
%
nghìn km
2
%
nghìn km
2

%
0-200 7,87 8,6 8,16 4,6 4,63 6,1 5,84 39,6 26,50 7,3
200-500 2,67 2,9 2,37 1,3 0,95 1,2 2,26 15,3 8,25 2,3
500-1 000 2,15 2,4 3,87 2,2 1,56 2,0 0,73 4,9 8,31 2,3
1 000-2 000 4,76 5,2 7,48 4,2 3,01 4,0 1,35 9,2 16,60 4,6
2 000-3 000 9,34 10,2 12,33 6,9 7,51 9,9 2,00 13,6 31,18 8,6
3 000-4 000 19,42 21,2 37,56 21,0 18,96 24,9 2,25 15,2 78,19 21,7
4 000-5 000 28,64 31,2 61,21 34,3 27,26 35,8 0,32 2,2 117,43 32,5
5 000-6 000 16,42 17,9 42,78 23,9 11,65 15,3 - - 70,85 19,6
6 000-7 000 0,36 0,4 2,61 1,5 0,64 0,8 - - 3,61 1,0
> 7 000 0,03 - 0,23 0,1 - - - - 0,26 0,1
Tәng 91,66 100 178,68 100 76,17 100 14,75 100 361,26 100
Trong mӛi ÿҥi dѭѫng có thӇ tách ra các biӇn - ÿó là nhӳng vùng khá
rӝng cӫa ÿҥi dѭѫng, giӟi hҥn bӣi các bӡ lөc ÿӏa, các ÿҧo, các miӅn nâng ÿáy
(các ngѭӥng) và có chӃÿӝ thӫy văn riêng. Các ÿһc trѭng trҳc lѭӧng hình thái
cӫa mӝt sӕ biӇn chính cӫa Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi thӇ hiӋn trong bҧng 1.5. DiӋn
tích các biӇn chӍ bҵng gҫn 10 % diӋn tích Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi, còn thӇ tích
27 28
nѭӟc trong ÿó không vѭӧt quá 35,0 %. BiӇn lӟn nhҩt là biӇn Koran nҵm ӣ
gҫn bӡ tây nѭӟc Úc (4,07 triӋu km
2
), còn biӇn nhӓ nhҩt - Mramo, nҵm giӳa
biӇn Ĉӏa Trung Hҧi và Hҳc Hҧi. DiӋn tích cӫa nó chӍ bҵng 12000 km
2
. Ĉӝ
sâu cӵc ÿҥi cӫa các biӇn cNJng nhұn thҩy ӣ biӇn Koran (10038 m). NӃu xét
các ÿӝ sâu trung bình, thì biӇn sâu nhҩt là biӇn Sulavesi (biӇn Selebes). BiӇn
nông nhҩt là biӇn Azov, ÿӝ sâu trung bình chӍ bҵng 7 m, ÿӝ sâu lӟn nhҩt -
13m.
Theo vӏ trí phân bӕ và các ÿiӅu kiӋn ÿӏa lý tӵ nhiên, các biӇn ÿѭӧc phân

ra thành ba nhóm chính: biӇn nӝi ÿӏa, biӇn ven và biӇn giӳa các ÿҧo.
VӅ phҫn mình các biӇn nӝi ÿӏa ÿѭӧc phân chia thành các bi
Ӈn g
iӳa ÿҩt
liӅn và các biӇn nӱa kín.
Các bi͋n giͷa ÿ̭t li͉n ÿѭӧc bao bӑc tӯ mӑi phía bӣi ÿҩt liӅn và thông
vӟi ÿҥi dѭѫng hay biӇn khác bӣi mӝt hay mӝt sӕ eo biӇn. Vì vұy nét ÿһc
trѭng cӫa nhӳng biӇn này là tính ÿһc thù cao vӅ các ÿiӅu kiӋn tӵ nhiên, tính
khép kín cӫa hoàn lѭu nѭӟc mһt và tính biӋt lұp trong phân bӕÿӝ muӕi và
nhiӋt ÿӝ. Các biӇn giӳa ÿҩt liӅn có thӇ thuӝc loҥi giӳa các lөc ÿӏa (thí dө
,
Hӗng Hҧi, Ĉӏa Trung Hҧi) và biӇn bên trong lөc ÿӏa (thí dө, biӇn Bantic, Hҳc
Hҧi).
Các bi͋n n͵a kín thâm nhұp khá sâu vào lөc ÿӏa và tách biӋt vӟi ÿҥi
dѭѫng bӣi các bán ÿҧo hay chuӛi ÿҧo. Dƭ nhiên là sӵ trao ÿәi nѭӟc vӟi ÿҥi
dѭѫng diӉn ra tѭѫng ÿӕi tӵ do hѫn so vӟi các biӇn giӳa ÿҩt liӅn, tuy nhiên
tính ÿһc thù cӫa hoàn lѭu và phân bӕ các ÿһc trѭng vұt lý thӫy văn vүn ÿѭӧc
bҧo toàn. Các biӇn nӱa kín gӗm biӇn Bering, biӇn Okhot, biӇn Nhұt Bҧn,
nhӳng biӇn
này ngăn cách vӟi Thái Bình Dѭѫng bӣi các chuӛi ÿҧo Aleut,
Kurinski và Nhұt Bҧn.
Ngѭӧc lҥi,
các bi͋n ven không thâm nhұp sâu vào lөc ÿӏa và phân cách
vӟi ÿҥi dѭѫng bӣi các bán ÿҧo hoһc ÿҧo thӵc tӃ không cҧn trӣ quá trình trao
ÿәi nѭӟc. Ĉҥi dѭѫng và lөc ÿӏa có ҧnh hѭӣng nhѭ nhau ÿӕi vӟi sӵ phân bӕ
cӫa nhiӋt ÿӝ, ÿӝ muӕi và sӵ hình thành hӋ thӕng dòng chҧy trong các biӇn
này. Thuӝc loҥi biӇn ven có các biӇn ӣ thӫy vӵc Bҳc Băng Dѭѫng, ngoҥi trӯ
B
ҥch Hҧi.
Bҧng 1.5. Các ÿһc trѭng trҳc lѭӧng hình thái chӫ yӃu cӫa mӝt sӕ biӇn

Ĉӝ sâu
BiӇn
DiӋn tích
nghìn km
2
ThӇ tích nѭӟc
(nghìn km
3
)
Trung bình Lӟn nhҩt
Thuӝc Thái Bình Dѭѫng
Koran 4 068 10 038 2468 9174
Ĉông (Nam Trung Hoa) 3 537 3 623 1 024 5 560
Bering 2 315 3 796 1 640 4 097
Okhot 1 603 1 316 821 3 521
Nhұt Bҧn 1 062 1 631 1536 3 699
Ĉông Trung Hoa 836 258 309 2 719
Banÿa 714 1954 2737 7 440
Java 552 61 111 1 272
Sulavesi 453 1 524 3 364 5 914
Hoàng Hҧi 416 16 38 106
Sulu 335 526 1 570 5 576
Moluka 274 484 1 766 4 970
Seram 161 173 1 074 5 319
Flores 115 175 1 522 5 121
Bali 40 32 800 1 589
Savi 104 175 1 683 3 475
Thuӝc Ĉҥi Tây Dѭѫng
Karibê 2777 6745 2429 7090
Ĉӏa Trung Hҧi 2505 3603 1438 5121

Bҳc Hҧi 565 49 87 725
Bantic 419 21 50 470
Hҳc Hҧi 422 555 1315 2210
Azov 39 0,3 7 13
Mramo 12 3 250 1389
29 30
Bҧng 1.5 (tiӃp)
Ĉӝ sâu (m)
BiӇn
DiӋn tích
(nghìn km
2
)
ThӇ tích nѭӟc
(nghìn km
3
)
Trung bình Lӟn nhҩt
Thuӝc Ҩn Ĉӝ Dѭѫng
Aravi 4 832 14 523 3006 5 803
Araphua 1 017 189 186 3 680
Timo 432 188 435 3 310
Anÿaman 605 631 1043 4 507
Hӗng Hҧi 460 201 437 3 039
Thuӝc Bҳc Băng Dѭѫng
Baren 1 424 316 222 600
Na Uy 1 340 2 325 1735 3970
Grinlan 1 195 1 961 1 641 5 527
Ĉông Sibiri 913 49 54 915
Karѫ 883 98 111 600

Baphin 530 426 804 2 414
Laptev 662 353 533 3 385
Chukot 595 42 71 1 256
Bopho 481 739 1536 3 749
Bҥch Hҧi 90 6 67 350
Bi͋n giͷa các ÿ̫o - ÿó là nhӳng bӝ phұn cӫa ÿҥi dѭѫng ÿѭӧc bao bӑc
bӣi mӝt vòng cung ÿҧo, các ngѭӥng ngҫm trong các eo giӳa các ÿҧo hҫu nhѭ
không cҧn trӣ sӵ trao ÿәi nѭӟc tӵ do. ChӃÿӝ thӫy văn trong các biӇn nhѭ
vұy gҫn vӟi chӃÿӝÿҥi dѭѫng, mһc dù có thӇ nhұn thҩy nhӳng khác biӋt ÿӏa
phѭѫng. Các biӇn thuӝc quҫn ÿҧo Ĉôn
g Ҩn Ĉӝ
(Sulu, Sulavesi, Banÿa ) là
nhӳng biӇn giӳa các ÿҧo.
Ĉѭѫng nhiên còn có nhӳng hӋ thӕng phân loҥi dùng các dҩu hiӋu khác
làm căn cӭ. Thí dө, tùy thuӝc vào ÿӝ sâu trung bình cӫa các biӇn ngѭӡi ta
chia chúng thành biӇn nѭӟc nông và biӇn nѭӟc sâu. Trong các biӇn nông ÿӝ
sâu không vѭӧt quá vài trăm mét, và chúng phân bӕ chӫ yӃu trong phҥm vi
thӅm lөc ÿӏa. Loҥi này gӗm Bҳc Hҧi, Hoàng Hҧi, Bolea Trong các biӇn sâu
ÿӝ sâu ÿҥt tӟi vài nghìn mét (thí dө, Hҳc Hҧi, K
aribê, Okhot ). Các biӇ
n
nѭӟc sâu thѭӡng hay phân bӕ gҫn các ÿai ÿӭt gãy cӫa vӓ trái ÿҩt và sӵ thành
tҥo nhӳng thӫy vӵc biӇn này thѭӡng là do nhӳng chuyӇn ÿӝng thҷng ÿӭng
lӟn cӫa mһt Trái Ĉҩt.
Vӏnh - mӝt bӝ phұn cӫa biӇn hay ÿҥi dѭѫng hõm sâu vào ÿҩt liӅn,
nhѭng không bӏ ngăn cách vӟi ÿҥi dѭѫng hay biӇn bӣi các ÿҧo hoһc các
ngѭӥng ÿáy và do ÿó có sӵ trao ÿәi nѭӟc tӵ do vӟi nhӳng bӝ phұn khác cӫa
biӇn hay ÿҥi dѭѫng. Ranh giӟi phía ÿҥi dѭѫng hay phía biӇn cӫa các vӏnh
trong ÿa sӕ các trѭӡng hӧp chӍ có thӇ vӁ mӝt cách quy
ѭӟc. VӅ kíc

h thѭӟc,
các vӏnh ÿҥi dѭѫng có thӇ lӟn hѫn biӇn (thí dө, vӏnh Biskay, vӏnh Mêhicô,
vӏnh Huÿzon). Tùy thuӝc nguӗn góc, hình dҥng và cҩu tҥo bӡ mà các vӏnh
ÿѭӧc gán nhӳng tên ÿӏa phѭѫng nhѭ vӏnh, vNJng, hõm, fiord, liman ).
VNJng là mӝt vӏnh không lӟn, bӏ giӟi hҥn vӟi thӫy vӵc chính bҵng các
ÿҧo hay bán ÿҧo cҧn trӣ sӵ trao ÿәi nѭӟc tӵ do. Ӣ phía bҳc nѭӟc Nga nhӳng
vӏnh hõm sâu vào ÿҩt liӅn và thѭӡng có các sông ÿә vào ÿѭӧc ngѭӡi ta gӑi là
các
hõm. Các hõm lӟn nhҩt là Ôbi, Ĉvina, Onhega, Penzin
Các vӏnh có bӡ ngoҵn nghèo, hҽp, hõm sâu vào ÿҩt liӅn, ÿѭӧc tҥo thành
do bào mòn băng hà ÿѭӧc gӑi là các fiord. Các fiord phân bӕӣ miӅn bӡ Na
Uy, Niudilan, Aixѫlan. Vӏnh Konski thuӝc loҥi mӝt fiord lӟn nhҩt.
Liman - phҫn cӱa cӫa các thung lNJng sông bӏ biӇn tràn ngұp do quá
trình lún yӃu cӫa lөc ÿӏa. Liman thѭӡng gһp ӣ bӡ các biӇn phѭѫng bҳc, trên
ÿҧo Sakhalin, ӣ biӇn Azov và Hҳc Hҧi.
Lagoon - là thӫy vӵc không sâu, ngăn cách vӟi biӇn do quá trình lҳng
ÿӑng trҫm tích dѭӟi dҥng doi cát ven bӡ và nӕi vӟi biӇn bҵng mӝt eo hҽp hay
mӝt vùng biӇn giӳa lөc ÿӏa và rҥn san hô.
31 32
Bҧng 1.6. Các ÿһc trѭng trҳc lѭӧng hình thái chӫ yӃu cӫa mӝt sӕ vӏnh
Ĉӝ sâu (m)
Vӏnh
DiӋn tích
(km
2
)
ThӇ tích nѭӟc
(nghìn km
3
)

Ĉӝ sâu
trung bình
Lӟn nhҩt
Thuӝc Thái Bình Dѭѫng
Aliaska 384 458 1 193
4 929
Kaliphocnia 180 135 750
3 292
Panama 37 40 1 081
3 200
Thuӝc Ĉҥi Tây Dѭѫng
Mêhicô 1 555 2366 1 522
3 822
Ghinê 753 1 942 2 579
5 207
Saint - Lavrentia 249 35 141
538
Biskay 200 302 1 510
5 100
Men 95 10 105
227
Bristol 11 0,4 36
68
Thuӝc Ҩn Ĉӝ Dѭѫng
Bengal 2 191 5492 2507
4 490
Grand Australia 1335 4 089 3 063
5 670
Karpentari 328 13 40
71

Aÿen 259 352 1 359
4 525
Persit 240 10 42
115
Oman 112 156 1 393
3 694
Thuӝc Bҳc Băng Dѭѫng
Huÿzon 848 77 91
258
Phҧi lѭu ý rҵng sӵ phân chia các bӝ phұn riêng biӋt cӫa Ĉҥi dѭѫng ThӃ
giӟi trong nhiӅu trѭӡng hӧp chӍ có tính chҩt qui ѭӟc và tӗn tҥi lӏch sӱ. Mӝt sӕ
vùng cӫa Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi có cùng nhӳng tính phân cách biӋt lұp và
nhӳng nét ÿһc thù trong chӃÿӝ thӫy văn, trong mӝt sӕ trѭӡng hӧp ÿѭӧc gӑi
là các biӇn, nhѭng trong trѭӡng hӧp khác lҥi gӑi là c
ác vӏnh. Thí dө, theo hӋ
thӕng phân loҥi ÿã dүn trên ÿây thì vӏnh Mêhicô và vӏnh Huÿzon ÿúng ra
phҧi gӑi là các biӇn, trong khi ÿó biӇn Aravi lҥi giӕng vӟi vӏnh hѫn. Các ÿһc
trѭng trҳc lѭӧng hình thái cӫa các vӏnh dүn trong bҧng 1.6.
Bҧng 1.7. Các ÿһc trѭng trҳc lѭӧng hình thái chӫ yӃu cӫa mӝt sӕ eo biӇn
Kích thѭѫc
Eo
Dài
(km)
Rӝng
(km)
Sâu
(m)
Các thӫy vӵc liên kӃt
Thuӝc Thái Bình Dѭѫng
Bering 96 134 39

BiӇn Bering và biӇn Chukot
Laperuz 94 143 75
BiӇn Okhot và biӇn Nhҥt Bҧn
TriӅu Tiên 324 240 87
BiӇn Ĉông Trung Hoa và biӇn Nhұt Bҧn
Ĉài Loan 398 212 114
BiӇn Ĉông Trung Hoa và biӇn Ĉông
Malaka 937 211 214
BiӇn Anÿaman và biӇn Ĉông
Zonÿ 130 94 197
BiӇn Java và Ҩn Ĉӝ Dѭѫng
Torres 74 182 11
BiӇn Araphua và biӇn Koran
Cook 107 77 85
BiӇn Tasmania và Thái Bình Dѭѫng
Magellan 575 46 124
Ĉҥi Tây Dѭѫng và Thái Bình Dѭѫng
Thuӝc Ĉҥi Tây Dѭѫng
Ghibralta 59 39 956
Ĉӏa Trung Hҧi và Ĉҥi Tây Dѭѫng
La-Mansѫ 578 158 48
Bҳc Hҧi và Ĉҥi Tây Dѭѫng
Ĉan Mҥch 530 478 375
BiӇn Grinlan và Ĉҥi Tây Dѭѫng
Ĉevit 1 170 652 963
BiӇn Labraÿo và biӇn Baphin
Kabot 195 253 158
Vӏnh Saint Lavrentia và Ĉҥi Tây Dѭѫng
Floriÿa 651 118 629
Vӏnh Mêhicô và Ĉҥi Tây Dѭѫng

