Ý thức nữ quyền và sự phát triển bước đầu của văn học nữ Nam Bộ trong tiến trình hiện đại hoá văn học dân tộc đầu thế kỉ XX pps

Ý thức nữ quyền và sự phát triển
bước đầu của văn học nữ Nam Bộ
trong tiến trình hiện đại hoá văn học
dân tộc đầu thế kỉ XX







Văn chương nữ đầu thế kỷ XX thực sự khởi sắc về lượng với sự xuất hiện của những
cây bút nữ lưu bước chân ra từ chốn phòng the vốn lâu nay bị niêm phong kín cẩn bởi những
quan niệm, những định kiến. Cùng với sự thay đổi và phát triển ý thức về giới, họ đã có thể kề
vai sát cánh cùng người nam để hít thở chung không khí của xã hội, của thời đại. Trên một lát
cắt ngắn ứng với giai đoạn đầu thế kỷ XX cho đến năm 1945, sự hiện diện của gương mặt nữ
giới đông đảo hơn, xôn xao hơn cả mười thế kỷ trước cộng lại và mỗi gương mặt lại có một nét
vẻ riêng, một sắc màu riêng.
Thế nhưng, trên trục vận động của chiều dài lịch sử thi ca dân tộc, sự tồn tại ấy chưa đủ
để tạo thành các vết khắc sâu về số lượng, về giá trị vào ký ức văn chương. Người ta nhớ đến
sự xuất hiện của họ, nhưng ít ai bình luận và suy ngẫm về những đóng góp của các nhà thơ nữ
một cách khoa học, sâu sắc và thấu đáo. Tất cả những ngòi bút nữ ấy như cùng nhau đi dự một
buổi hội chợ tưng bừng, rộn rã khí thế trong buổi đầu đổi mới. Và khi hội tan, những tấm vé
vào cổng đánh dấu sự hiện hữu đó chứ không phải là những dấu chân tồn lưu của giá trị. Trong
non 20 tác giả nữ của văn xuôi Nam Bộ đầu thế kỷ XX thì chỉ có ngòi bút của Phan Thị Bạch
Vân còn trụ lại được với thời gian và vượt quy luật đào thải của văn chương: “Tính đến năm
1930, văn học quốc ngữ Nam Kỳ có non 20 tác giả nữ còn để lại tác phẩm in thành sách. (…)
Các tác giả trên không để lại một tiếng vang nào ngoại trừ Phan Thị Bạch Vân, chủ nhân Nữ
lưu thơ quán ở Gò Công”
(14)
.

