Nghệ thuật tự sự trong truyện ngắn "Cây trường minh đăng" và "Thị chúng" của Lỗ Tấn pot

Nghệ thuật tự sự trong truyện
ngắn "Cây trường minh đăng" và
"Thị chúng" của Lỗ Tấn









Như thông lệ, bắt đầu câu chuyện, tác giả dắt người đọc bước nhập
vào không gian quen thuộc, nơi hội tụ của nhân vật đám đông, nơi có thể
thu thập đầy đủ mọi thông tin luận đàm trên trời dưới biển - quán trà độc
nhất thôn Cát Quang. Qua đối thoại của đám đông trong quán, độc giả
được biết điều quan tâm lo lắng nhất của cả thôn bấy giờ, đó là chuyện
“cây trường minh đăng” - “ngọn đèn thần tạo phúc cho nhân gian” thắp
truyền từ đời Lương Võ Đế “chưa bao giờ tắt”, nay có nguy cơ bị một “gã
điên” dập tắt. Theo cách nói của người trong thôn, ngọn đèn ấy thật linh
thiêng, nếu nó tắt “nơi đây sẽ sụt xuống thành biển, mà chúng ta thì thành
cá hết”. Bởi vậy, khi có một kẻ bạo gan cứ nhất quyết tìm mọi cách thổi tắt
ngọn đèn đó đi thì anh ta đương nhiên gây nên sự phản ứng kịch liệt của
số đông. Trong con mắt mọi người, anh ta trở thành kẻ đối lập cô độc, bị
coi là “một kẻ thật không ra người nữa”, “một đứa con bất hiếu”, “một
thằng ngỗ nghịch”, “kẻ mang hoạ cho cả thôn”, “kẻ phá hoẵng”, “kẻ động
ngộ động dại”, “kẻ điên”, kẻ đáng “phải tìm cách khử nó đi”. Rồi người ta
bàn định nhau cách đối phó với anh ta: “trói giải lên trình huyện”, “đánh
cho chết đi là xong chuyện” Rốt cuộc, anh ta bị lập mưu lừa bắt, nhốt
giam trong gian miếu bỏ không. Suốt chiều dài thiên truyện, nhân vật
“người điên” ít xuất hiện. Mục đích chính của tác giả là miêu tả nhân vật

đám đông, song nhà văn tuyệt nhiên không đi sâu miêu tả nội tâm của họ.
Cả câu chuyện hầu như chỉ là sự dẫn ra những lời nói của nhân vật mà ít
thấy có sự giải thích, luận bình. Dưới đây là đoạn hội thoại của hai nhân
vật trong quán trà xuất hiện ngay hồi mở màn tác phẩm:
“Một anh lưỡi cày bưng chén trà lên, hỏi: - Vẫn cứ thế à?

Anh đầu vuông nói: - Nghe nói vẫn thế, vẫn cứ luôn miệng nói: “thổi
cho tắt quách đi!”. Con mắt thì lại càng sáng quắc lên. Ghê quá! Thật là
thôn ta mắc một cái vạ. Anh không nên xem thường. Chúng ta tìm cách
khử nó đi.

- Khử đi thì khó khăn gì. Chẳng qua hắn ta chỉ là Thật không ra
người nữa! Hồi xây đền, cha ông hắn ta cũng có quyên góp nhiều, thế mà
bây giờ hắn ta lại đòi thổi tắt cây trường minh đăng đi! Không phải là một
đứa con bất hiếu là gì? Chúng ta cứ trói giải trình lên huyện, bảo hắn là
một thằng ngỗ nghịch ” (tr.314).