Iukatan 55 209 939
Vӏnh Mêhicô và biӇn Karibê
Ĉreik 460 986 3 111
Ĉҥi Tây Dѭѫng và Thái Bình Dѭѫng
33 34
Bҧng 1.7 (tiӃp)
Thuӝc Ҩn Ĉӝ Dѭѫng
Babel 109 50 111
BiӇn Hӗng Hҧi và vӏnh Aÿen
Manÿiv-Bass 490 233 94
BiӇn Tasmania và vӏnh Granÿ Australia
Mozambic 1 760 789 2 250
(phân chia châu Phi và ÿҧo Maÿagaska)
Thuӝc Bҳc Băng Dѭѫng
Hinlopen 172 48 36
BiӇn Baren và Bҳc Băng Dѭѫng
Malochkin-sa 98 4 10
BiӇn Baren và biӇn Karѫ
Iugo-sa 40 8 17
BiӇn Baren và biӇn Karѫ
Karѫ Vorota 33 61 25
BiӇn Baren và biӇn Karѫ
Vilkits 104 84 115
BiӇn Karѫ và biӇn Laptev
Sokanski 106 50 6
BiӇn Karѫ và biӇn Laptev
Ĉmitri Laptev 115 59 12
BiӇn Laptev và biӇn Ĉông Sibiri
Sanhikov 238 148 6
BiӇn Laptev và biӇn Ĉông Sibiri

Long 128 191 25
BiӇn Ĉông Sibiri và biӇn Chukot
Huÿzon 806 244 211
Vӏnh Huÿzon và eo Ĉevit
Eo biӇn là phҫn tѭѫng ÿӕi hҽp cӫa ÿҥi dѭѫng trҧi dài giӳa hai vùng ÿҩt
liӅn và nӕi hai thӫy vӵc liӅn nhau vӟi chӃÿӝ thӫy văn khác nhau. Sӵ trao ÿәi
nѭӟc qua các eo là mӝt ÿһc trѭng quan trӑng nhҩt và phө thuӝc vào nhiӅu
nhân tӕ thuӝc hai nhóm. Nhóm thӭ nhҩt gӗm các nhân tӕ hình thái hӑc: ÿӝ
trҧi dài, chiӅu rӝng và ÿӝ sâu cӫa eo. Nhóm thӭ hai là các nhân tӕ thӫy văn
nhѭ cá
c ÿһc ÿiӇm cҩu trúc nhiӋt muӕi cӫa các thӫy vӵc liên kӃt cNJng nhѭ chӃ
ÿӝ thӫy triӅu và gió.
Tùy thuӝc vào nhӳng ÿһc ÿiӇm trao ÿәi nѭӟc, các eo chia thành năm
loҥi:
1) Các eo trong ÿó ӣ hai thӫy vӵc liên kӃt mұt ÿӝ nѭӟc khác nhau và
sinh ra hai dòng nѭӟc chҧy ngѭӧc chiӅu nhau (dòng mһt và dòng sâu). Eo
Ghibralta, Bopho, Huÿzon, Babel-Manÿiv là nhӳng thí dө vӅ loҥi eo biӇn
nhѭ vұy;

2) Các eo trong ÿó có sӵ phân chia theo phѭѫng thҷng ÿӭng cӫa hai
dòng nѭӟc ngѭӧc chiӅu nhau (eo Ĉan Mҥch, eo Ĉevit);
3) Các eo trong ÿó quan trҳc thҩy chuyӇn ÿӝng mӝt chiӅu cӫa nѭӟc diӉn
ra trong toàn thiӃt diӋn ngang dѭӟi ҧnh hѭӣng cӫa chênh lӋch mӵc nѭӟc thӫy
tƭnh trong hai thӫy vӵc liên kӃt (eo Iukatan, eo Ĉreik, eo Bering, eo Floriÿa);
4) Các eo có ÿӝ sâu không lӟn và chuyӇn ÿӝng nѭӟc dao ÿӝng mҥnh do
ҧnh hѭӣng cӫ
a hѭӟng
gió (eo Torres, eo Ĉài Loan, eo Kerchen);
5) Các eo trong ÿó nhӳng hiӋn tѭӧng thӫy triӅu ÿóng vai trò chӫ yӃu
trong sӵ trao ÿәi nѭӟc (eo Magellan, eo Neven).

Trong bҧng 1.7 thӇ hiӋn nhӳng ÿһc trѭng trҳc lѭӧng hình thái cӫa mӝt
sӕ eo biӇn quan trӑng trên Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi.
1.3. Các ÿһc trѭng khí hұu cӫa các ÿҥi dѭѫng
Khí hұu cӫa mӝt ÿҥi dѭѫng có thӇ hiӇu mӝt cách gҫn ÿúng là chӃÿӝ
thӫy văn cӫa nó, gӗm tұp hӧp mӝt sӕ quá trình và hiӋn tѭӧng ÿһc trѭng ÿҫy
ÿӫ nhҩt cho nhӳng tính chҩt vұt lý và hóa hӑc nѭӟc ÿҥi dѭѫng, ÿѭӧc lҩy
trung bình trong khoҧng thӡi gian nhiӅu năm. Nhӳng tham sӕ trҥng thái và
các hiӋn tѭӧng cѫ bҧn bao gӗm: nhiӋt ÿӝ, ÿӝ mu
ӕi và mұt ÿӝ nѭӟc, thӫy
triӅu, hҧi lѭu, sóng gió và băng biӇn
Ngѭӡi ta phân biӋt khí hұu toàn cҫu và khí hұu ÿӏa phѭѫng cӫa ÿҥi
dѭѫng. Khí hұu toàn cҫu ÿһc trѭng cho chӃÿӝ thӫy văn cӫa toàn Ĉҥi dѭѫng
ThӃ giӟi nói chung, còn khí hұu ÿӏa phѭѫng là khí hұu cӫa nhӳng bӝ phұn
riêng cӫa nó, trong ÿó có thӇ là mӝt vùng cө thӇ bҩt kì. C
òn qui mô ÿһ
c trѭng
cӫa phép lҩy trung bình thѭӡng ÿѭӧc chҩp nhұn bҵng mӝt sӕ thұp niên. Vì
vұy sӵ biӃn ÿӝng cӫa các yӃu tӕ chӃÿӝ thӫy văn trong thӡi kì dài hѫn sӁÿһc
trѭng cho nhӳng biӃn thiên (dao ÿӝng) cӫa khí hұu.
Vì ÿҥi dѭѫng là mӝt hӋ thӕng mӣ, trao ÿәi vұt chҩt, nhiӋt và khí vӟi
không gian xung quanh và trѭӟc hӃt vӟi khí quyӇn, nên ÿѭѫng nhiên các quá
trình hình thành khí hұu (thành t
ҥo khí hұu) không thӇ xét biӋt lұp vӟi các
35 36
quyӇn khác cӫa hành tinh: khí quyӇn, thҥch quyӇn và băng quyӇn. Ӣÿây
quan trӑng nhҩt là các tham sӕ khí hұu tҥi biên phân cách giӳa ÿҥi dѭѫng và
khí quyӇn, tӭc các ÿһc trѭng tѭѫng tác giӳa chúng, còn bҧn thân quá trình
tѭѫng tác qui mô lӟn cӫa ÿҥi dѭѫng và khí quyӇn thuӝc loҥi nhӳng nhân tӕ
thành tҥo khí hұu then chӕt. Mһt phân cách vӟi thҥch quyӇn cNJng có vai trò
quan trӑng, ÿó là ÿáy ÿҥi dѭѫng và ranh giӟi thӅm l

өc ÿӏa,
qua ÿó nѭӟc ngӑt
tӯ sông nhұp vào ÿҥi dѭѫng, tҥo nên trong các ÿӟi ven bӡ mӝt chӃÿӝ thӫy
văn khác biӋt vӟi nѭӟc khѫi ÿҥi dѭѫng.
Nhѭÿã nêu ӣ trên, Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi có trӳ lѭӧng nѭӟc khәng lӗ và ít
biӃn biӃn ÿәi vӅ thӇ tích theo không gian và thӡi gian trong khoҧng nhiӅu
nghìn năm gҫn ÿây. Ĉӕi vӟi ÿҥi dѭѫ
ng, nét ÿһc trѭng
là sӵ bҧo toàn thành
phҫn muӕi, tӭc sӵ bҧo toàn tӍ lӋ giӳa các hӧp phҫn muӕi chӫ yӃu và biӃn
thiên cӫa ÿӝ muӕi ӣ các vùng khѫi ÿҥi dѭѫng rҩt không ÿáng kӇ, ÿiӅu ÿó
chӭng tӓ tính Ǥ cӫa nó. Không ÿәi thành phҫn muӕi và biӃn thiên ÿӝ muӕi
nhӓ chӫ yӃu là do thông lѭӧng nѭӟc ngӑt qu
a m
һt (bӕc hѫi, giáng thӫy,
lѭӧng nѭӟc sông và băng hà) không ÿáng kӇ và do các quá trình phân bӕ lҥi
các khӕi nѭӟc bӣi dòng chҧy.
Khác vӟi các lөc ÿӏa biӋt lұp nhau, Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi là thӕng nhҩt,
gӗm mӝt sӕÿҥi dѭѫng và biӇn liên kӃt vӟi nhau và làm thành mӝt hӋ thӕng
liên hӋ thӕng nhҩt. Sӵ thӕng nhҩt cӫa nѭӟc ÿҥi dѭѫng
trѭӟc hӃ
t là do hoàn
l˱u
(chuyӇn ÿӝng) không ngӯng. Trong ÿó chuyӇn ÿӝng diӉn ra cҧ trong
phѭѫng ngang (hoàn lѭu ngang) và phѭѫng thҷng ÿӭng (hoàn lѭu thҷng
ÿӭng). Hoàn lѭu ngang có thӇ là hoàn lѭu lӟp mһt, hoàn lѭu lӟp sâu và hoàn
lѭu gҫn ÿáy. Hoàn lѭu thҷng ÿӭng ÿѭӧc phân ra thành
nѭӟc trӗi (nѭӟc lӟp
sâu nâng lên phía mһt) và
nѭӟc chìm (nѭӟc lӟp mһt chìm xuӕng dѭӟi sâu).

Hoàn lѭu ngang và thҷng ÿӭng liên hӋ lүn nhau và tҥo thành mӝt hӋ thӕng
dòng chҧy thӕng nhҩt
-hoàn lѭu chung cӫa Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi.
Hoàn lѭu ÿҥi dѭѫng mӝt mһt tҥo thuұn lӧi cho sӵ tѭѫng tác chһt chӁ
cӫa các quá trình vұt lý, hóa hӑc và sinh hӑc, mһt khác hình thành sӵÿa dҥng
và khác biӋt trong các quá trình ÿó, vӅ phҫn mình ÿiӅ
u này tҥo nên sӵ chuyӇn
ÿӝng vƭnh cӱu cӫa các khӕi nѭӟc. Tӯ sӵ thӕng nhҩt nѭӟc ÿҥi dѭѫng và tính
liên tөc cӫa m
ôi trѭӡng sӕng cӫa nó cNJng suy ra rҵng Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi có
thӇ xem nhѭ mӝt hӋ sinh thái thӕng nhҩt.
Trong Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi tӗn tҥi mӝt cѫ chӃ toàn cҫu vұn chuyӇn năng
lѭӧng và trao ÿә
i chҩt. Cѫ chӃ này ÿѭӧc duy trì bӣi sӵ sѭӣi ҩm không ÿӅu
nѭӟc mһt ÿҥi dѭѫng và khí quyӇn. Thӵc vұy, tӯ các vƭÿӝ thҩp dò
ng bӭc xҥ
ÿi tӟi tӯ Mһt Trӡi vѭӧt trӝi dòng bӭc xҥÿi khӓi mһt ÿҩt, còn ӣ các vƭÿӝ cao -
thì ngѭӧc lҥi (hình 1.1). Xҩp xӍӣ khoҧng vƭÿӝ 40
o
N các dòng bӭc xҥ tӟi và
ÿi bù trӯ lүn nhau. Tӯÿây suy ra rҵng toàn bӝ dѭ lѭӧng nhiӋt cҫn phҧi ÿѭӧc
vұn chuyӇn tӯ các vƭÿӝ thҩp tӟi các vƭÿӝ cao thông qua các chuyӇn ÿӝng
trong ÿҥi dѭѫng và khí quyӇn, hѫn nӳa cө thӇ tҥi vƭ tuyӃn 40
o
N dòng này
phҧi cӵc ÿҥi.
Mӝt ÿһc trѭng chính cӫa các dòng bӭc xҥ tҥi mһt ÿҥi dѭѫng là
cân
bҵng bӭc xҥ
, ÿó là lѭӧng nhiӋt bӭc xҥ tӟi tәng cӝng. NӃu cân bҵng bӭc xҥ

lӟn hѫn không thì lӟp mһt ÿҥi dѭѫng ÿѭӧc sѭӣi ҩm, nӃu nhӓ hѫn không thì
lӟp này bӏ lҥnh ÿi. Cân bҵng bӭc xҥ là mӝt trong sӕ nhӳng ÿһc trѭng năng
lѭӧng quan trӑng nhҩt cӫa khí hұu ÿҥi dѭѫng. Trong bҧng 1.8 dүn các ÿһc
trѭng khí hұ
u cӫa cân bҵng bӭc xҥ, chi nhiӋt cho bӕc hѫi và dòng nhiӋt rӕi ÿi
vào khí quyӇn cӫa tӯng ÿҥi dѭѫng và cӫa Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi nói chung tính
riêng cho bҳc bán cҫu, nam bán cҫu và cho toàn diӋn tích ÿҥi dѭѫng không
phӫ băng. DӉ dàng thҩy rҵng, trên mӝt ÿѫn vӏ mһt ÿҥi dѭѫng cân bҵng bӭc xҥ
R ӣ bҳc bán cҫu lӟn hѫn so vӟi nam bán cҫu; do ÿó bҳc bán cҫu ҩm hѫn.
Nguyên nhân chӫ yӃu cӫa ÿiӅu này là do sӵ phân bӕ các lөc ÿӏa không ÿӅu
giӳa các bán cҫu và cNJng do phҫn ÿóng góp tѭѫng ÿӕi lӟn hѫn cӫa diӋn tích
ÿҥi dѭѫng ӣ các vƭÿӝ thҩp vào diӋn tích tәng cӝng trong phҥm vi bҳc bán
cҫu, bӣi vì chính là cân bҵng bӭc xҥӣ các vƭÿӝ th
ҩp có tӍ trӑng lӟn hѫn
nhiӅu trong khi ѭӟc lѭӧng
R theo toàn bán cҫu.
Các trӏ sӕ cӫa cân bҵng bӭc xҥӣ các thӫy vӵc và ÿҥi dѭѫng nói chung
rҩt ít khác vӟi nhau. Tuy nhiên có thӇ nhұn thҩy rҵng Thái Bình Dѭѫng nhұn
nhiӋt hѫi nhiӅu hѫn mӝt chút, còn Ĉҥi Tây Dѭѫng thì ít hѫn mӝt chút.
Chi phí nhiӋt cho bӕc hѫi phân bӕ kh
ông ÿӅu hѫn so vӟi cân bҵng
bӭc xҥ. Thí dө, nhӳng khác biӋt giӳa bҳc bán cҫu và nam bán cҫu biӇu lӝ rõ
LE
37 38
nét hѫn. Nguyên nhân cӫa ÿiӅu này trѭӟc hӃt là do các lөc ÿӏa, không khí
lҥnh và khô hѫn tӯ lөc ÿӏa ÿѭӧc mang tӟi ÿҥi dѭѫng ҩm, do ÿó ӣ lӟp khí
quyӇn sát mһt xuҩt hiӋn chênh lӋch ҭm lѭӧng lӟn theo phѭѫng thҷng ÿӭng
làm tăng cѭӡng bӕc hѫi. VӅ trung bình, lѭӧng nѭӟc bӕc hѫi tӯ mӝt ÿѫn vӏ
mһt Thái Bình Dѭѫng là lӟn nhҩ
t, còn tӯĈҥi Tây Dѭѫng - nhӓ nhҩt.

Hình 1.1. BiӃn thiên vƭÿӝ cӫa các dòng bӭc xҥ tӟi và ÿi khӓi mһt ÿҩt
lҩy trung bình theo các ÿӟi vƭÿӝӣ bҳc bán cҫu
NӃu không xét Bҳc Băng Dѭѫng, thì dòng rӕi (hiӇn nhiӋt) vào khí
quyӇn nhӓ hѫn mӝt bұc so vӟi các ÿһc trѭng năng lѭӧng khác. Sӵ khác biӋt
quan trӑng giӳa nó vӟi
R và LE là ӣ chӛ tҥi nam bán cҫu Ҩn Ĉӝ Dѭѫng và
Thái Bình Dѭѫng cho nhiӋt nhiӅu hѫn so vӟi ӣ bҳc bán cҫu. Tuy nhiên, vì
dòng rӕi ӣ Bҳc Ĉҥi Tây Dѭѫng hai lҫn lӟn hѫn Nam Ĉҥi Tây Dѭѫng, kӃt cөc
là tӯ mһt Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi ӣ bҳc bán cҫu nhiӋt cNJng ÿi vào khí quyӇn
nhiӅu hѫn. Nguyên nhân cӫa sӵ phân hóa mҥnh các dòng hiӇn nhiӋt ӣĈҥi
Tây Dѭѫng là do ÿҥi dѭѫng này tѭѫng ÿӕi hҽp chiӅu ngang ӣ các vƭÿӝ trung
bình và vƭÿӝ cao bҳc bán cҫu, do ÿó các khí ÿoàn lҥnh lӟn ÿѭӧc mang tӯ lөc
ÿӏa và Grinlan tӟi mһt ÿҥi dѭѫng tѭѫng ÿӕi ҩm. Tuy nhiên, vì kích thѭӟc
vѭӧt trӝi nhiӅu lҫn cӫa Thái Bình Dѭѫng, dòng nhiӋt rӕi ӣ Thái Bình Dѭѫng
tӓ ra hѫi lӟn hѫn so vӟi Ĉҥi Tây Dѭѫng. Tӯ mһt Ҩn Ĉӝ
Dѭѫng lѭӧng hiӇn
nhiӋt ÿi và
o khí quyӇn nhӓ nhҩt.
Bҧng 1.8. Các ÿһc trѭng năng lѭӧng cӫa khí hұu ÿҥi dѭѫng cӫa tӯng bán cҫu
và toàn diӋn tích ÿҥi dѭѫng không phӫ băng (W/m
2
) (theo L.A. Strokina)
Cân bҵng bӭc xҥ
mһt ÿҥi dѭѫng
Chi nhiӋt cho
bӕc hѫi
Dòng nhiӋt rӕi
vào khí quyӇn
Ĉҥi dѭѫng
Bҳc bán cҫu

Nam bán cҫu
Chung
Bҳc bán cҫu
Nam bán cҫu
Chung
Bҳc bán cҫu
Nam bán cҫu
Chung
Bҳc Băng
Dѭѫng
24 - - 55 - - 49 - -
Ĉҥi Tây Dѭѫng 129 128 128 125 93 110 18 7 12
Ҩn Ĉӝ Dѭѫng 170 124 131 150 106 113 8 11 10
Thái Bình
Dѭѫng
136 127 132 128 117 122 12 13 13
Ĉҥi Dѭѫng TG 135 126 130 128 108 117 14 11 12
Ngoài các nhân tӕ năng lѭӧng, sӵ hình thành khí hұu các ÿҥi dѭѫng còn
chӏu ҧnh hѭӣng mҥnh cӫa các quá trình hoàn lѭu và trѭӟc hӃt là sӵ vұn
chuyӇn nѭӟc trong phѭѫng ngang bӣi các dòng chҧy. Trong ÿó các dòng
chҧy ҩm mang nhiӋt tӟi nhӳng vƭÿӝ cao, làm ôn hòa khí hұu các vùng ôn ÿӟi
và vùng cӵc. Thí dө, Gѫnstrim chuyên chӣ lѭӧng nhiӋt 22 lҫn lӟn hѫn tҩt cҧ
các sông trên thӃ giӟi. NhiӋt cӫa hӋ thӕng
Gѫnstrim thұm chí ҧnh hѭӣng tӟi
miӅn bӡ bán ÿҧo Konski, nѫi ÿây có mӝt cҧng vùng ÿai cӵc duy nhҩt không
ÿóng băng - cҧng Mumansk.
39 40
Bҧng 1.9. Các ÿһc trѭng hoàn lѭu cӫa khí hұu ÿҥi dѭѫng tính riêng cho các dҧi
ÿӝ sâu ( V tӕc ÿӝ dòng nѭӟc trung bình, cm/s;


K
mұt ÿӝ ÿӝng năng trung
bình, J/m
3
) (theo V.N. Stepanov)
Ĉҥi Tây Dѭѫng Ҩn Ĉӝ Dѭѫng Thái Bình Dѭѫng
Ĉҥi Dѭѫng ThӃ
giӟi
Dҧi
(cҩu trúc)
V
K
V
K
V
K
V
K
Mһt
0-200 m
4,7 2,5 8,5 11,5 6,4 3,5 6,6 4,9
Trung gian
200-2 000 m
2,9 1,4 5,1 8,4 3,5 1,7 3,8 3,2
Sâu
2 000-4 000 m
2,4 1,3 3,6 5,2 2,4 1,0 2,7 2,0
Gҫn ÿáy
4 000-5 000 m
2,3 1,4 3,2 2,4 2,3 0,9 2,3 1,5

Trong bҧng 1.9 dүn các ÿһc trѭng hoàn lѭu cѫ bҧn (tӕc ÿӝ dòng nѭӟc
trung bình và mұt ÿӝ ÿӝng năng trung bình) lҩy trung bình theo tӯng dҧi
thҷng ÿӭng trong phҥm vi diӋn tích toàn ÿҥi dѭѫng. Ĉúng nhѭ mong ÿӧi, tӕc
ÿӝ vұn chuyӇn nѭӟc quan sát thҩy ӣ gҫn mһt ÿҥi dѭѫng, ÿiӅu này chӫ yӃu
liên quan tӟi hoҥt ÿӝng cӫa các dòng gió. Tӯ dҧi mһt xuӕng tӟ
i dҧi tr
ung gian
cѭӡng ÿӝ vұn chuyӇn nѭӟc giҧm gҫn hai lҫn. Vӟi ÿӝ sâu tăng tiӃp thì ÿӝ
giҧm cѭӡng ÿӝ vұn chuyӇn nѭӟc trӣ nên chұm hѫn. Trong dҧi gҫn ÿáy tӕc ÿӝ
nѭӟc khác không và bҵng khoҧng 2-3 cm/s. Ta nhұn thҩy rҵng ÿӝ giҧm tӯ
mһt tӟi ÿáy cӵc ÿҥi quan sát thҩy ӣ Thái Bình Dѭѫng, còn ÿӝ giҧm nhӓ nhҩt
- ӣĈҥi Tây Dѭѫng. Cѭӡng ÿӝ vұn chuyӇn nѭӟc cao nhҩt trong tҩt cҧ các dҧi
cҩu trúc nhұn thҩy ӣҨn Ĉӝ Dѭѫng. Nguyên nhân chính cӫa ÿiӅu này liên
quan tӟi dòng chҧy mҥnh nhҩt cӫa Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi - hҧi lѭu vòng quanh
cӵc Nam Cӵc, phҫn ÿóng góp tѭѫng ÿӕi cӫa nó vào hoàn lѭu cӫa ÿҥi dѭѫng
này là lӟn nhҩt.
Phân bӕ mұt ÿӝ ÿӝng
n
ăng trung bình nói chung khá phù hӧp vӟi phân
bӕ tӕc ÿӝ trung bình các dòng chҧy. Nét khác biӋt quan trӑng nhҩt là ӣ chӛ
cѭӡng ÿӝ ÿӝng năng ӣҨn Ĉӝ Dѭѫng cao hѫn so vӟi các ÿҥi dѭѫng khác.
Các quá trình năng lѭӧng và hoàn lѭu trѭӟc hӃt ҧnh hѭӣng tӟi phân bӕ
các ÿһc trѭng vұt lý thӫy văn (nhiӋt ÿӝ, ÿӝ muӕi và mұt ÿӝ). Trong bҧng 1.
10
biӇu diӉn các giá trӏ nhiӋt ÿӝ, ÿӝ
muӕi và mұt ÿӝ quy ѭӟc cӫa nѭӟc ӣ lӟp mһt
ÿҥi dѭѫng và các giá trӏ nhiӋt ÿӝ, ÿӝ muӕi lҩy trung bình theo toàn bӅ dày ÿҥi
dѭѫng.
Nhѭ ta thҩy trong bҧng 1.10, trong phân bӕ nhiӋt ÿӝ mһt biӇn nhұn thҩy
có nhӳng khác biӋt ÿáng kӇ không chӍ giӳa các ÿҥi dѭѫng, mà ÿһc biӋt giӳa

các bán cҫu bҳc và nam. VӅ toàn cөc, Thái Bình Dѭѫng là ÿҥi dѭѫng
ҩm
nhҩt, còn Ĉҥi Tây Dѭѫng - lҥnh nhҩt. VӅ nhӳng khác biӋt giӳa các bán cҫu,
ta thҩy nguyên nhân cӫa sӵ khác biӋt là do nhӳng ÿһc ÿiӇm phân bӕ theo
kinh hѭӟng cӫa nhiӋt ÿӝ nѭӟc. Thұt vұy, tӯ bҧng 1.11 thҩy rõ rҵng trong tҩt
cҧ các ÿӟi vƭÿӝ cӫa các ÿҥi dѭѫng, nhiӋt ÿӝ nѭӟc ӣ bҳc bán cҫu cao hѫn ӣ
nam bán cҫu. Ĉó là vì ӣ
bҳc bán cҫu có nhӳng hӋ thӕng dòng chҧy nóng kinh
hѭӟng mҥnh hѫn (Gѫnstrim và Kurosyo), chúng mang nѭӟc rҩt ҩm tӯ các vƭ
ÿӝ thҩp lên phѭѫng bҳc. Ӣ nam bán cҫu, bӭc tѭӡng cҧn tӵ nhiên ÿӕi vӟi vұn
chuyӇn kinh hѭӟng là dòng chҧy lҥnh vòng quanh cӵc Nam Cӵc, là mӝt
chiӃc vòng lӟn bao lҩy châu Nam Cӵc. Chính vì vұy mà ta nhұn t
hҩy có
nhӳng khác biӋt lӟn nhҩt trong sӵ phân bӕ nhi
Ӌt ÿӝ nѭӟc ӣ các vƭÿӝ trung
bình và vƭÿӝ cao giӳa các bán cҫu.
Vì ÿӝ muӕi, nhѭÿã nêu ӣ trên, là mӝt ÿһc trѭng bҧo thӫ hѫn, nên trong
phân bӕ cӫa nó trên mһt các ÿҥi dѭѫng (xem bҧng 1.10) không có nhӳng
khác biӋt gì ÿáng kӇ. Dù sao thì vӅ trung bình Thái Bình Dѭѫng tӓ ra ít mһn
hѫn so vӟi Ĉҥi Tây Dѭѫng và Ҩn Ĉӝ Dѭѫng. Ngoài ra, ӣ nam bán cҫu nhӡ
Thái Bình Dѭѫng mà nѭӟc ÿҥi dѭѫng mһn hѫn so v
ӟi ӣ bҳc bán cҫu. Phân bӕ
kinh hѭӟng cӫa ÿӝ muӕi lӟp mһt mӛi ÿҥi dѭѫng ÿѭӧc biӇu diӉn trong bҧng
1.11. Nét chung nhҩt cӫa tҩt cҧ các ÿҥi dѭѫng là sӵ hiӋn diӋn cӫa hai cӵc ÿҥi
trong ÿӟi cұn chí tuyӃn và giҧm ÿӝ muӕi theo hѭӟng tӟi các cӵc và xích ÿҥo.
Sӵ hình thành ÿӝ muӕi lӟp mһt chӏu ҧnh hѭӣng mҥnh nh
ҩt tӯ quá trao ÿәi
nѭӟc hiӋu dөng trong hӋ thӕng ÿҥi dѭѫng- khí quyӇn, tӭc
l˱ͫng b͙c h˯i hi͏u
dͭng

bҵng hiӋu giӳa bӕc hѫi và giáng thӫy. VӅÿiӅu này có thӇ dӉ dàng
khҷng ÿӏnh nӃu chú ý tӟi hình 1.2, trên ÿó biӇu diӉn sӵ phân bӕ kinh hѭӟng
cӫa bӕc hѫi hiӋu dөng và ÿӝ muӕi mһt nѭӟc. Tҥi các vƭÿӝ cұn chí tuyӃn, nѫi
phân bӕ cӫa các vùng khí áp cao, hiӋu giӳa bӕc hѫi và giáng thӫy ÿҥt cӵc
41 42
ÿҥi. Chính tҥi ÿây ta nhұn thҩy cӵc ÿҥi ÿӝ muӕi.
Bҧng 1.10. Các ÿһc trѭng vұt lý thӫy văn cӫa khí hұu ÿҥi dѭѫng
(theo dӳ liӋu cӫa nhiӅu tác giҧ)
NhiӋt ÿӝ
mһt ÿҥi dѭѫng (
o
C)
Ĉӝ muӕi
mһt ÿҥi dѭѫng (%o)
Ĉҥi dѭѫng
Bán cҫu bҳc
Bán cҫu nam
Chung
Bán cҫu bҳc
Bán cҫu nam
Chung
NhiӋt ÿӝ nѭӟc trung bình
Ĉӝ muӕi trung bình
Mұt ÿӝ qui ѭӟc trung bình
Ĉҥi Tây Dѭѫng
20,7 16,4 18,6 35,45 35,31 34,87 5,6 34,87 25,24
Ҩn Ĉӝ Dѭѫng
28,1 16,8 18,7 35,38 34,84 34,87 6,7 34,58 24,46
Thái Bình Dѭѫng
22,2 19,1 20,6 34,17 35,03 34,58 4,7 34,63 24,33

Ĉҥi dѭѫng TG
22,3 17,8 19,7 34,71 35,03 34,73 5,0 34,71 24,74
Hình 1.2. Phân bӕ kinh hѭӟng cӫa bӕc hѫi hiӋu dөng và ÿӝ muӕi
trong Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi
Tҥi xích ÿҥo, nѫi diӉn ra sӵ hӝi tө cӫa gió tín phong, lѭӧng mѭa cӵc
ÿҥi, mѭa ӣÿây vѭӧt trӝi bӕc hѫi và do ÿó ÿӝ muӕi giҧm. Tình hình ӣ các vƭ
ÿӝ trung bình và vƭÿӝ cao cNJng diӉn ra tѭѫng tӵ do ÿӗng thӡi giҧm bӕc hѫi
và tăng giáng thӫy. KӃt quҧ là bӕc hѫi hiӋu dөng mang dҩu âm và các lӟp
nѭӟc mһt bӏ giҧm ÿӝ
muӕi.
Bҧng 1.11. Phân bӕ nhiӋt ÿӝ nѭӟc (theo L.A. Strokina) và ÿӝ muӕi
(theo Wust) trên mһt các ÿҥi dѭѫng
Ĉҥi Tây Dѭѫng Ҩn Ĉӝ Dѭѫng Thái Bình Dѭѫng Ĉҥi dѭѫng TG
Ĉӟi vƭÿӝ
T
S
T
S
T
S
T
S
70 - 60
o
N 6,9 33,03 6,7 32,90
60 - 50 9,2 33,73 6,3 31,00 7,6 33,03
50 - 40 13,9 34,85 10,9 32,50 12,1 33,91
40 - 30 20,6 36,69 18,2 33,25 19,1 35,31
30 - 20 24,2 36,75 27,2 38,24 23,7 34,25 24,1 35,71
20 - 10 26,1 36,06 28,0 35,24 27,0 34,92 26,9 34,95

10 - 0 26,9 35,09 28,4 35,10 27,7 34,40 27,7 34,58
0 - 10
o
S 26,0 35,85 27,9 34,92 27,1 34,29 27,1 34,16
10 - 20 23,8 36,66 26,4 34,77 25,9 35,16 25,7 35,52
20 - 30 21,7 36,16 22,8 35,46 22,6 35,55 25,5 35,71
30 - 40 17,1 35,25 17,1 35,62 17,9 35,66 17,4 35,25
40 - 50 9,0 34,24 9,2 34,37 12,2 34,95 10,3 34,34
50 - 60 2,9 33,86 2,8 33,00 5,9 34,37 4,1 33,92
60 - 70 33,90 34,00 33,90 1,3 33,95
1.4. Sӵ phân ÿӟi cӫa nѭӟc ÿҥi dѭѫng
Ĉӏnh luұt ÿӏa ÿӟi do nhà thә nhѭӥng xuҩt sҳc ngѭӡi Nga V.V.
Ĉokuchaev xác lұp ÿҫu thӃ kӍ 20 ÿӕi vӟi nhӳng ÿiӅu kiӋn tӵ nhiên trên lөc
ÿӏa cNJng hoàn toàn áp dөng ÿӕi vӟi Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi. Thұt vұy, tính phân
43 44
ÿӟi là quy luұt phân bӕ cѫ bҧn cӫa tҩt cҧ nhӳng tính chҩt và nhӳng ÿһc trѭng
(vұt lý, hóa hӑc, sinh hӑc) cӫa nѭӟc ÿҥi dѭѫng.
Khác vӟi các lөc ÿӏa, trong Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi nhұn thҩy ba dҥng phân
ÿӟi tӵ nhiên: phân ÿӟi vƭÿӝ, phân ÿӟi phѭѫng thҷng ÿӭng và phân ÿai bao
quanh lөc ÿӏa. Mӭc ÿӝ biӇu lӝ nhӳng dҥng phân ÿӟi này không nhѭ nha
u và
phө thuӝc vào vƭÿӝÿӏa lý, phân bӕÿӝ sâu, tính chҩt tѭѫng tác vӟi các nhân
tӕ lөc ÿӏa và nhӳng nhân tӕ khác. Tәng quát nhҩt vүn là phân ÿӟi vƭÿӝ, là
mӝt bӝ phұn cҩu thành cӫa tính ÿӟi khí hұu vƭÿӝ trên mһt trái ÿҩt. Nó biӇu
hiӋn rõ nhҩt trong lӟp tӵa ÿӗng nhҩt bӅ mһt ÿҥi dѭѫng và chӫ yӃu ÿѭӧc gây
nên bӣi lѭӧng
nhiӋt bӭc xҥ tӟi.
Càng xuӕng sâu, phân bӕ cӫa các ÿһc trѭng sӁ trӣ nên ÿӅu hѫn, kӃt quҧ
là sӕÿӟi vƭÿӝÿӗng nhҩt sӁ giҧm và sӵ khác biӋt giӳa chúng cNJng giҧm.
Nѭӟc lӟp sâu ӣ tҩt cҧ các ÿҥi dѭѫng, kӇ cҧӣ các vùng cӵc lүn ӣ các vùng

nhiӋt ÿӟi, không còn khác biӋt nhau nhiӅu vӅ các ÿһc trѭng cӫa m
ình nӳa.
Tính ÿӟi theo phѭѫng thҷng ÿӭng (phân tҫng) trong ÿҥi d
ѭѫng thӵc chҩt là
sӵ phân chia bӅ dày nѭӟc ÿҥi dѭѫng thành các dҧi cҩu trúc, bên trong mӛi dҧi
sӵ phân bӕ cӫa các ÿһc trѭng hҧi dѭѫng hӑc cѫ bҧn ÿѭӧc xem là ÿӗng nhҩt.
Phân ÿai bao quanh lөc ÿӏa ÿѭӧc nghiên cӭu ít nhҩt. Ĉai bao quanh lөc
ÿӏa ÿѭӧc qui ÿӏnh bӣi mӭc ÿӝ liên hӋ cӫa
các quá trình diӉn ra trong ÿҥi
dѭѫng vӟi nhӳng tác ÿӝng trӵc ti
Ӄp hay gián tiӃp cӫa các nhân tӕ lөc ÿӏa. Giá
trӏ sinh thái hӑc và ÿӏa hóa hӑc cӫa ÿai bao quanh lөc ÿӏa ngang bҵng, hoһc
ÿôi khi thұm chí vѭӧt trӝi giá trӏ cӫa các dҥng phân ÿӟi khác. Ҧnh hѭӣng cӫa
các lөc ÿӏa tӟi nhӳng quá trình thӫy văn biӇu lӝ rõ nhҩt ӣÿai thӅm lөc ÿӏa trҧi
rӝng tӟi ÿӝ sâu 150-200 m. ChiӅu rӝng cӫa thӅm và diӋn tích th
Ӆm chiӃm chӛ
ӣ các vùng ÿҥi dѭѫng khác nhau không nhѭ nhau. ChiӅu rӝng trung bình cӫa
ÿai thӅm lөc ÿӏa gҫn các bӡ lөc ÿӏa và các ÿҧo bҵng gҫn 80 km, mһc dù ӣ mӝt
sӕ vùng bӡ nó vѭӧt quá 500 km. Giá trӏ to lӟn cӫa thӅm lөc ÿӏa dүn tӟi chӛ
gҫn ÿây ÿã hình thành mӝt hѭӟng kh
oa hӑc mӟi và phát triӇn rҩt nhanh - hҧi
dѭѫng hӑc các vùng nѭӟc ven bӡ
.
Ĉӏnh luұt ÿӏa ÿӟi có thӇ là cѫ sӣ lí luұn cӫa công tác phân vùng không
gian ÿӏa lý tӵ nhiên các ÿҥi dѭѫng, tӭc phân chia các vùng tӵa ÿӗng nhҩt
theo mӝt hay mӝt tә hӧp các ÿһc trѭng. Ngѭӡi ta cho rҵng bên trong các
vùng ÿѭӧc phân chia sӵ biӃn thiên cӫa các ÿһc trѭng là không ÿáng kӇ.
Trong phân vùng ÿӏa lý tӵ nhiên, Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi các vù
ng ÿѭӧc phân
chia gӑi là các ÿӟi tӵ nhiên.