Ở đây dường như không hề thấy sự “có mặt” của người kể chuyện,
bản thân câu chuyện và nhân vật trong đó như tự nó nói lên. Cuộc đối
thoại bắt đầu bằng một câu hỏi hết sức mơ hồ. Câu trả lời tiếp theo cũng
chứa đầy điều ẩn giấu, chưa mang lại một thông tin trọn vẹn cho độc giả.
Ai “vẫn thế”? Tại sao anh ta cứ luôn miệng đòi “thổi tắt cây trường minh
đăng đi”? Vì sao hành động của anh ta lại khiến mọi người tức giận đến
vậy? Tất cả đối với độc giả vẫn còn là nghi vấn. Nếu tiếp tục dõi theo câu
chuyện, những thắc mắc ấy sẽ dần được giải đáp, nhưng không trông chờ
nhờ sự hé mở của người kể chuyện, độc giả chỉ có thể tự đi tìm lời giải
nơi nhân vật mà thôi. Người kể chuyện hiển nhiên là “biết” ít hơn so với
những gì mà nhân vật biết.

Ở truyện kể ngôi thứ ba theo điểm nhìn bên ngoài, không có chỗ cho

người kể chuyện dừng lại để cảm nhận, suy tư, bình giá, lí giải. Người kể
như vô can trước thế giới nhân vật và sự kiện diễn ra quanh nó. Khoảng
cách “xa lạ” với thế giới được miêu tả cho phép người kể chuyện di
chuyển vị trí điểm nhìn tạo ra một diện nhìn rộng. Bốn không gian công
cộng - nơi tạo nền hoạt động của nhân vật đám đông trong Cây trường
minh đăng đã cho thấy điều đó.

Cũng gần gũi như vậy, Thị chúng chỉ vẻn vẹn chưa đầy mười trang
sách, kể lại một sự kiện diễn ra trong khoảng thời gian không quá nửa
giờ, trên một đường phố, vào một buổi trưa mùa hạ, vậy mà góc nhìn của
người kể cũng rất rộng, di động tới 15 nhân vật với các hành vi nối tiếp
hành vi. Mở đầu thiên truyện, tác giả dựng nên một không gian đường
phố nhưng đó không phải là không gian náo nhiệt, tấp nập, phồn hoa. Đó
là một không gian tĩnh “chẳng còn một tiếng ồn ào”, bị trùm lên bởi cái
“không khí nóng phừng phừng, đâu đâu cũng thấy cái uy lực của những
ngày mùa hạ. Những con chó lè lưỡi ra, đến những con quạ trên cành cây
cũng phải há hốc mỏ mà thở” (tr.331). Không gian ấy vắng lặng đến có thể
nghe được cả tiếng chân anh phu xe “im lìm chạy tới, giống như chạy để
tránh ánh mặt trời gay gắt chiếu trên đầu”, đến có thể cảm nhận được cả
“cái giọng vỡ nghe ồ ồ, có vẻ ngái ngủ” của đứa trẻ đang “quai miệng rao
hàng” bên lề phố. Không gian phải yên tĩnh lắm, người ta mới có thể nghe
được và cảm thấy một cách rõ ràng cái âm thanh của “tiếng chập choẽ
bằng đồng xa xa vẳng lại Nhưng khi tiếng kim thuộc đơn điệu, uể oải đó
đứt quãng thì sự tịch mịch lại càng xa vắng, nặng nề” (tr.331). Trong
không gian tĩnh lặng ấy, chỉ một “tiếng nhóp nhép đưa vào tai”, một tiếng
“tát cái bốp vào mặt” hay một “tiếng khen nổi lên” cũng đủ “phá tan sự
yên lặng” và dễ trở thành trung tâm gây chú ý, khiến “tất cả các cái đầu”
xung quanh đều phải “ngoái lại nhìn”. Lướt qua cái nền không gian vắng
lặng, ngột ngạt gợi ra cuộc sống u bế, tẻ nhạt, buồn bã, thiếu sinh khí đó,
ống kính tác giả rọi vào soi thấu một góc - nơi một đám người đủ cả già