Mӝt trong nhӳng hӋ thӕ
ng phân vùng Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi ÿҫu tiên ÿã
ÿѭӧc Shot thӵc hiӋn năm 1936 nhҵm nhӳng lӧi ích cӫa hҧi văn và khí tѭӧng
hӑc. Vӟi tѭ cách là ÿѫn vӏ phân vùng (phân loҥi) ông này ÿã sӱ dөng khái
niӋm “vùng tӵ nhiên”. Shot ÿã chҩp nhұn nhӳng dҩu hiӋu xuҩt phát là nhiӋt
ÿӝ nѭӟc, vӏ trí các dòng chҧy, hѭӟng
cӫa các dòng không khí Dƭ nhiên, căn
cӭ vào trҥng thái nghiên cӭu Ĉҥi d
ѭѫng ThӃ giӟi trong nhӳng năm ÿó, thì
các ranh giӟi giӳa các vùng tӵ nhiên phҫn nhiӅu mang tính chҩt tùy tiӋn. Dù
sao thì hӋ thӕng phân vùng cӫa ông xét vӅ phѭѫng diӋn lӏch sӱ vүn ÿáng
ÿѭӧc chú ý cho tӟi tұn ngày nay.
Shot ÿã phân chia hai ÿӟi front ÿҥi dѭѫng chính cӫa dҧi hӝi tө cұn nhiӋt
ÿӟi và cұn cӵc và 39 vùng tӵ nhiên, trong ÿó: ӣĈҥi Tây
Dѭѫng là 18 vùng, ӣ
Ҩn Ĉӝ Dѭѫng là 8 vùng, ӣ Thái Bình Dѭѫng là 13 vùng.
Hel và Levastu năm 1961 ÿã thӵc hiӋn phân vùng Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi
nhҵm nhӳng lӧi ích cӫa ngành ÿánh cá. Hӑ cNJng xem các ranh giӟi tӵ nhiên
cӫa các hҧi lѭu nhѭ là biên cӫa các vùng tӵ nhiên. Cuӕi cùng, Ĉitrich năm
1963 ÿã xây dӵng mӝt sѫÿӗ phân vùng ÿӏa lý tӵ nhiên Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi
khá chi tiӃt. Trong ÿó lҩy cѫ sӣ
là các hӋ thӕng dòng chҧy mһt, vì chính các
dòng chҧy mһt là nhӳ
ng hӧp phҫn cӫa các khӕi nѭӟc lӟn.
Ӣ nѭӟc Nga, mӝt trong nhӳng hӋ thӕng phân vùng ÿҫu tiên là do A.M.
Muromsev thӵc hiӋn năm 1951, ông này lҩy sӵ thӕng nhҩt cӫa các quá trình
khí hұu và thӫy văn làm căn cӭÿӇ phân loҥi và ÿã phân chia ÿҥi dѭѫng thành
các vùng tӵ nhiên có liên hӋ vӅ mһt nguӗn gӕc vӟi các ÿӟi ÿӏa lý.
Năm 1961 Ĉ.V. Bogÿanov ÿã ÿӅ xuҩt mӝt hӋ thӕng phân vùng khá lí
thú. Vӟi tѭ cách là nhӳng dҩu hiӋu cѫ bҧn, ông ÿã sӱ dөng các ÿһc trѭng cҩu

trúc nhiӋt muӕi và vӏ trí cӫa các dòng chҧy chính. Bogÿanov phân ÿӏnh ÿѭӧc
11 ÿӟi tӵ nhiên, trong ÿó 6 ÿӟi ӣ bҳc bán cҫu:
45 46
1) Ĉӟi cӵc (Bҳc Băng Dѭѫng) trùng vӟi thӫy vӵc cӵc cӫa Bҳc Băng
Dѭѫng và ÿһc trѭng bӣi thҧm băng thѭӡng trӵc quanh năm;
2) Ĉӟi cұn cӵc (cұn Bҳc Băng Dѭѫng) - ÿó là nhӳng vùng ÿҥi dѭѫng và
biӇn nҵm trong phҥm vi di chuyӇn cӫa các ÿӗng băng và mùa hҥ nѭӟc ÿѭӧc
sѭӣi ҩm ÿӃn 5
o
C;
3) Ôn ÿӟi - ÿó là các thӫy vӵc rӝng lӟn trong dҧi gió tây ngӵ trӏ. Nѭӟc
mһt mùa hҥ ÿѭӧc sѭӣi ҩm ÿӃn 15-20
o
C, biên ÿӝ dao ÿӝng năm cӫa nhiӋt ÿӝ
khoҧng 10-15
o
C;
4) Ĉӟi cұn chí tuyӃn - nhӳng vùng ÿҥi dѭѫng chӫ yӃu chӏu ҧnh hѭӣng
cӫa các vùng khí áp cao tӵa dӯng - các cӵc ÿҥi Azo và Ha Oai. Nѫi này có
ÿһc ÿiӇm là nѭӟc lӟp mһt thѭӡng bӏ mһn hóa do bӕc hѫi nhiӅu và ít mѭa, do
ÿó mұt ÿӝ nѭӟc tăng và chìm xuӕng dѭӟi;
5) Ĉӟi chí tuyӃn (tín phong) nҵm trong phҥm vi tác ÿӝng cӫa các gió tín
phong, vì vұy luôn ngӵ trӏ dòng nѭӟc mһt
әn ÿӏnh hѭӟng vӅ
phía tây, có
nhiӋt ÿӝ và ÿӝ muӕi cao;
6) Ĉӟi xích ÿҥo - vӅ vӏ trí ÿӏa lý hѫi dӏch vӅ phía bҳc và ÿӕi xӭng qua
mһt phҷng xích ÿҥo nhiӋt. Nét ÿһc trѭng là nhiӋt ÿӝ cao trong suӕt năm và ÿӝ
muӕi hѫi giҧm.
Ӣ nam bán cҫu Bogÿanov phân chia ÿѭӧc 5 ÿӟi, vӅÿһc ÿiӇm thì ÿӗng

nhҩt vӟi các ÿӟi tѭѫng tӵӣ bҳc bá
n c
ҫu, chӍ có ÿiӅu là chúng biӇu hiӋn ít rõ
nét hѫn, ÿó là ÿӟi chí tuyӃn, ÿӟi cұn chí tuyӃn, ôn ÿӟi, ÿӟi cұn cӵc và ÿӟi
cӵc.
Tӯng ÿӟi tӵ nhiên khác biӋt so vӟi các ÿӟi lân cұn vӅ khí hұu, các tính
chҩt và chuyӇn ÿӝng cӫa nѭӟc, thӃ giӟi sinh vұt và nhӳng ÿһc ÿiӇm ÿӏa chҩt.
Ngoài ra ranh giӟi các ÿӟi phҧi không ÿәi trong thӡi g
ian.
Tính
ÿӟi trong ÿҥi dѭѫng bӏ phá hӫy mҥnh ӣ nhӳng vùng hoҥt ÿӝng cӫa
các dòng chҧy әn ÿӏnh nhѭ Gѫnstrim và Kurosyo. Ngoài ra, ӣ vùng các dòng
chҧy ҩm biên giӟi dӏch vӅ phía các cӵc, còn ӣ vùng các dòng chҧy lҥnh - vӅ
phía xích ÿҥo. Các ÿӟi tӵ nhiên trong ÿҥi dѭѫng thӵc tӃ hoàn toàn tѭѫng ӭng
vӟi các ÿӟi ÿӏa thӵc vұt trên ÿҩt liӅn, thí dөÿӟi cұn cӵc - tѭѫng ӭng vӟi
vùng
ÿài nguyên phѭѫng bҳc (
tundra), vùng ôn ÿӟi - tѭѫng ӭng các ÿӟi rӯng cӓ và
thҧo nguyên, ÿӟi cұn chí tuyӃn - tѭѫng ӭng vӟi ÿai Ĉӏa Trung Hҧi.
Nhѭӧc ÿiӇm cѫ bҧn cӫa sѫÿӗ Bogÿanov là ӣ chӛ tùy tiӋn vҥch ranh
giӟi giӳa các ÿӟi, ÿiӅu này nhiӅu khi làm sai lӋch bӭc tranh vұt lý. Có lӁ các
ranh giӟi tӵ nhiên giӳa các ÿӟi tӵ nhiên có thӇ là nhӳng front ÿҥi dѭѫng
chính cNJ
ng
nhѭ các front thӭ sinh (các ÿӟi hӝi tө và phân kì) ӣ nhӳng vùng
nhҩt ÿӏnh cӫa Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi.
HӋ thӕng phân loҥi (phân vùng) khí hұu trái ÿҩt cӫa B.P. Alisov cNJng
rҩt nәi tiӃng. Ông này sӱ dөng sӵ áp ÿҧo cӫa các khí ÿoàn có tính ÿӟi trong
các mùa khác nhau làm cѫ sӣ. Ranh giӟi cӫa các ÿӟi là vӏ trí thѭӡng trӵc
nhҩt cӫa các front khí quyӇn cѫ bҧn. ĈiӅu quan trӑng là h

Ӌ phân vùng này
cùng lúc bao quát cҧĈҥi dѭѫng ThӃ giӟi lүn lөc ÿӏa. Alisov phân chia ÿѭӧc
7 ÿai vƭÿӝ khí hұu cѫ bҧn: ÿai xích ÿҥo, 2 ÿai nhiӋt ÿӟi, 2 ÿai ôn ÿӟi, ÿai cӵc
bҳc và ÿai cӵc nam. Do sӵ di chuyӇn mùa cӫa các khí ÿoàn và các front khí
hұu, ông phân chia thêm các ÿai tӵ nhiên khí hұu trung gian: 2 ÿai cұn xích
ÿҥo (vӟi sӵ áp ÿҧo cӫa không khí xích ÿҥo vào mùa hè và không khí nhiӋt
ÿӟi vào mùa ÿông), 2 ÿai cұn nh
iӋt
ÿӟi (vӟi sӵ áp ÿҧo cӫa không khí nhiӋt
ÿӟi vào mùa hè và không khí ôn ÿӟi vào mùa ÿông), 1 ÿai cұn cӵc bҳc và 1
ÿai cұn cӵc nam (vӟi sӵ áp ÿҧo không khí ôn ÿӟi vào mùa hè và các loҥi
không khí bҳc cӵc hoһc nam cӵc tѭѫng ӭng vào mùa ÿông). Trong mӛi ÿai
lҥi phân biӋt khí hұu ÿҥi dѭѫng và khí hұu lөc ÿӏa.
1.5. Ĉһc trѭng ÿӏa chҩt hӑc cӫa Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi
Tҩt cҧ nhӳng quá trình tӵ nhiên thúc ÿҭy sӵ hình thành và phát triӇn vӓ
trái ÿҩt, trong ÿó có ÿӏa hình ÿáy ÿҥi dѭѫng, ÿѭӧc gӑi là các nhân tӕÿӏa chҩt.
Nhӡ kӃt quҧ tác ÿӝng cӫa chúng, ÿӏa hình ÿáy luôn luôn phát triӇn và không
ngӯng biӃn ÿәi trong thӡi gian và không gian.
Các quá trình ÿӏa chҩt ÿѭӧc phân biӋt theo mӝt loҥt các dҩu hiӋu, quan
trӑng nhҩt trong sӕÿó là cѭӡng ÿӝ, sӵ thѭӡng trӵc, sӵ phә bi
Ӄn
và các nguӗn
47 48
năng lѭӧng. Mӝt sӕ quá trình ÿӏa chҩt phát triӇn rҩt nhanh, dүn ÿӃn nhӳng
hұu quҧ khӫng khiӃp, nhѭng xҧy ra không phҧi ӣ mӑi nѫi và thѭӡng không
ÿӏnh kǤ. Thí dө, ÿó là nhӳng vөÿӝng ÿҩt dѭӟi nѭӟc, phun núi lӱa mҥnh,
thѭӡng hiӃm khi xҧy ra và chӍ bao quát nhӳng lãnh thә không lӟn.
Tuy nhiên, phҫn lӟn các quá trình ÿӏa chҩt diӉn ra chұm rãi, nhѭng liên
tөc và
ӣ mӑi nѫi. N

hӳng quá trình này qua hàng chөc và hàng trăm triӋu năm
ÿã làm biӃn ÿәi ÿáng kӇÿӏa hình trái ÿҩt, cҩu tҥo bên trong và bên ngoài cӫa
nó. Nguӗn năng lѭӧng cӫa các quá trình ÿӏa chҩt là bӭc xҥ mһt trӡi, các quá
trình hҩp dүn, tѭѫng tác lӵc cӫa Trái Ĉҩt vӟi Mһt Trăng và Mһt Trӡi, sӵ xoay
cӫa Trái Ĉҩt quanh trөc, nhiӋt lѭӧng tách ra khi phân hӫy các chҩt phóng xҥ
và trong quá trình phân hóa trӑng
l
ӵc vұt chҩt cӫa Trái Ĉҩt.
Tҩt cҧ các quá trình ÿӏa chҩt luôn liên quan vӟi nhau và là mӝt tә hӧp
liên tөc làm biӃn ÿәi ÿӏa hình cӫa Trái Ĉҩt.
Tuy nhiên, ÿӇ tiӋn nghiên cӭu ngѭӡi ta thѭӡng chia ra hai nhóm lӟn tùy
thuӝc vào nhӳng nguӗn năng lѭӧng và vùng biӇu hiӋn. Mӝt nhóm gӗm các
quá trình tӯ bên ngoài, hay ngoҥi sinh, còn nhóm kia - các quá trình nӝi tҥi,
hay nӝi sinh.
Trѭӟc khi tiӃn tӟi thҧo luұn vӅ các quá trình ÿó, ta xét nhӳng
ÿһc trѭng
cѫ bҧn cӫa ÿӏa hình ÿáy Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi.
1.5.1. Nhӳng dүn liӋu chung vӅÿӏa hình ÿáy Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi
Ĉӏa hình
là tұp hӧp nhӳng yӃu tӕ gӗ ghӅ cӫa ÿáy ÿҥi dѭѫng và biӇn
gӗm các dҥng dѭѫng (lӗi) và âm (lõm) có hình dáng, kích thѭӟc, nguӗn gӕc
và tuәi khác nhau. Ĉӏa hình ÿáy ÿҥi dѭѫng ÿѭӧc hình thành chӫ yӃu bӣi
nhӳng chuyӇn ÿӝng kiӃn tҥo cӫa vӓ trái ÿҩt, hoҥt ÿӝng núi lӱa và ÿӝng ÿҩt.
Tҩt cҧ nhӳng yӃu tӕ gӗ ghӅ nh
ӓ cӫa nó
(ÿӗi, bұc thӅm, thung lNJng ngҫm )
chӫ yӃu có ÿһc ÿiӇm tàn dѭ (còn sót lҥi) tӯ nhӳng thӡi mà vùng ÿang xét ÿã
tӯng là mӝt phҫn cӫa ÿҩt liӅn. Ĉӏa hình mһt các lөc ÿӏa tӓ ra phӭc tҥp hѫn, vì
trong khi hình thành, ngoài các quá trình vӯa nêu ӣ trên, còn có bӭc xҥ mһt
trӡi, gió, giáng thӫy khí quyӇn, nѭӟc mһt và nѭӟc ngҫm tham gia.

Ĉһc trѭng ÿӏnh l
ѭӧng quan trӑng nhҩt vӅ nhӳng gӗ ghӅ cӫa ÿӏa hình là
ÿӝ cao hay ÿӝ sâu. BiӇu diӉn trӵc quan vӅ sӵ phân hóa phѭѫng thҷng ÿӭng
cӫa mһt ÿҩt có thӇ là
ÿ˱ͥng cong ÿ̻ng cao, là ÿӗ thӏ biӇu thӏÿӝ lһp lҥi cӫa
ÿӝ cao hay ÿӝ sâu theo các mӭc ÿo (các bұc). ĈӇ dӵng ÿѭӡng cong ÿҷng cao
(hình 1.3), ngѭӡi ta sӱ dөng các bҧn ÿӗ Trái Ĉҩt trên ÿó ÿӏa hình ÿҩt liӅn
ÿѭӧc biӇu diӉn bҵng các
ÿ˱ͥng ÿ̻ng ÿ͡ cao, còn ÿӝ sâu biӇn - các ÿ˱ͥng
ÿ̻ng ÿ͡ sâu
.
Phҫn ÿҥi dѭѫng cӫa ÿѭӡng cong có tên là
ÿ˱ͥng cong ÿ̻ng sâu. Lҫn
ÿҫu tiên ÿѭӡng cong này ÿѭӧc Kriummel xây dӵng năm 1897, sau ÿó năm
1921 Kossina tính lҥi, I.S. Frolov, O.K. Leontiev hiӋu chӍnh chút ít và ÿѭӧc
dùng cho tӟi ngày nay. Nhѭÿã thҩy tӯ hình 1.3, ÿӝ lһp lҥi lӟn nhҩt cӫa các
dҥng ÿӏa hình lөc ÿӏa rѫi vào nhӳng ÿӝ cao nhӓ (dѭӟi 1
000 m) so vӟi mӵc
biӇn, trong khi ÿó ÿӝ lһp lҥi cӵc ÿҥi cӫa các dҥng ÿӏa hình ÿҥi dѭѫng tѭѫng
ӭng vӟ
i khoҧng ÿӝ sâu 4
000-5 000 m. Do ÿó, trên Trái Ĉҩt có thӇ phân chia
hai mӵc chính cӫa ÿӏa hình hành tinh - mһt lөc ÿӏa và ÿáy ÿҥi dѭѫng. Ngoài
ra, trên ÿѭӡng cong ÿҷng cao biӇu lӝ rõ kiӇu lөc ÿӏa và kiӇu ÿҥi dѭѫng cӫa vӓ
trái ÿҩt, ranh giӟi giӳa chúng có thӇ chҩp nhұn gҫn ÿúng là ÿѭӡng ÿҷng sâu 2
000 m. Ĉӝ cao trung bình cӫa lөc ÿӏa bҵng khoҧng 840 m, trong khi ÿӝ sâu
trung bình cӫa ÿҥi dѭѫng bҵng gҫ
n 3
700 m.
So sánh các ÿѭӡng cong ÿҷng sâu cӫa tӯng ÿҥi dѭѫng và cӫa Ĉҥi dѭѫng

ThӃ giӟi nói chung cho thҩy rҵng ӣ Thái Bình Dѭѫng, Ҩn Ĉӝ Dѭѫng và Ĉҥi
Tây Dѭѫng phân bӕÿӝ sâu rҩt giӕng nhau và cùng tuân theo nhӳng qui luұt
phân bӕÿһc trѭng cӫa toàn Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi. 72,5
75,1 % diӋn tích ÿáy
các ÿҥi dѭѫng nҵm ӣ các ÿӝ sâu 3
000-6000 m, 14,6
20,7 % diӋn tích - ӣ các
ÿӝ sâu tӯ 200 ÿӃn 3
000 m và chӍ có 4,6
8,6 % diӋn tích các ÿҥi dѭѫng nҵm
ӣ các ÿӝ sâu dѭӟi 200 m có giá trӏ thӵc tiӉn lӟn ÿӕi vӟi hoҥt ÿӝng sӕng cӫa
con ngѭӡi. Nhӳng con sӕ tѭѫng ӭng ÿӕi vӟi diӋn tích ÿáy Ĉҥi dѭѫng ThӃ
giӟi nói chung là: 73,8, 17,8 và 7,3 % (bҧng 1.12). Sӵÿӗng thuұn cao cӫa
các ÿѭӡng cong ÿҷng sâu cӫa các ÿҥi dѭѫng có thӇ gián tiӃp chӭng tӓ vӅ sӵ
giӕng nhau trong cҩu tҥo ÿӏa
hình và nguӗn gӕc cӫa chúng.
49 50
Hình 1.3. Ĉѭӡng cong ÿҷng cao cӫa Trái Ĉҩt
Bҧng 1.12. Phân bӕ diӋn tích cӫa các dҥng ÿӏa hình ÿáy ÿҥi dѭѫng,
triӋu km
2
(trong ngoһc - % cӫa tәng diӋn tích)
Ĉҥi dѭѫng
ThӅm lөc ÿӏa
0200 m
Sѭӡn lөc ÿӏa
2003000 m
Ĉáy ÿҥi
dѭѫng
30006000 m

Các rãnh sâu
> 6000 m
Thái Bình Dѭѫng 8,16 (4,6) 26,05 (14,6) 141,55 (79,2) 2,92 (1,6)
Ĉҥi Tây Dѭѫng 7,87 (8,6) 18,92 (20,7) 64,48 (70,3) 0,39 (0,4)
Ҩn Ĉӝ Dѭѫng 4,63 (6,1) 13,03 (17,1) 57,87 (76,0) 0,64 (0,8)
Bҳc Băng Dѭѫng 5,84 (39,6) 6,34 (43,0) 2,57 (17,4) -
Ĉҥi dѭѫng T. giӟi 26,5 (7,3) 64,34 (17,8) 266,47 (73,8) 3,95 (1,1)
Riêng Bҳc Băng Dѭѫng rҩt khác biӋt vӟi các ÿҥi dѭѫng khác vӅ phân
bӕ các ÿӝ sâu: phҫn diӋn tích ÿáy vӟi các ÿӝ sâu dѭӟi 200 m bҵng khoҧng 40
% diӋn tích toàn ÿҥi dѭѫng, còn vӟi ÿӝ sâu ÿһc trѭng nhҩt ÿӕi vӟi các ÿҥi
dѭѫng khác (tӭc tӯ 3
000 ÿӃn 6 000 m) thì ӣÿây chӍ có 17,4 % diӋn tích. Sӵ
phân bӕÿӝ sâu nhѭ vұy ӣ Bҳc Băng Dѭѫng làm cho nó gҫn gNJi vӟi các bi
Ӈn
sâu lӟn kiӇu Ĉӏa Trung Hҧi hay biӇn Karibê. Ĉôi khi tình hình này ÿѭӧc
ngѭӡi ta sӱ dөng ÿӇ chӭng minh rҵng Bҳc Băng Dѭѫng phҧi ÿѭӧc xem nhѭ
mӝt trong nhӳng biӇn giӳa lөc ÿӏa cӫa hӋ thӕng Ĉҥi Tây Dѭѫng.
NӃu chҩp n
hұn ÿѭӡng cong ÿҷng sâu làm trҳc diӋn trung bình thӵc tӃ
cӫa mһt ÿáy ÿҥi dѭѫng, thì có thӇ phân chia ÿѭӧc bӕn dҥ
ng ÿӏa hình chung
nhҩt (thӅm lөc ÿӏa, sѭӡn lөc ÿӏa, ÿáy ÿҥi dѭѫng, các rãnh sâu) xҩp xӍ tѭѫng
ӭng vӟi bӕn ÿӟi ÿӝ sâu chính (0-200, 200-3000, 3 000-6 000, hѫn 6 000 m).
DiӋn tích cӫa các dҥng ÿӏa hình ÿáy ÿѭӧc dүn trong bҧng 1.12.
Nhұn thҩy rҵng sӵ phân chia nhӳng yӃu tӕÿӏa hình nhѭ vұy ÿã không
gây nên nghi ngӡ gì ÿӃn tұn giӳa thӃ kӍ 20. Tuy nhiên, viӋc phát hiӋn ra hӋ
thӕng toàn c
ҫu các dãy núi giӳa ÿҥi dѭѫng ÿã làm thay ÿәi nhӳng quan niӋm
cӫa chúng ta vӅÿһc ÿiӇm cӫa các vùng trung tâm cӫa Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi
nhѭ mӝt lòng chҧo gҫn nhѭ bҵng phҷng. Vì vұy, sѫÿӗ phân loҥi ÿӏa hình ÿáy

vӯa dүn ӣ trên chӫ yӃu chӍ còn có ý nghƭa lӏch sӱ.
Trong khi phân loҥi các dҥng ÿӏa hình ÿáy cѫ bҧn, bên cҥnh nhӳng dӳ
liӋ
u ÿo sâu phҧi tính ÿӃn nhӳng ÿһc ÿiӇm ÿӏa mҥo và nguӗn gӕc cҩu tҥo ÿáy
các ÿҥi dѭѫng. Trong trѭӡng hӧp
này nhӳng dҥng ÿӏa hình lӟn nhҩt (cҩp
mӝt) là: rìa lөc ÿӏa dѭӟi nѭӟc, ÿӟi chuyӇn tiӃp, ÿáy ÿҥi dѭѫng và các dãy núi
giӳa ÿҥi dѭѫng. VӅ phҫn mình, các dҥng ÿӏa hình cҩp mӝt lҥi ÿѭӧc chia
thành các dҥng ÿӏ
a hình cҩp hai.
Thí dө,
rìa lөc ÿӏa dѭӟi nѭӟc cҩu tҥo tӯ thӅm lөc ÿӏa, sѭӡn lөc ÿӏa và
chân lөc ÿӏa.
Th͉m lͭc ÿ͓a (th͉m) - ÿó là phҫn tiӃp nӕi cӫa mһt lөc ÿӏa kӃ cұn, là mӝt
bình nguyên ven bӡ vӟi ÿӝ nghiêng nhӓ, bӏ ngұp dѭӟi mһt ÿҥi dѭѫng và là
mӝt bӝ phұn cҩu thành nguӗn gӕc cӫa nӅn lөc ÿӏa và chӭng tӓ rҵng nó mӟi bӏ
51 52
ngұp vào ÿҥi dѭѫng không lâu. ChiӅu rӝng cӫa thӅm biӃn thiên trong phҥm
vi rҩt rӝng và ÿҥt 600-800 km ӣ Bҳc Băng Dѭѫng. ChiӅu rӝng nhӓ nhҩt cӫa
thӅm ӣ Thái Bình Dѭѫng dӑc bӡ Bҳc và Nam Mӻ. Ranh giӟi ÿӏa mҥo cӫa
thӅm lөc ÿӏa ÿѭӧc biӇu hiӋn bӣi sӵ biӃn ÿәi chiӅu cong cӫa mһt ÿáy. Thông
thѭӡng thӅm phân b
ӕ tӟi ÿӝ sâu 150-200 m, mһc dù trong mӝt sӕ trѭӡng hӧp
có thӇ phân bӕ tӟi ÿӝ sâu 350-400 m. DiӋn tích thӅm bҵng gҫn 7,3 % tәng
diӋn tích Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi.
S˱ͥn lͭc ÿ͓a là mӝt phҫn cӫa rìa lөc ÿӏa dѭӟi nѭӟc giӳa thӅm và chân
lөc ÿӏa. Trong phҥm vi sѭӡn lөc ÿӏa, ÿӝ dày cӫa lӟp ÿá hoa cѭѫng giҧm dҫn
hoһc triӋt tiêu hoàn toàn. Sѭӡn lөc ÿӏa có nguӗn gӕc kiӃn tҥo và ÿã ÿѭӧc hình
thành do kӃt quҧ các lөc ÿӏa nâng lên và ÿӗng thӡi ÿáy ÿҥi dѭѫng hҥ xuӕng.
VӅ trung bình góc nghiêng cӫa sѭӡn lөc

ÿӏa bҵng 3-5
o
, nhѭng nhiӅu khi ÿӝ
nghiêng cӫa sѭӡn có thӇ tăng lên ÿӃn 20-40
o
. Tҥi mӝt sӕ vùng ÿҥi dѭѫng,
sѭӡn lөc ÿӏa bӏ chia cҳt bӣi các
h̓m ng̯m (canyon) - ÿó là nhӳng dҥng ÿӏa
hình ÿѫn vӟi sѭӡn khá dӵng ÿӭng. Phҫn lӟn các hҿm này ÿѭӧc tҥo thành do
kӃt quҧ tác ÿӝng cӫa các dòng chҩt vҭn hoһc chúng là nhӳng thung lNJng và
lòng sông lӟn bӏ ngұp vào biӇn.
Chân lͭc ÿ͓a chiӃm vӏ trí trung gian giӳa sѭӡn lөc ÿӏa và và ÿáy ÿҥi
dѭѫng và là mӝt bình nguyên tích tө, ÿӝ nghiêng nhӓ. Tәng diӋn tích cӫa
chân lөc ÿӏa - 26 triӋu km
2
. Ĉӝ dày cӫa trҫm tích bӣ rӡi ÿѭӧc mang tӯ thӅm
và sѭӡn lөc ÿӏa ÿӃn nѫi ÿây có thӇÿҥt tӟi mӝt sӕ kilômét.
Ĉӟi chuyӇn tiӃp là vùng ÿan xen lүn nhau cӫa các yӃu tӕÿӏa hình lөc
ÿӏa và ÿӏa hình ÿҥi dѭѫng, các kiӇu lөc ÿӏa và kiӇu ÿҥi dѭѫng cӫa vӓ trái ÿҩt,
nó nҵm giӳa rìa lөc ÿӏa dѭӟi nѭӟc và ÿáy ÿҥi dѭѫng. Trong ÿӟi chuyӇn tiӃp
có nhӳng yӃu tӕÿӏa hình rҩt tѭѫng phҧn nhau, các chuyӇn ÿӝng thҷng ÿӭng
có tӕc ÿӝ lӟn và phân hóa ÿӝt ngӝt, hoҥt ÿӝng núi lӱ
a hiӋn ÿҥi và ÿӏa chҩn
mҥnh mӁ và các quá trình tҥo núi rҩt phát triӇn. DiӋn tích ÿӟi chuyӇn tiӃp chӍ
chiӃm 30 triӋu km
2
.
Nhӳng yӃu tӕÿӏa hình cҩp hai cӫa ÿӟi chuyӇn tiӃp gӗm các lòng chҧo
biӇn ven, các vòng cung ÿҧo và các rãnh sâu. Ĉôi khi còn có thêm nhӳng
khӕi nâng nӝi sinh và nhӳng rãnh lún dӑc.

Bҧng 1.13. Các ÿһc trѭng trҳc lѭӧng hình thái cӫa nhӳng rãnh sâu
vӟi ÿӝ sâu lӟn hѫn 8 000 m
Tӑa ÿӝ ÿӝ sâu
cӵc ÿҥi
Tên rãnh sâu
ChiӅu dài
(km)
ChiӅu rӝng
trung bình
(km)
Ĉӝ sâu
cӵc ÿҥi
(m)
Vƭÿӝ Kinh ÿӝ
Thái Bình Dѭѫng
Marian 1 340 59 11 022 11
o
19N 142
o
07E
Tonga 860 78 10 882 23
o
13N 174
o
42W
Philippin 1 330 65 10 265 10
o
24N 126
o
40 E

Kecmaÿek 1 270 88 10047 31
o
58S 177
o
26 W
Idzu-Bonin 1 030 82 9 810 29
o
06N 142
o
54 E
Kurin-Kamchatka 2 170 59 9717 45
o
25N 152
o
45 E
Santa-Krus 292 31 9 174 12
o
28S 165
o
51 E
Volkano 820 109 9156 24
o
17N 143
o
23 E
Bughenvil 330 39 9 103 6
o
18N 153
o
43 E

Iap 460 72 8 850 8
o
25N 137
o
56 E
San-Kristobal 605 28 8 487 11
o
19S 162
o
50 E
Nhұt Bҧn 680 59 8412 36
o
04N 142
o
41 E
Niu Briten 510 25 8 320 5
o
52S 152
o
22 E
Palau 350 86 8 069 7
o
47N 134
o
58 E
Chi Lê 2 690 64 8 069 23
o
27S 71
o
23 W