trẻ gái trai, vòng trong vòng ngoài đang chen lấn, xô đẩy, xúm lại, quây lấy
hai con người: “một tuần sát gày gò mặt vàng ệch mặc áo lính màu vàng
bạc thếch, lưng đeo một chiếc đao” và “một người đàn ông mặc áo xanh,
ngoài khoác áo chẽn trắng, đội chiếc mũ cói mới, vành mũ bẻ cụp xuống
che khuất đôi mắt”. Trung tâm tạo sự hiếu kì dẫn đến sự kiện “Trong
khoảnh khắc, người đứng xem đã vây lấy thành nửa vòng rộng” chính
làsợi dây thừng nối từ tay viên tuần sát “buộc chặt” vào tay người đàn
ông khoác áo chẽn trắng đứng bên cạnh. Sợi dây đã hướng những con
mắt ngạc nhiên, soi mói, thích thú, chờ đợi hướng vào đối tượng bị đem
ra thị chúng, để rồi bất cứ khi nào, tại một địa điểm nào khác, nếu diễn ra
một cảnh tượng tương tự, lập tức những con mắt ấy sẽ lại đổ dồn về phía
ấy. Một tập hợp người hỗn độn, nhốn nháo trong im lặng, chẳng ai biết ai,
chẳng ai hiểu ai, chẳng ai quan hệ với ai, chẳng ai buồn nói với ai, chẳng
ai thiết trả lời ai. Người nói, nói ra chẳng có người nghe đáp lại. Cuộc
thoại thường chỉ có một vế, không có mối quan hệ tương tác đôi bên theo
đúng tính chất đối thoại thông thường. Đáp lại những câu hỏi có khi chỉ là
những cái nhìn khiến cho người hỏi “hoảng hốt”, “thấy lúng túng như
chính anh ta phạm tội. Cuối cùng anh ta thong thả lùi ra và chuồn thẳng”
(tr.334). Một khối người đông đúc mà quan hệ giữa họ quá ư vô tình, thờ
ơ, bàng quan, lãnh đạm. Mối quan hệ thiếu liên kết, rời rạc, lỏng lẻo như
dấu hiệu về một thế giới tan rã, rệu rời.

Cũng như Cây trường minh đăng, các nhân vật trong Thị
chúng thường tự biểu hiện mình. Họ “biết” nhiều hơn những gì người kể
chuyện biết. Do đó, họ tự “nói” được nhiều hơn so với những điều tác giả
muốn truyền đạt. Và họ cũng “nói” bằng thứ “ngôn ngữ” đặc biệt - đó
là hành động. Nhân vật trong Thị chúng thiên về hành động. Họ “chạy
tới”, “chen vào”, “chui ra”, “len sang”, “chạy về”, “chạy theo”, “quay lại”,
“sấn đến”, “xô ra” Người “đứng thẳng”, kẻ “khom lưng”, “quay người”,
“chìa đít”, “nghẹo cổ” Tất cả làm thành một thước phim không lời đầy

ấn tượng.