Ĉҥi Tây Dѭѫng
Puecto-Riko 1 070 87 8 742 19
o
36N 68
o
20 W
Nam Sanÿichev 1380 68 8264 55
o
07S 26
o
48 W
Lòng ch̫o bi͋n ven gҳn liӅn vӟi miӅn nâng lөc ÿӏa. Trong mӝt sӕ
trѭӡng hӧp lòng chҧo biӇn ven là bình nguyên phҷng và có dҥng lѭӧn sóng
(dҥng ÿӗi), mӝt sӕ trѭӡng hӧp khác lòng chҧo biӇn ven gӗm nhӳng chuӛi núi
và dãy núi. Ӣ phía ÿҥi dѭѫng, các lòng chҧo biӇn ven ÿѭӧc giӟi hҥn bҵng các
sѭӡn dӕc cӫa nhӳng khӕi nâng nӝi sinh dѭӟi dҥng các dãy núi và chuӛi ÿҧo
nhӓ. Các khӕi nâng nӝi sinh v
ѭѫn bӅ cong
vӅ phía ÿҥi dѭѫng ÿѭӧc ngѭӡi ta
gӑi là các
vòng cung ÿ̫o. NhiӅu cung ÿҧo thѭӡng có dҥng kép. Thí dө, cung
53 54
Kurin cҩu tҥo tӯ hai phҫn: phҫn bên trong - mӝt chuӛi ÿҧo, và phҫn bên
ngoài - ÿó là dãy núi ngҫm Vitiaz. Trong trѭӡng hӧp này giӳa hai phҫn cӫa
cung ÿҧo có mӝt
rãnh lún d͕c vӟi ÿӝ sâu 4000-5 000 m.
Tӯ phía ngoài, các cung ÿҧo ÿi kèm vӟi
nhͷng rãnh sâu, có ÿӝ sâu hѫn
7
000 m và là nhӳng ÿӟi ÿӝ sâu lӟn nhҩt cӫa Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi. Sѭӡn cӫa

các rãnh sâu thѭӡng rҩt dӕc, còn ÿáy cӫa chúng có thӇ hoһc bҵng phҷng hoһc
gӗm nhiӅu bұc thang. Tҩt cҧ các rãnh sâu nhҩt nҵm ӣ Thái Bình Dѭѫng,
trong ÿó có tám rãnh sâu vӟi ÿӝ sâu lӟn hѫn 9000 m (bҧng 1.13). Ĉӝ sâu lӟn
nhҩt quan trҳc ÿѭӧc tҥi rãnh Marian và bҵng 11
022 m. Vӏ
trí cӫa mӝt sӕ rãnh
sâu lӟn ÿѭӧc nêu trên hình 1.4.
Ĉáy ÿҥi dѭѫng - là phҫn sâu nhҩt cӫa ÿáy, chiӃm hѫn nӱa (53,5 %)
diӋn tích Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi. Theo ÿѭӡng cong ÿҷng sâu, các ÿӝ sâu áp ÿҧo
cӫa ÿáy ÿҥi dѭѫng dao ÿӝng tӯ 4
000 ÿӃn 6000 m. Thông thѭӡng, ÿáy ÿҥi
dѭѫng có nhӳng yӃu tӕÿӏa hình dѭѫng nhѭ các cao nguyên dѭӟi nѭӟc,
nhӳng miӅn nhô lên và nhӳng núi ÿѫn lҿ (gӑi là các gayot), còn các yӃu tӕ
ÿӏa hình âm - các lòng chҧo ÿҥi dѭѫng và các trNJng thҩp.
Các cao nguyên d˱ͣi n˱ͣc là nhӳng khӕi nâng ÿҥi dѭѫng lӟn, không
liên quan vӟi các dãy núi giӳa ÿҥi dѭѫng. Chúng nҵm trong phҥm vi kiӇu ÿҥi
dѭѫng cӫa vӓ trái ÿҩt, có kích thѭӟc ngang và thҷng ÿӭng lӟn (ngang - hàng
trăm và hàng nghìn km, thҷng ÿӭng - hàng trăm mét).
Các lòng ch̫o ÿ̩i
d˱˯ng
- ÿó là nhӳng vùng giáng lӟn cӫa ÿáy ÿҥi dѭѫng, bao quanh bӣi
nhӳng dãy núi, nhӳng bұc thӅm, nhӳng miӅn thăng hay nhӳng vùng ÿѫn lҿ
cӫa sѭӡn lөc ÿӏa. Ĉáy cӫa các lòng chҧo phҷng hoһc lѭӧn sóng nhҽ, thѭӡng
ÿѭӧc gӑi là
nhͷng bình nguyên bi͋n th̻m. Mһt bҵng phҷng cӫa các bình
nguyên biӇn thҷm là do ӣÿây tích lNJy nhiӅu vұt liӋu trҫm tích tӯ lөc ÿӏa
mang tӟi. DiӋn tích cӫa các bình nguyên biӇn thҷm bҵng khoҧng 15 % diӋn
tích ÿáy ÿҥi dѭѫng.
Các dãy núi giӳa ÿҥi dѭѫng là mӝt trong nhӳng dҥng ÿӏa hình quan
trӑng nhҩt cӫa ÿáy ÿҥi dѭѫng. Nhӳng dãy núi này tҥo thành mӝt hӋ thӕng núi

trong tҩt cҧ bӕn ÿҥi dѭѫng, ӣĈҥi Tây Dѭѫng và Ҩn Ĉӝ Dѭѫng chúng thӵc
sӵ nҵm ӣ giӳa (xem hình 1.4). ChiӅu dài tәng cӝng cӫa hӋ thӕng núi dài hѫn
60
000 km, nӃu kӇ cҧ các nhánh - ÿӃn 80000 km. DiӋn tích cӫa nó bҵng hѫn
50 triӋu km
2
, tӭc gҫn 15 % mһt ÿáy ÿҥi dѭѫng. Ĉӝ cao tѭѫng ÿӕi cӫa các dãy
núi 1-3 km, chiӅu rӝng - 200-1
600 km (bҧng 1.14). Ӣ mӝt sӕ vùng, thí dө
gҫn Aixѫlan, dãy núi dѭӟi nѭӟc nhô lên trên mһt nѭӟc, tҥo thành nhóm ÿҧo
liên kӃt vӟi nhau.
Ĉһc trѭng cӫa hӋ thӕng dãy núi là nhӳng ÿӭt gãy ngang và nhӳng nӃp
dӏch trѭӧt, hoҥt ÿӝng kiӃn tҥo và núi lӱa tăng cѭӡng, dòng nhiӋt thoát ra tӯ
lòng ÿҩt l
ӟn, các dӏ thѭӡng tӯ trѭӡng mҥnh. Theo nhӳng quan niӋm hiӋn ÿҥi,
tҥi phҫn trөc cӫa các dãy
núi ÿang diӉn ra quá trình hình thành kiӇu vӓÿҥi
dѭѫng cӫa Trái Ĉҩt do sӵ nâng lên cӫa vұt chҩt manti trong các ÿӟi rҥn núi
(các thung lNJng hҽp ÿӏnh hѭӟng dӑc theo trөc cӫa các dãy núi).
Hình 1.4. Phân bӕ trөc cӫa các dãy núi giӳa ÿҥi dѭѫng (ÿѭӡng gҥch nӕi)
và các rãnh sâu (ÿѭӡng liӅn nét)
1) Chi Lê; 2) Palau; 3) Puecto - Riko; 4) Aleut; 5) Kurin - Kamchatka; 6) Idzu - Bonin;
7) Marian; 8) Philippin; 9) Java; 10) Vitiaz; 11) Tonga; 12) Obi; 13) Nam Sanÿichev
55 56
Bҧng 1.14. Nhӳng ÿһc trѭng trҳc lѭӧng hình thái cӫa các dãy núi và miӅn nâng
trong hӋ thӕng các dãy núi giӳa ÿҥi dѭѫng
Dãy núi, miӅn nâng
Ĉӝ sâu lӟn nhҩt
trên ÿӍnh (m)
Ĉӝ sâu chân

(m)
ChiӅu dài
(nghìn km)
ChiӅu rӝng lӟn
nhҩt (km)
Ĉҥi Tây Dѭѫng
Dãy châu Phi - Nam Cӵc 155 4500 3,0 450
Dãy Nam Ĉҥi Tây Dѭѫng 84 4000 6,5 1600
Dãy Bҳc Ĉҥi Tây Dѭѫng 128 5000 8,2 1500
Dãy Reikianes 310 2000 1,1 300
Ҩn Ĉӝ Dѭѫng
Nâng Úc - Nam Cӵc 1145 3500 5,9 800
Dãy Trung Ҩn Ĉӝ Dѭѫng 1145 4000 2,3 500
Dãy Tây Ҩn Ĉӝ Dѭѫng 251 5000 3,6 700
Dãy Arұp - Ҩn Ĉӝ Dѭѫng 1271 4000 3,7 650
Thái Bình Dѭѫng
Nâng Nam Thái Bình Dѭѫng 878 4500 4,1 750
Nâng Chi Lê 2266 4000 2,3 500
Nâng Ĉông Thái Bình Dѭѫng 732 3500 7,6 850
Nâng Albatros 1326 3500 1,7 600
1.5.2. Ĉһc ÿiӇm cҩu tҥo lӟp vӓÿҥi dѭѫng cӫa Trái Ĉҩt
Vӓ trái ÿҩt
là lӟp vӓ bao cӭng cӫa Trái Ĉҩt, ngѭӡi ta coi biên phía
dѭӟi cӫa nó là mӝt mһt ÿѭӧc gӑi là Môhôrôvichich, hay Môhô. Mһt Môhô
ÿѭӧc nhұn biӃt nhӡ mӝt tính chҩt là tӕc ÿӝ các sóng ÿӏa chҩn dӑc tăng mӝt
cách ÿӝt ngӝt tӟi 8 km/s khi chúng ÿi ÿӃn ÿӝ sâu cӫa mһt này. Phía dѭӟi mһt
Môhô là mӝt lӟp vӓ bao cӭng tiӃp theo - lӟp
manti thѭӧng, lӟp này liên hӋ
khá chһt chӁ vӟi vӓ trái ÿҩt.
Phҫn trên cùng cӫa manti cùng vӟi vӓ trái ÿҩt là mӝt lӟp vӓ cӭng tѭѫng

ÿӕi ÿұm ÿһc và ròn - thҥch quyӇn (
litosphere). NӅn dѭӟi cӫa thҥch quyӇn là
nhӳng lӟp manti dҿo hѫn, có mұt ÿӝ hѫi giҧm hѫn, gӑi là
quyӇn mӅm
(asthenosphere)
. NhiӋt ÿӝ trong quyӇn mӅm gҫn bҵng ÿiӇm nóng chҧy cӫa
vұt chҩt manti, nhѭng do áp suҩt lӟn vұt chҩt cӫa manti không nóng chҧy mà
ӣ trong trҥng thái vô ÿӏnh hình và có thӇ vүn là cӭng, nhѭng chҧy trѭӧt ÿѭӧc
giӕng nhѭ khӕi băng hà trên núi. Chính quyӇn mӅm là mӝt lӟp dҿo mà các
khӕi tҧng riêng lҿ cӫa thҥch quyӇn có thӇ trôi nәi trên nó tuân theo ÿӏnh luұt
Ácsimet. Quy
Ӈn mӅm k
hông phân bӕ gҳn bó liên tөc, mà tҥo thành nhӳng
“ә” lӟn hoһc nhӓ trong manti thѭӧng. Mӝt ÿiӅu ÿһc biӋt quan trӑng ӣÿây là
quyӇn mӅm phҫn lӟn không có mһt bên dѭӟi ÿáy ÿҥi dѭѫng và các nӅn lөc
ÿӏa.
Nhѭÿã xác ÿӏnh ÿѭӧc nhӡ kӃt quҧ thám sâu ÿӏa chҩn, bӅ dày cӫa vӓ trái
ÿҩt trên các lөc ÿӏa bҵng khoҧng 30-40 km, bên dѭӟi các vùng núi nó tă
ng
lên ÿӃn 80 km. Bên dѭӟi phҫn nѭӟc sâu cӫa ÿҥi dѭѫng bӅ dày cӫa vӓ trái ÿҩt
giҧm xuӕng tӟi 5-15 km. VӅ trung bình, chân ÿӃ cӫa vӓ trái ÿҩt (mһt Môhô)
nҵm ӣ phía dѭӟi các lөc ÿӏa tҥi ÿӝ sâu 33,7 km, còn ӣ phía dѭӟi các ÿҥi
dѭѫng - tҥi ÿӝ sâu 7 km, tӭc vӓÿҥi dѭѫng khoҧng 5 lҫn mӓng hѫn vӓ lөc ÿӏa.
Ngoài nhӳng khác biӋt vӅ bӅ dày
, còn có nh
ӳng khác biӋt rõ rӋt trong
cҩu tҥo vӓ trái ÿҩt thuӝc kiӇu lөc ÿӏa hay kiӇu ÿҥi dѭѫng.
V͗ lͭc ÿ͓a cҩu tҥo
tӯ ba lӟp: Lӟp trên - lӟp ÿá trҫm tích, ÿѭӧc tҥo thành tӯ nhӳng sҧn phҭm phá
hӫy các ÿá tinh thӇ và vӅ trung bình phә biӃn tӟi ÿӝ sâu 1 km; Lӟp giӳa - lӟp

ÿá granit, cҩu tҥo tӯ các ÿá tinh thӇ và các ÿá vô ÿӏnh hình và có ÿӝ dày 15-
17
km; Lӟp dѭӟi - lӟp ÿá bazan vӟi ÿӝ dày 17-20 km, cҩu tҥo tӯ các ÿá tinh
thӇ kiӅm.
V͗ÿ̩i d˱˯ng cҩu tҥo tӯ hai lӟp chính - lӟp ÿá trҫm tích và lӟp ÿá
bazan. Lӟp ÿá trҫm tích ӣ bên trong phҥm vi các hӋ thӕng núi lӱa trҿ thì
không dày hѫn vài trăm mét, còn ӣ nѫi các bình nguyên nѭӟc sâu và ӣ sѭӡn
lөc ÿӏa nó ÿҥt tӟi 0,5-3,0 km. Nguӗn gӕc cӫa các trҫm tích nѭӟc sâu là các
lөc ÿӏa và nhӳng vө phun núi lӱa dѭӟi nѭӟc tung tro bөi và dung nham vào
nѭӟc ÿҥi dѭѫng. BӅ dày cӫa lӟ
p bazan biӃn th
iên trong giӟi hҥn tӯ 3 ÿӃn 12
km và trung bình bҵng 5 km. Giӳa hai lӟp chính này ÿôi khi ngѭӡi ta phân
chia thêm mӝt lӟp vӟi ÿӝ dày 1-2 km và cҩu tҥo chӫ yӃu tӯÿá túp và dung
nham núi lӱa. Nhѭ vұy, có thӇ nói rҵng ÿӝ dày chung cӫa vӓ bҵng khoҧng 20
km ӣ gҫn các lөc ÿӏa, bên dѭӟi các dãy núi ÿҥi dѭѫng và các ÿҧo lӟn, và
57 58
giҧm ÿi còn 5-7 km ӣ các vùng trung tâm cӫa ÿҥi dѭѫng.
Ranh giӟi giӳa kiӇu lөc ÿӏa và kiӇu ÿҥi dѭѫng cӫa vӓ trái ÿҩt nhìn
chung ÿi qua ÿѭӡng ÿҷng ÿӝ sâu 2
000 m. Chính tҥi ÿӝ sâu này diӉn ra sӵ
mӓng dҫn và mҩt hҷn lӟp ÿá granit. Vì vұy ÿӕi vӟi nhӳng vùng ÿáy ÿҥi
dѭѫng nҵm trong giӟi hҥn ÿӝ sâu tӯ mép nѭӟc ÿӃn 2
000 m sӁÿһc trѭng bӣ
i
kiӇu vӓ lөc ÿӏa. Vӓ lөc ÿӏa làm thành thӅm lөc ÿӏa, sѭӡn lөc ÿӏa và nói chung
là cҧ chân lөc ÿӏa. Tәng diӋn tích phҫn dѭӟi nѭӟc cӫa vӓ lөc ÿӏa bҵng gҫn 20
% diӋn tích ÿáy Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi, tӭc vӓ lөc ÿӏa bao phӫ 44 % bӅ mһt trái
ÿҩt, còn vӓÿҥi dѭѫng - 56 %.
Nhӳng khҧo s

át ÿӏa vұt lý hiӋ
n ÿҥi ÿã cho biӃt rҵng vӓÿҥi dѭѫng rҩt
không ÿӗng nhҩt vӅ cҩu tҥo. ĈiӅu này ÿһc biӋt ÿúng vӟi các dãy núi giӳa ÿҥi
dѭѫng, bên dѭӟi các dãy núi giӳa ÿҥi dѭѫng là các ÿá có mұt ÿӝ cao hѫn, và
các ÿӟi chuyӇn tiӃp có ÿӝng thái phát triӇn vӓ rҩt cao. KiӇu vӓ cѫ hӳu cӫa
các dãy núi giӳa ÿҥi dѭѫng có tên là kiӇu sinh rҥn, còn kiӇu cѫ h
ӳu cӫa các
ÿӟi chuyӇn tiӃp là kiӇu uӕn nӃp. Nhѭ vұy có bӕn kiӇu vӓ chính:
ki͋u lͭc ÿ͓a,
ki͋u ÿ̩i d˱˯ng, ki͋u sinh r̩n và ki͋u u͙n n͇p.
1.5.3. Các quá trình ngoҥi sinh và nӝi sinh
Các quá trình ngoҥi sinh
diӉn ra gҫn bӡ các lөc ÿӏa, các ÿҧo và trong
lӟp sát ÿáy cӫa ÿҥi dѭѫng. Thӵc tӃ chúng là kӃt quҧ tѭѫng tác cӫa thҥch
quyӇn, ÿҥi dѭѫng và khí quyӇn và chӫ yӃu sӱ dөng năng lѭӧng mһt trӡi dѭӟi
dҥng này hoһc dҥng khác. Các quá trình ngoҥi sinh có thӇ phân chia thành
các quá trình
ngu͛n g͙c bi͋n, ngu͛n g͙c tr͕ng l͹c và ngu͛n g͙c sinh v̵t.
Nhͷng nhân t͙ ngu͛n g͙c bi͋n gӗm sóng gió, chuyӇn ÿӝng triӅu lên
triӅu xuӕng, sóng thҫn, sóng nӝi, dòng chҧy mһt và dòng chҧy gҫn ÿáy,
chúng bào mòn các vùng bӡ, tích tө và vұn chuyӇn các hҥt bùn ÿáy và trҫm
tích sông tӟi nhӳng khoҧng cách xa.
Nhͷng nhân t͙ ngu͛n g͙c tr͕ng l͹c gӗm nhӳng quá trình xҧy ra dѭӟi
tác ÿӝng cӫa trӑng lӵc lên ÿáy ÿҥi dѭѫng. Ĉó là nhӳng dòng ÿөc, nhӳng vө
trѭӧt dѭӟi nѭӟc hay sӵ chuyӇn ÿӝng cӫa lӟp trҫm tích theo hѭӟng nghiêng
cӫa ÿáy, gӑi là
tr˱ͫt. Tác ÿӝng ÿӗng thӡi cӫa các dòng ÿөc, tӭc dòng chҧy
trӑng lӵc cӫa các hҥt trҫm tích lѫ lӱng trong nѭӟc, và các vө trѭӧt dѭӟi nѭӟc
dүn tӟi hình thành nhӳng dҥng ÿӏa hình lӟn dѭӟi nѭӟc kiӇu nhѭ các chóp
trҫm tích lӟn và nhӳng ÿӗng bҵng dӕc nghiêng tích tө lӟn cӫa chân lөc ÿӏa.

Nhͷng nhân t͙ ngu͛n g͙c sinh v̵t liên quan tӟi hoҥt ÿӝng sӕng và chӃt
(phân hӫy) cӫa các sinh vұt biӇn. ĈiӅu này diӉn ra nhӡ tác ÿӝng cӫa các quá
trình sau: Sӵ tích tө vұt liӋu trҫm tích xӕp - xѭѫng và vӓ cӫa sinh vұt, thѭӡng
là vұt liӋu có thành phҫn silic hoһc ÿá vôi; Sӵ hình thành các ÿá kiӇu ÿá vôi
rҥn san hô và nhӳng dҥng ÿӏa hình do chúng tҥo ra - các rҥn san hô; Sӵ phá
hӫy và làm xӕp ÿá dѭӟi tác ÿӝng cӫ
a mӝt sӕ loà
i nhuyӉn thӇ hai vӓ nhѭ loài
“trai gһm ÿá”; Sӵ tái chӃ bùn ÿáy cӫa các loài ăn bùn làm cho trҫm tích ÿáy
mҩt tính phân lӟp và có cҩu trúc hҥt mӏn.
Mӝt trong nhӳng vҩn ÿӅ lí thú nhҩt liên quan tӟi viӋc nghiên cӭu vai trò
cӫa các nhân tӕ nguӗn gӕc sinh vұt trong sӵ hình thành ÿӏa hình ÿáy ÿҥi
dѭѫng là sӵ thành tҥo các rҥn san hô. Các rҥn san hô là sҧn phҭm hoҥt ÿӝng
sӕ
ng chӫ yӃu cӫa cá
c loài san hô ruӝt khoang (
madrepora) sáu tia sӕng tө
quҫn cùng các loài tҧo ÿá vôi và nhӳng cѫ thӇ khác. Thuӝc cѭ cӫa các cѫ thӇ
san hô sӕng thѭӡng tҥo thành nhӳng công trình kiӃn trúc ÿá vôi rӁ nhánh cҩu
tҥo chӫ yӃu tӯÿá canxi và apagonit. Do tác ÿӝng phá hӫy cӫa dòng chҧy,
sóng và mӝt sӕ sinh vұt biӇn ăn san hô, tӯ nhӳng kiӃn trúc này tҥo thành vұt
liӋu mҧnh vөn. Vұt liӋu này ÿѭӧc xi măng hóa chӫ yӃu nhӡ
cá
c loài tҧo ÿá
vôi hay do kӃt quҧ tách ra ôxit canxi tӯ các chҩt lѫ lӱng và tӯ các dung dӏch
lѭu thông trong các khoang lӛ, khe nӭt và khoҧng trӕng cӫa các mҧnh vөn.
KӃt cөc là tҥo thành ÿá san hô, mӝt loҥi ÿá rҩt vӳng chҳc ÿӇ xây dӵng
nên rҥn san hô.
Các quá trình nӝi sinh diӉn ra trong nhӳng lӟp sâu cӫa vӓ trái ÿҩt và
trong manti thѭӧng dѭӟi ҧnh hѭӣng cӫa năng lѭӧng bên trong cӫa Trái Ĉҩt.

Ĉó là các quá trình hoҥt ÿӝng macma xâm nhұp và phun xuҩt, các chuyӇn
ÿӝng kiӃn tҥo cӫa vӓ trái ÿҩt, ÿӝng ÿҩt và quá trình biӃn chҩt. Nhӳng quá
trình này diӉn ra trong ÿiӅu kiӋn nhiӋt ÿӝ và áp suҩt cao và kӃt cөc tҥo ra vӓ
trái ÿҩt, các gӗ ghӅ cӫa ÿӏa hình dѭӟi d
ҥng
nhӳng núi, lòng chҧo và trNJng ÿҥi
59 60
dѭѫng, nhӳng nón phӉu núi lӱa, nhӳng dãy núi dѭӟi nѭӟc Vai trò chӫÿҥo
trong các quá trình nӝi sinh thuӝc vӅ nhӳng chuyӇn ÿӝng kiӃn tҥo, chúng tҥo
nên các gӗ ghӅÿӏa hình lӟn, hình thành các ÿӭt gãy sâu, các nӃp uӕn và các
khӕi nâng, kӃt cөc là nhӳng vùng ÿҩt liӅn có thӇ trӣ thành ÿáy biӇn và ngѭӧc
lҥi.
Hoҥt ÿӝng macma là tұp hӧp nhӳng quá trình liên quan tӟi sӵ hình
thành sҧn phҭm macma và chuyӇn ÿӝng cӫa nó lên phía mһt trái ÿҩt. Tùy
thuӝc vào ÿһc ÿiӇm cӫa chuyӇn ÿӝng macma, ngѭӡi ta phân biӋt hai dҥng:
ho̩t ÿ͡ng macma m̿t (phun xuҩt) và ho̩t ÿ͡ng macma sâu (xâm nhұp).
Dҥng thӭ nhҩt gӑi là
hoҥt ÿӝng núi lӱa - khӕi macma ÿi lên mһt ÿҩt và ÿáy
ÿҥi dѭѫng dѭӟi dҥng dung nham và ÿá túp. Dҥng thӭ hai - vұt chҩt macma
nóng chҧy chui luӗn vào nhӳng chӛ xung yӃu cӫa vӓ trái ÿҩt, tinh thӇ hóa và
tҥo ra các ÿá lӟp sâu.
Hoҥt ÿӝng núi lӱa ÿóng vai trò ÿáng kӇ trong sӵ hình thành vӓ trái ÿҩt,
thӫy quyӇn và khí quyӇn, cNJng nhѭ trong sӵ xuҩt hiӋn sӵ sӕng trên Trái Ĉҩt.
Ĉһc biӋt, nó có giá tr
ӏ to
lӟn ÿӕi vӟi sӵ hình thành ÿӏa hình ÿáy ÿҥi dѭѫng.
Nhӳng cung ÿҧo, nhӳng chuӛi ÿҧo núi lӱa ÿҥi dѭѫng khәng lӗ, nhiӅu dãy núi
và ÿӍnh cӫa các dãy núi giӳa ÿҥi dѭѫng, nhӳng ngӑn núi ÿѫn dѭӟi nѭӟc, ÿáy
các ÿҥi dѭѫng - tҩt cҧ nhӳng dҥng này ÿѭӧc sinh ra là nhӡ hoҥt ÿӝng núi lӱa.
Các núi lӱa ÿѭӧc phân biӋt theo mӝt loҥt dҩu hi

Ӌu. Theo nhӳng
dҩu
hiӋu ÿӏa mҥo, ngѭӡi ta phân chia thành
núi l͵a ki͋u t̵p trung và núi l͵a ki͋u
khe nͱt
. KiӇu thӭ nhҩt thѭӡng gһp hѫn. Ĉó là nhӳng núi hình chóp nón, bên
trong chóp có lӛ hәng rҩt lӟn - miӋng núi lӱa (
crater). Theo vӏ trí phân bӕ
núi lӱa trên Trái Ĉҩt ngѭӡi ta chia ra
núi l͵a trên ÿ̭t li͉n và núi l͵a d˱ͣi
n˱ͣc
. Các núi lӱa trên ÿҩt liӅn thѭӡng gһp dӑc theo các ÿӭt gãy sâu dӑc miӅn
bӡ các lөc ÿӏa, trên các cung ÿҧo và các ÿҧo ÿҥi dѭѫng. Các núi lӱa dѭӟi
nѭӟc nҵm ӣÿáy ÿҥi dѭѫng và ӣ các dãy núi giӳa ÿҥi dѭѫng. Hoҥt ÿӝng cӫa
các núi lӱa này kéo theo sӵ hình thành nhӳng sóng nѭӟc lӟn lan tӯ tâm phun
núi lӱa ra mӑi phía theo mһt nѭӟc ÿҥi dѭѫng. Không hiӃm khi các chóp núi
lӱa dѭӟi nѭӟc lӟn dҫ
n vӟi t
hӡi gian và trӣ thành nhӳng núi lӱa trên ÿҩt hoһc
tҥo thành nhӳng ÿҧo núi lӱa (quҫn ÿҧo Azo, Ha Oai, Kurin ).
Tùy thuӝc vào hoҥt ÿӝng cӫa mình, các núi lӱa ÿѭӧc phân chia thành
núi lӱa hoҥt ÿӝng, núi lӱa ngӯng hoҥt ÿӝng và núi lӱa ÿã tҳt. Núi lӱa hoҥt
ÿӝng là núi lӱa trѭӟc ÿây nó ÿã tӯng phun trѭӟc sӵ chӭng kiӃn cӫa con
ngѭӡi, hiӋn nay ÿӏnh kì nó vүn phun và trong tѭѫng lai có thӇ
nó sӁ còn
phun. Núi lӱa ngӯng hoҥt ÿӝng là núi lӱa diӉn ra vào nhӳng thӡi kì lӏch sӱ
rҩt xa xѭa, nhѭng có thӇ nó sӁ tái diӉn. Còn hoҥt ÿӝng cӫa núi lӱa ÿã tҳt
thuӝc vӅ thӡi kì tiӅn lӏch sӱ và khҧ năng tái diӉn bӏ loҥi trӯ.
Núi lӱa phân bӕ trên Trái Ĉҩt rҩt không ÿӅu. Phҫn lӟn núi lӱa tұp trung
gҫn bӡ các biӇn và ÿҥi d

ѭѫng hay
dӑc các vòng cung ÿҧo. Có thӇ phân chia
ba ÿai núi lӱa, tҥi ÿó tұp trung phҫn lӟn các núi lӱa: ÿai Thái Bình Dѭѫng,
ÿai Ĉҥi Tây Dѭѫng và ÿai Ĉӏa Trung Hҧi - Inÿônêxia. Ba phҫn tѭ tҩt cҧ các
núi lӱa mҥnh nhҩt phân bӕӣÿӟi chuyӇn tiӃp tӯ các lөc ÿӏa sang các ÿҥi
dѭѫng. Ĉai Thái Bình Dѭѫng tұp hӧp hѫn mӝt nӱa tҩt cҧ các núi lӱa ÿang
hoҥt
ÿӝng, tӭc gҫn 370. Chӫ yӃu chúng tұp trung ӣ Aliaska và quҫn ÿҧo
Aleut (38), ӣ Nhұt Bҧn (38), trên quҫn ÿҧo Kurin (32) và Kamchatka (28).
Ĉai Ĉӏa Trung Hҧi - Inÿônêxia trҧi dài theo hѭӟng á vƭ tuyӃn tӯ Úc tӟi biӇn
Ĉӏa Trung Hҧi. 104 trong sӕ 129 núi lӱa phân bӕӣÿoҥn Ĉông Nam Á cӫa
ÿai, trên quҫn ÿҧo Java (23), quҫn ÿҧo Zonÿѫ (20), Sumatra (12) Ĉai Ĉҥi
Tây Dѭѫng tұp trung gӑn vào các ÿҧo ӣ trun
g tâm Ĉҥi Tây Dѭѫng. Ӣÿây
tính ÿѭӧc hѫn 75 núi lӱa hoҥt ÿӝng, trong ÿó 40 % ӣ dѭӟi nѭӟc.
Các chuyӇn ÿӝng kiӃn tҥo - ÿó là nhӳng chuyӇn ÿӝng tӵ nhiên cӫa vӓ
trái ÿҩt. Nhӳng nѫi nào mà các chuyӇn ÿӝng này có tӕc ÿӝ và biên ÿӝ tѭѫng
ÿӕi lӟn thì ÿѭӧc gӑi là
các vùng ÿ͡ng, hay các n͇p lõm. Ngѭӧc lҥi, nhӳng
vùng vӟi biên ÿӝ và tӕc ÿӝ chuyӇn ÿӝng kiӃn tҥo nhӓ thì ÿѭӧc gӑi là các
vùng ͝n ÿ͓nh, hay các n͉n.
Theo thӡi gian biӇu hiӋn, ngѭӡi ta phân biӋt các chuyӇn ÿӝng kiӃn tҥo
hiӋn ÿҥi, chuyӇn ÿӝng tân kiӃn tҥo và chuyӇn ÿӝng kiӃn tҥo cә. Các chuyӇn
ÿӝng kiӃn tҥo hiӋn ÿҥi bao quát thӡi kì lӏch sӱ (gҫn 6 nghìn năm), nhӳng
chuyӇn ÿӝng tân kiӃn tҥo - là nhӳng chuyӇn ÿӝng cӫa thӡi kì ĈӋ tӭ và
Plioxen. ChuyӇn ÿӝng cә xҧy ra vào nhӳng
ÿҥi ÿӏa chҩt sӟm hѫn.
Theo ÿһc ÿiӇm
(xu hѭӟng) cӫa chuyӇn ÿӝng vұt chҩt trong vӓ trái ÿҩt,
61 62

ngѭӡi ta thѭӡng chia các chuyӇn ÿӝng kiӃn tҥo thành chuy͋n ÿ͡ng pháp
tuy͇n
và chuy͋n ÿ͡ng ti͇p tuy͇n. Trong chuyӇn ÿӝng pháp tuyӃn thѭӡng áp
ÿҧo là chuyӇn ÿӝng thҷng ÿӭng, hѭӟng dӑc theo bán kính trái ÿҩt, tӭc có biӇu
hiӋn nâng lên và hҥ xuӕng. Do sӵÿa dҥng cӫa các chuyӇn ÿӝng pháp tuyӃn,
ngѭӡi ta phân chia chúng thành chuyӇn ÿӝng dao ÿӝng, chuyӇn ÿӝng sóng và
chuyӇn ÿӝng khӕi (ÿӭt ÿoҥn).
Các chuy͋n ÿ͡ng dao ÿ͡ng là nhӳng chuyӇn ÿӝng cҩp mӝt theo quan
hӋ vӟi tҩt cҧ nhӳng dҥng chuyӇn ÿӝng kiӃn tҥo khác. Ĉó là sӵ nâng lên hay
hҥ xuӕng chұm, ÿӅu ÿһn và liên tөc cӫa nhӳng vùng vӓ trái ÿҩt trên mӝt diӋn
tích ÿáng kӇ (hình 1.5). Các chuyӇn ÿӝng sóng cNJng diӉn ra chұm và ÿӅu,
nhѭng làm cho vӓ trái ÿҩt nâng lên ӣ mӝt sӕ chӛ và hҥ xuӕng ӣ nhӳng ch
ӛ
khác. Các chuyӇn ÿӝng khӕi có ÿһc ÿiӇm không thѭӡng xuyên, nhѭng chúng
chuyӇn ÿӝng tѭѫng ÿӕi nhanh, ÿӝt ngӝt.
Hình 1.5. Sѫÿӗ các chuyӇn ÿӝng pháp tuyӃn
a) chuyӇn ÿӝng dao ÿӝng, b) chuyӇn ÿӝng sóng, c) chuyӇn ÿӝng khӕi
Các chuyӇn ÿӝng tiӃp tuyӃn là chuyӇn ÿӝng vӟi hѭӟng áp ÿҧo là hѭӟng
ngang, tӭc chuyӇn ÿӝng cӫa vұt chҩt diӉn ra theo hѭӟng tiӃp tuyӃn vӟi vӓ trái
ÿҩt. Ngѭӡi ta thѭӡng phân chia chúng thành các chuyӇn ÿӝng xoay, chuyӇn
ÿӝng uӕn nӃp và chuyӇn ÿӝng xê dӏch. Các chuyӇn ÿӝng xoay chӫ yӃu liên
quan tӟi các lӵc quay quanh trөc cӫa Trái Ĉҩt và biӇu lӝӣ các biên cӫa các
ÿӏa quyӇn bên trong: nhân, manti và vӓ trái
ÿҩt. Các chuyӇn ÿӝng uӕn nӃp
ÿһc trѭng cho vӓ trái ÿҩt và dүn ÿӃn làm lӝn xӝn ÿá, uӕn cong ÿá, làm xuҩt
hiӋn các nӃp uӕn và các hӋ thӕng núi kiӃn tҥo. Các chuyӇn ÿӝng xê dӏch có
cҧ hѭӟng pháp tuyӃn và hѭӟng tiӃp tuyӃn.
Phә biӃn nhҩt là nhӳng chuyӇn ÿӝng dao ÿӝng cӫa vӓ trái ÿҩt, các
chuyӇn ÿӝng này khác nhau vӅ tӕc ÿӝ, v
Ӆ hѭӟng xoa

y. Ӣ nhӳng vùng ÿӏa
máng tӕc ÿӝ chuyӇn ÿӝng bҵng mӝt sӕ xăngtimét trong mӝt năm, trong khi ӣ
các vùng nӅn thѭӡng không vѭӧt quá mӝt sӕ milimét trong mӝt năm. Trong
quá trình chuyӇn ÿӝng dao ÿӝng diӉn ra sӵ nâng lên không ÿӅu ӣ mӝt sӕ khu
vӵc cӫa vӓ trái ÿҩt và sӵ hҥ xuӕng ӣ nhӳng khu vӵc kӃ cұn khác. Ngoài ra,
nhӳng chuyӇn ÿӝng cùng hѭӟng c
ӫa vӓ trái
ÿҩt có thӇ bao quát nhӳng diӋn
tích cӥ hàng trăm và hàng nghìn km
2
.
HiӋn nay, vùng Grinlan, Aixѫlan, Scanÿinavѫ và nhiӅu vùng khác ÿang
trong quá trình nâng lên. Quá trình trong ÿó vӓ trái ÿҩt ӣ các vùng ven bӡ
ÿѭӧc nâng lên và tѭѫng ӭng vӟi nó là ranh giӟi biӇn lùi dҫn, thì ÿѭӧc gӑi là
bi͋n thoái. Quá trình ngѭӧc lҥi, khi biӇn tiӃn vào ÿҩt liӅn, gӑi là bi͋n ti͇n.
Trong khoҧng thӡi gian lӏch sӱÿӏa chҩt cӫa Trái Ĉҩt ÿã tӯng nhiӅu lҫn diӉn
ra nhӳng hiӋn tѭӧng biӇn thoái và biӇn tiӃn. Trong 18-7 nghìn năm gҫn ÿây,
tӭc tѭѫng ӭng vӟi kӍ Holoxen ÿã diӉn ra mӝt lҫn biӇn tiӃn mҥnh, trong ÿó
mӵc biӇn nâng lên cao hѫn 100 cm. Trѭӟc ÿó, trong thӡi gian biӇn thoái
Whyskonsin muӝn (30-18 nghìn năm trѭӟc) mӵc nѭӟc ÿҥi dѭѫ
ng
ÿã hҥ
xuӕng khoҧng 100
m. Khi nghiên cӭu các dao ÿӝng mùa và ÿһc biӋt các dao
ÿӝng nhiӅu năm cӫa mӵc biӇn phҧi loҥi trӯ các chuyӇn ÿӝng kiӃn tҥo thҷng
ÿӭng khӓi các sӕÿo mӵc nѭӟc, ÿiӅu này thѭӡng ÿѭӧc thӵc hiӋn thông qua
công tác ÿo cao trình.
Trong sӕ các nhân tӕÿӏa chҩt chính ҧnh hѭӣng tӟi ÿӏa hình ÿáy ÿҥi
dѭѫng phҧi kӇ tӟi
ÿ͡ng ÿ̭t, ÿó là sӵ rung ÿӝng nhanh và ÿӝt ngӝt cӫa vӓ trái