So với Cây trường minh đăng, người kể chuyện ở Thị chúng “giấu
mình” kín đáo hơn. Anh ta dường như không lưu lại một vết dấu tích nào.
Ở đây không có cả những lời dẫn thoại trực tiếp chỉ hành vi nói năng với
ít nhiều yếu tố chỉ trạng thái tình cảm của chủ thể lời nói như trong Cây
trường minh đăng thường gặp. Chẳng hạn: “anh trán rộng nắm tay, đập
bàn nói giọng khảng khái”, “anh đầu vuông nói có vẻ khinh bỉ”, “Trang
Thất Quang ngạc nhiên hỏi”, “anh mặt lưỡi cày thở dài, phục lăn, nói”,
“Thím Năm thất kinh khua tay liên tiếp, nói” Người kể chẳng hề tỏ ra
“bận tâm” tới xúc cảm của nhân vật. Thế giới Thị chúng là cái thế giới
lặng câm, vô cảm. Ngần ấy con người, ngần ấy gương mặt mà trái tim đều
bưng kín. Người bị thị chúng không có biểu hiện gì là tỏ ra sợ hãi, bất an
hay hổ thẹn. Người xem thị chúng cũng chẳng có dấu hiệu nào chứng tỏ
nỗi thương cảm, xót xa hay căm giận. Có chăng, ở họ chỉ thoáng thấy “có
vẻ thất vọng”, “buồn bã” bởi những gì họ chứng kiến hình như chưa
được “hay lắm”, chưa thực sự thoả mãn niềm háo hức, hiếu kì của họ mà
thôi. Tất cả hệt như những súc gỗ di động. Trước đám khán giả vô tri ấy,
người kể chuyện trước sau luôn giữ một thái độ khách quan lạnh lùng, cố
tình giấu đi nhiều điều trong im lặng. Trang sách gấp lại, người đọc thậm
chí cũng không biết được rốt cuộc người bị thị chúng mắc tội gì, và sau
đó cuộc thị chúng diễn ra như thế nào. Chỉ biết rằng, khi cách đó không
xa, có một cỗ xe ngã nhào và “một anh xe đang lổm ngổm bò dậy” thì “cả
đám đông liền tản ra, láo nháo, chạy đến xem”. Và khi sự thể xảy ra chẳng
có gì nghiêm trọng như mong đợi của mọi người, họ lại tản ra “nhìn theo
buồn bã”.

Có thể nói, nguyên tắc cơ bản của tự sự theo điểm nhìn bên ngoài là
không nhằm phản ánh hoạt động nội tâm nhân vật. Trong Cây trường
minh đăng có một ngoại lệ, người kể chuyện đã thâm nhập vào ý thức của

những người dân trong thôn: “ cả thôn Cát Quang bỗng náo động lên.
Trong tai, trong óc người nào người nấy còn vang lên câu nói hãi
hùng: “Cho một mồi lửa” Phàm những ai cảm thấy câu chuyện này
nghiêm trọng, thì không thể nào yên tâm được. Hình như họ sắp phải biến
thành cá, và từ đây thiên hạ sẽ bị tiêu diệt. Đành rằng họ cũng biết lờ mờ
chẳng qua chỉ cái thôn Cát Quang bị tiêu diệt mà thôi, nhưng họ cũng cảm
thấy thôn Cát Quang tức là cả thiên hạ rồi!” (tr.323). Tuy nhiên, đây chỉ là
đoạn tự sự mang tính khái quát, người kể không đi sâu vào bí mật nội tâm
và phân tích diễn biến tâm lí của bất cứ nhân vật cụ thể nào. Cả hai tác
phẩm nhìn chung đều tuân thủ tương đối nghiêm túc nguyên tắc tự sự
trên. Có điều, mặc dù người kể chuyện không xuất đầu lộ diện, không hé
lộ chút bí mật bản thân nào, nhưng bóng hình của anh ta thì vẫn in dấu
đậm nét. Người kể vẫn ẩn hiện đâu đó, người đọc dường như vẫn cảm
nhận được bước chân và ánh mắt dõi theo nhân vật của anh ta. Có thể
hình dung trong Thị chúng và Cây trường minh đăng, người kể chuyện
hoàn toàn khác xa nhau, cho dù họ cùng trong vai trò là những người kể
bàng quan, mang giọng điệu lạnh lùng, bình thản. Trong Cây trường minh
đăng, thông qua ngữ điệu của người kể chuyện khi miêu tả mối quan hệ
giữa những người xung quanh với “kẻ điên”, độc giả hình dung ra đó là
một thành viên nằm trong đám người ngu muội, chưa được thức tỉnh kia:
bảo thủ, nhẫn tâm và tàn ác. Trái lại, người kể chuyện trong Thị chúng lại
là một hình mẫu trí thức có nhãn quan tinh tường, nhạy cảm. Anh ta nhìn
đám đông quần chúng vô tri với những nét biếm hoạ sắc sảo, mà trong
lòng chắc hẳn không khỏi pha lẫn sự oán giận và xót xa. Những con
người trong màn kịch “thị chúng” ấy thật như những hình nhân nom thảm
hại, tức cười: người nào người nấy “trần trùi trụi”, “mồ hôi chảy ròng
ròng”, “vươn cổ ra”, “miệng há hốc ra như một con cá chép chết”, đẩy xô
nhau “nhào tới”, “chạy vút giống như một quả bóng ném mạnh vào
tường dội lại”, “len sang bên phải cái đũng quần mà chui”, cứ người này
lui ra, người khác lập tức điền ngay vào khe hở