ÿҩt do trong nó xuҩt hiӋn nhӳng ӭng lӵc lӟn, bҩt ngӡ, sinh ra năng lѭӧng cѫ
hӑc. Trong khi giҧi tӓa nhӳng ӭng lӵc ÿó tӯ tâm ÿӝng ÿҩt, gӑi là chҩn tâm, sӁ
lan ra xung quanh các dao ÿӝng ÿàn hӗi (dao ÿӝng ÿӏa chҩn).
Theo nguyên nhân hình thành, các vөÿӝng ÿҩt ÿѭӧc chia thành ÿӝng
ÿҩt sөp ÿҩt, ÿӝng ÿҩt núi lӱa và ÿӝng ÿҩ
t kiӃn tҥo. Ĉӝng ÿҩt kiӃn tҥo là loҥi
ÿӝng ÿҩt nһng nӅ nhҩt và thѭӡng xҧy ra nhҩt (95 %), nó là kӃt quҧ cӫa các
chuyӇn ÿӝng khӕi và mҧng trong vӓ trái ÿҩt và trong lӟp manti thѭӧng.
63 64
Theo ÿӝ sâu phân bӕ cӫa әÿӝng ÿҩt ngѭӡi ta phân chia ra ÿӝng ÿҩt bӅ
mһt (ÿӝ sâu ә dѭӟi 10 km), ÿӝng ÿҩt bình thѭӡng (10-75 km), ÿӝng ÿҩt trung
gian (75-300
km) và ÿӝng ÿҩt tâm sâu (300 -700 km). Phҫn lӟn các әÿӝng
ÿҩt nҵm ӣ vӓ trái ÿҩt tҥi ÿӝ sâu 20-30 km. Ĉӝng ÿҩt dѭӟi nѭӟc ÿôi khi ÿѭӧc
gӑi là ÿӝng biӇn. Nhӳng trұn ÿӝng ÿҩt dѭӟi nѭӟc mҥnh hình thành nên các
sóng dài - sóng thҫn, trên mһt
ÿҥi dѭѫng.
Ĉӝng ÿҩt phân bӕ không ÿӅu, phҫn lӟn các trұn ÿӝng ÿҩt tұp trung ӣ các
ÿai ÿӏa chҩn bao quanh ÿӏa cҫu. Ĉai
Thái Bình Dѭѫng là ÿai ÿӏa chҩn mҥnh
vӟi 80 % các trұn ÿӝng ÿҩt ÿѭӧc quan trҳc. Ӣÿây có nhiӅu vùng hoҥt ÿӝng
ÿӏa chҩn mҥnh (Aliaska, Kamchatka, quҫn ÿҧo Kurin, Nhұt Bҧn,
Philippin ). Ĉai Ĉӏa Trung Hҧi xuyên châu Á trҧi dài tӯ Ghibralta ÿӃn quҫn
ÿҧo Malaixia.
Ӣÿây quan trҳc thҩy gҫn 15 % các vөÿӝng ÿҩt. Nhӳng nѫi
hoҥt ÿӝng ÿӏa chҩn mҥnh nhҩt là quҫn ÿҧo Zele
ni Mѭs, thӫy vӵc các biӇn Ĉӏa
Trung Hҧi và Hҳc Hҧi, Inÿonêxia Bên ngoài các ÿai ÿӏa chҩn thì ÿӝng ÿҩt ít
khi xҧy ra và chӍ tұp trung chӫ yӃu dӑc theo dãy núi giӳa Ĉҥi Tây Dѭѫng,
trên miӅn bӡ các biӇn Aravi, Hӗng Hҧi

1.5.4. Trҫm tích ÿáy
Lӟp mһt cӫa thҥch quyӇn dѭӟi ÿҥi dѭѫng là mӝt lӟp bùn ÿá ÿáy gӗm ÿá
gӕc và các tích tө vұt liӋu bӣ rӡi tҥo thành tӯ nhӳng hҥt rҳn vӟi nguӗn gӕc và
thành phҫn khác nhau, gӑi là
lҳng ÿӑng ÿáy, hay trҫm tích ÿáy. Sӵ hình
thành lӟp trҫm tích ÿáy là kӃt quҧ tѭѫng tác cӫa nhiӅu nhân tӕ: ÿӏa chҩt hӑc,
ÿӏa mҥo hӑc, hҧi dѭѫng hӑc và sinh hӑc.
Lҳng ÿӑng trҫm tích ÿáy trong ÿҥi dѭѫng phә biӃn hҫu nhѭ khҳp nѫi,
ngoҥi trӯ nhӳng khu vӵc sѭӡn dӕc ÿӭng, ÿӍnh cӫa các dãy núi, núi dѭӟi nѭӟc
và nhӳng vùng (chӫ yӃu ӣ thӅm l
өc ÿӏa)
vӟi hoàn lѭu sát ÿáy mҥnh. Quá
trình hình thành trҫm tích ÿѭӧc gӑi là
s͹ thành t̩o tr̯m tích hay sinh tr̯m
tích
và có các giai ÿoҥn sau: gia nhұp trҫm tích, phân tán theo diӋn tích ÿҥi
dѭѫng, phân hóa (lӵa chӑn, phân loҥi) và bҧn thân quá trình sinh trҫm tích,
tӭc hình thành nhӳng thành tҥo trҫm tích bӅn vӳng dѭӟi dҥng nhӳng kiӇu
trҫm tích biӇn khác nhau. HiӋn nay trong Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi hàng năm hình
thành gҫn
9
1027  tӍ tҩn chҩt lҳng ÿӑng. Sӕ lѭӧng này ÿem chia cho diӋn
tích ÿҥi dѭѫng sӁ cho khoҧng 75 tҩn/km
2
, hay 0,0075 g/cm
2
. Có căn cӭÿӇ
cho rҵng chӃÿӝ thành tҥo trҫm tích này ÿһc trѭng ít nhҩt cho 17 nghìn năm
gҫn ÿây, tӭc cho thӡi kì Holoxen.
Theo nguӗn gӕc và thành phҫn vұt chҩt, trҫm tích ÿáy có thӇ chia thành

các nhóm sau: trҫm tích lөc nguyên, trҫm tích núi lӱa, trҫm tích nguӗn gӕc
sinh vұt, trҫm tích nguӗn gӕc hóa hӑc và trҫm tích ÿa nguyên.
Tr̯m tích lͭc nguyên chiӃm hѫn 2/3 tәng lѭӧng trҫm tích ÿáy (bҧng
1.15). Trҫm tích này ÿһc trѭng cho khu vӵc rìa lөc ÿӏa dѭӟi nѭӟc và gӗm các
phҫn tӱ do dòng sông mang vào ÿҥi dѭѫng, dòng chҧy rҳn tӯ băng hà, hoàn
lѭu bөi khí quyӇn (phong hóa gió), bӡ và ÿáy bӏ bào mòn trong quá trình xâm
thӵc. Nhӳng khu vӵc chӫ yӃu tích tө các trҫm tích lөc nguyên nҵm ӣ các vƭ
ÿӝ cӵc và ôn ÿӟi và nhӳng vùng ҭm ѭӟt cӫa các ÿӟ
i c
hí tuyӃn và xích ÿҥo.
Ĉһc biӋt mang ra ÿҥi dѭѫng ÿѭӧc nhiӅu trҫm tích lөc nguyên nhҩt phҧi nói là
các dòng sông lӟn nhѭ Brakmaputra, Hoàng Hà, Trѭӡng Giang, Amazonka.
Mӝt dҥng ÿһc biӋt cӫa trҫm tích lөc nguyên là trҫm tích băng hà gӗm vұt liӋu
ÿá tҧng ÿҫu nhҹn, ít chӑn lӑc và thành phҫn cҩp hҥt rҩt ÿa dҥng.
Tr̯m tích núi l͵a có tính phân bӕÿӏa phѭѫng. Chúng gӗm nhӳng sҧn
phҭm cӫa hoҥt ÿӝng núi lӱa hiӋn ÿҥi hoһc hoҥt ÿӝng núi lӱu cә nhұp vào ÿҥi
dѭѫng trong thӡi gian các vө phun núi lӱa trên ÿҩt liӅn hay dѭӟi nѭӟc, hoһc
trong khi bóc mòn các thành tҥo núi lӱa. Ӣ nhӳng vùng nѭӟc sâu có thӇ gһp
nhӳng trҫm tích ÿáy dҥng tro bөi, ÿôi khi chúng chiӃm nhӳng diӋn tích
không phҧi là nhӓ (vӏnh Aliaska, các biӇ
n qua
nh Inÿônêxia, biӇn Na Uy
v.v ). Ӣ các vùng hoҥt ÿӝng núi lӱa tích cӵc (thí dө gҫn nhӳng vòng cung
ÿҧo) ngѭӡi ta còn có thӇ thҩy tӯ lòng ÿҩt thoát ra nhӳng sҧn phҭm dҥng hòa
tan và dҥng khí cӫa núi lӱa.
65 66
Bҧng 1.15. Lѭӧng nhұp vұt liӋu trҫm tích vào Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi,
tӍ tҩn/năm (theo A.P. Lisisѭn và nnk.)
Lѭӧng trҫm tích
Nhóm trҫm tích

tӍ tҩn/năm% cӫa tәng lѭӧng
Lөc nguyên:
Dòng rҳn các sông 18,3 67,5
Dòng hòa tan 1,2 4,4
Dòng băng hà 1,2 4,4
Phong hóa (gió) 2,0 7,4
Xâm thӵc bӡ và ÿáy 0,9 3,3
Nguӗn gӕc núi lӱa 1,7 6,3
Nguӗn gӕc sinh vұt:
Trҫm tích cacbonat 1,4 5,2
Trҫm tích silic 0,4 1,5
Tәng 27,1 100,0
Tr̯m tích ngu͛n g͙c sinh v̵t cҩu tҥo tӯ nhӳng tàn tích khung xѭѫng
cӫa các cѫ thӇ sinh vұt phù du và ÿӝng vұt ÿáy. Tùy theo thành phҫn vұt chҩt,
nhӳng trҫm tích này ÿѭӧc chia thành trҫm tích silic và trҫm tích cacbonat (ÿá
vôi). Phә biӃn nhҩt là các trҫm tích ÿá vôi, trҫm tích này cNJng cӵc kì ÿa dҥng
vӅ thành phҫn cҩp hҥt: nhӳng loҥi lӟn nhҩt gӗm các thành tҥo rҥn san hô và
vӓ nhuyӉn thӇ, nhӳng loҥi nhӓ
nhҩt l
à bùn cacbonat hҥt mӏn. Nhӳng lҳng
ÿӑng trҫm tích ӣ nhӳng vùng sinh sӕng cӫa san hô có giá trӏ to lӟn trong sӕ
các trҫm tích cacbonat, chúng gӗm nhӳng mҧnh vӥ cӫa các thành tҥo san hô,
tҧo ÿá vôi và mӝt sӕÿӝng vұt ÿáy. Mӝt kiӇu trҫm tích cacbonat khác, có phân
bӕÿáng kӇ trong Ĉҥi dѭѫng ThӃ giӟi - ÿó là các loҥi bùn trùng chùm cҫu và
trùng lӛ, chúng chӭa ÿӃn 99 % ÿá vôi. Mӝt ÿһc ÿiӇm
quan trӑ
ng cӫa các lҳng
ÿӑng cacbonat là ӣ nhӳng ÿӝ sâu lӟn tӗn tҥi mӝt mӵc sâu tӟi hҥn cӫa các tích
tө cacbonat, phía dѭӟi mӵc ÿó các phҫn tӱ cacbonat bӏ hòa tan. Mӵc này ӣ
khoҧng ÿӝ sâu 4 100-5 500 m và giҧm dҫn tӯ các vƭÿӝ cӵc tӟi các vƭÿӝ gҫn

xích ÿҥo.
Trҫm tích silic gӗm nhӳng tàn tích cӫa khuê tҧo, trùng tia, tҧo râu, tҧo
silic hai cánh v.v Phә biӃn nhҩt và phong phú nhҩt vӅ hàm lѭӧng bùn silic
là nhӳ
ng lҳng ÿӑng khuê tҧo, chúng phát triӇn tұp trung chӫ yӃu ӣ nhӳng
vùng nѭӟc cұn Nam Cӵc cӫa các ÿҥi dѭѫng. Mӝt ÿai bùn khuê tҧo thӭ hai
gһp thҩy ӣ phҫn ph
ía bҳc Thái Bình Dѭѫng, ӣ các biӇn Bering và Okhot,
song ӣÿây phҫn vұt liӋu lөc nguyên rҩt lӟn (ÿӃn 60-65 %). Ӣ các vùng nhiӋt
ÿӟi Ҩn Ĉӝ Dѭѫng và Thái Bình Dѭѫng phә biӃn loҥi trҫm tích khuê tҧo
trùng tia, cҩ
u tҥo tӯ các bùn hҥt mӏn trӝn lүn vӟi vұt liӋu sét lөc nguyên. Các
lҳng ÿӑng loҥi bӑt biӇn silic phә biӃn nhҩt ӣ thӅm lөc ÿӏa Nam Cӵc và biӇn
Okhot.
Tr̯m tích ngu͛n g͙c hóa h͕c ít phә biӃn hѫn nhiӅu so vӟi các loҥi trҫm
tích khác. Chúng gӗm nhӳng kӃt hҥch sҳt
- mangan, oolit, glaukolit và
photphorit. Nhӳng kӃt hҥch sҳt
- mangan gһp thҩy ӣ mӝt sӕ vùng nѭӟc sâu
cӫa ÿҥi dѭѫng, nѫi ÿây chúng ÿѭӧc tҥo thành nhӡ mӝt quá trình lâu dài và
phӭc tҥp biӃn ÿәi sҳt, mangan và nhӳng nguyên tӕ khác. Oolit là nhӳng hҥt
ÿá vôi rҩt nhӓ hình cҫu ÿѭӧc tҥo thành nhӡ k
Ӄt tӫa hóa hӑc tӯ dung dӏch.
ĈiӅu kiӋn cҫn thiӃt ÿӇ hình thành chúng là sӵ bão hòa CaCO
3
trong nѭӟc lӟp
mһt, tӭc chӍ có thӇӣ các biӇn rҩt ҩm. Trҫm tích glaukonit sinh ra nhӡ mӝt vұt
liӋu ÿһc biӋt là glaukonit chӍ hình thành trong biӇn. Ӣ Thái Bình Dѭѫng
chúng thѭӡng gһp nhҩt trên sѭӡn lөc ÿӏa Nam Mӻ. Photphorit thѭӡng ÿѭӧc
quan trҳc dѭӟi dҥng nhӳng kӃt hҥch, tҥo thành nhӳng thӇ xâm nhұp trong

nhiӅu loҥi trҫm tích khác nhau. Còn nhӳng mӓ photphorit trên mӝt sӕÿҧo
Thái Bình Dѭѫng r
ҩt hҥn c
hӃ vӅ diӋn tích nhѭng giàu vӅ trӳ lѭӧng là mӝt
ngoҥi lӋ.
Tr̯m tích ÿa nguyên - ÿó là mӝt kiӇu trҫm tích ÿáy rҩt ÿһc biӋt, chӫ yӃu
cҩu tҥo tӯ sét ÿӓ nѭӟc sâu, ÿѭӧc tҥo thành do kӃt quҧ biӃn ÿәi lâu dài các tàn
dѭ sinh vұt (cacbonat), bөi phong hóa, các phҫn tӱ nguӗn gӕc núi lӱa và các
phҫn tӱ nguӗn gӕc vNJ trө. Sét ÿӓ chӍ gһp ӣ nhӳng vùng Thái Bình Dѭѫng,
Ҩn Ĉӝ Dѭѫng và Ĉҥi Tây Dѭѫng, nѫi có ÿӝ sâu lӟ
n hѫn mӵc tӟi hҥn tích tө
cacbonat. Ӣ ngoài các ÿӟi tích tө cacbonat, sét ÿӓ nѭӟc sâu thӵc tӃ không tӗn
tҥi.
Tӕc ÿӝ tích tө trҫm tích thѭӡng ÿѭӧc xác ÿӏnh bҵng ÿӝ dày lӟp trҫm
67 68