Đến với Thị chúng và Cây trường minh đăng, độc giả có chung một
ấn tượng khó quên về thế giới nhân vật của Lỗ Tấn. Và không chỉ trong
hai tác phẩm này, hình tượng nhân vật đám đông cứ trở đi trở lại trong
nhiều trang truyện khác của nhà văn. Mỗi người có khuôn mặt tính cách
riêng nhưng họ cùng mang đặc điểm: dốt nát, ngu muội, lạc hậu, bảo thủ,
yếu hèn, bàng quan, lạnh lùng đến vô cảm, tàn nhẫn. Nếu liên hệ với thực
tế cuộc đời nhà văn, người đọc dễ hiểu vì sao đám người ấy lại ám ảnh
ông sâu sắc đến như thế. Không phải ngẫu nhiên mà Lỗ Tấn đã tự nguyện
bỏ y học để theo nghiệp văn chương. Ông từng đau xót biết bao khi
chứng kiến cảnh vô khối kẻ đứng há hốc mồm vui thích nhìn đồng loại
mình bị “ăn thịt”. Nhà văn quan niệm, với những con người ngu dốt và
hèn yếu thì cho dù cơ thể họ có khoẻ mạnh đến đâu chăng nữa, cuối cùng
chẳng qua cũng chỉ là vật để người ta đem ra “thị chúng”, hoặc trở thành
những kẻ bàng quan hiếu kì như đám người trong Thị chúng mà thôi. Chết
vì căn bệnh thể xác chí ít cũng chưa phải là nỗi bất hạnh lớn nhất. Chết
mà không biết vì sao mình chết, sống mà vô tri, hờ hững với cuộc sống
mới thực sự là nỗi bất hạnh đớn đau của mỗi kiếp con người. Trong cả
hai tác phẩm, nhà văn không để cho bất cứ nhân vật nào, kể cả nhân vật
người kể chuyện đứng ra thay mình biểu đạt tình cảm, thể hiện khát vọng
làm bừng tỉnh quần chúng, hòng cứu vớt linh hồn của cả một dân tộc
đang trong cơn nguy khốn với nỗi đau tinh thần bị huỷ hoại. Nhưng qua
thế giới nhân vật tự do thể hiện mình trong đó, tư tưởng và lòng nhiệt
thành của nhà văn hiện lên khách quan và rõ nét. Độc giả, có thể nói, đã
thâu nhận được một lượng thông tin không nhỏ qua những thanh âm
hoàn toàn giấu kín trong tác phẩm.

Bằng một giọng điệu lạnh lùng “phớt tỉnh như không”, luôn giữ
được một khoảng cách nhất định cần thiết trong khi kể, hạn chế tới mức
tối đa sự “nhúng tay” tham gia với tư cách của “người kể toàn tri”, có thể

nói, Lỗ Tấn đã thành công trong việc tạo cho Cây trường minh đăng và Thị
chúng màu sắc hiện thực khách quan. Cuộc sống dưới ngòi bút tinh tế
của người cầm bút, như cứ tự nó phô ra với tất cả vẻ thô ráp, xù xì, tươi
nguyên, sống động và thật như vốn có.