Dấu ấn của nữ giới trong thơ Mới có đậm hơn, mang nhiều âm sắc và để lại một số nét
độc đáo, nhưng khi sánh với những giá trị mà hàng loạt ngòi bút nam sừng sững như những
cây đại thụ đã tạo nên cả một thời đại thi ca này: Thế Lữ, Huy Cận, Xuân Diệu, Chế Lan Viên,
Hàn Mặc Tử, Nguyễn Bính, Thâm Tâm, Đoàn Phú Tứ, Vũ Đình Liên, Bích Khê, Vũ Hoàng
Chương… thì họ chỉ như những nét mờ nhạt, đứng nép vào phía sau những vầng hào quang
chói lọi của thơ Mới và nhường những tấm huân chương cho các cây bút nam. Hiện trạng này
có những nguyên nhân của riêng nó, đồng thời, cũng phản ánh quy luật nội tại trong quá trình
vận động lịch sử văn chương nữ, hay nói cách khác, đấy chính là hệ quả tất yếu khách quan của
một thời kỳ lịch sử.
Bên cạnh đó, bộ phận tiểu thuyết của nhóm Tự lực văn đoàn với hai ngòi bút chủ soái là
Nhất Linh và Khái Hưng cũng đã đi tiên phong trong việc cất lên tiếng nói bênh vực và đấu
tranh vì quyền bình đẳng cho người phụ nữ trong xã hội. Hình tượng người phụ nữ tân thời với
hệ tư tưởng mới mẻ, chống đối lễ giáo phong kiến thủ cựu nặng nề và chế độ đại gia đình Nho
giáo hà khắc là hình tượng trung tâm trong các sáng tác mang tính luận đề của bút nhóm này.
Bằng bút pháp lãng mạn, các tiểu thuyết đã đưa người phụ nữ vượt thoát ra khỏi tình trạng tăm
tối, bế tắc, chứa đựng nhiều mâu thuẫn gay gắt của các mối quan hệ xã hội, giành lấy quyền
sống, quyền tự do cho chính mình và tạo dựng nên một viễn cảnh tươi sáng cho chính họ.
Nhiều năm qua, vấn đề trên đã được các nhà phê bình và nghiên cứu văn học khảo sát rất kỹ
lưỡng trong những công trình, những bài viết về Tự lực văn đoàn. Công trình này không đi vào
tổng thuật chi tiết và cụ thể về nội dung tư tưởng của bút nhóm Tự lực văn đoàn, nhìn từ góc độ
của tư tưởng nữ quyền mà chỉ điểm qua như một thành tựu giá trị đã hòa vào tiến trình chung
của dòng chảy văn học, đã đóng góp tiếng nói phản kháng sâu sắc, mạnh mẽ quyện lẫn với
khao khát và ước mơ cho một con đường giải phóng phụ nữ, “đoạn tuyệt” với quá khứ và
hướng đến tương lai.
Đặc trưng về mặt nội dung và tư tưởng
Nhìn một cách tổng quát, đóng góp lớn nhất, có giá trị nhất của bộ phận văn học nữ thời
kỳ này chính là giá trị về mặt nội dung – tư tưởng. Bằng sáng tác thơ văn và các hoạt động xã
hội khác: diễn thuyết, viết xã luận, thành lập các tổ chức hiệp hội của nữ giới, chủ trì và tham
gia vào hoạt động báo chí, lập nên cơ quan ngôn luận riêng cho phụ nữ…, họ đã tạo nên một
cuộc thức tỉnh lớn lao, toàn diện, một cơn đại hồng thủy về ý thức hệ nữ giới đầu thế kỷ XX.

Bên cạnh đó, cùng với các cây bút nam, các tác giả nữ đã bộc lộ tinh thần yêu nước, ý thức về
quyền sống, quyền tự do của dân tộc trong hoàn cảnh một đất nước bị thực dân xâm lấn. Đóng
góp thứ hai là về mặt thể loại, họ đã nhanh chóng nhập cuộc, góp phần thúc đẩy sự ra đời và
phát triển của tiểu thuyết hiện đại và thơ Mới. Có thể nói, sự nhạy bén đầy sức sống của nữ giới
thời kỳ này đã là một yếu tố quan trọng trong tiến trình hiện đại hóa tư duy và ngôn ngữ văn
học. Và cuối cùng, sự xuất hiện của họ đã khiến cho diện mạo văn học từ đây trở nên đủ đầy
hơn, trọn vẹn hơn, với nhiều nét vẻ, giọng điệu, thanh âm và hình hài, được tạo nên từ sự đa
dạng về giới chứ không còn là hành trình đơn lẻ và độc chiếm của các tác giả nam như chuỗi
thế kỷ dài trong quá khứ vừa qua.
Từ đặc trưng mô phỏng đến giá trị phong trào
Đặc trưng mô phỏng
Một đặc trưng khác của thời đại quy định tính chất và giá trị của nền văn học nữ thời kỳ
này là hoàn cảnh đặc biệt của đất nước. Đối mặt với nhiệm vụ bức thiết của cộng đồng, giới nữ
Việt Nam sát cánh cùng giới nam, những lằn ranh phân cách giới tạm thời bị mờ đi, trong đó
có cả lằn ranh xã hội và lằn ranh tự nhiên. Chiến tranh đã kéo lìa người phụ nữ ra khỏi môi
trường tự nhiên là cuộc sống đời thường. Cùng gồng mình lên, hướng về một mục tiêu chung,
ý thức công dân đặt trên ý thức cá nhân, huy động tối đa ý chí như nam giới, nữ giới chấp nhận
một nền văn học mô phỏng, và có lẽ không chỉ mô phỏng nam giới mà mô phỏng tiếng nói, ý
nghĩ, xúc cảm của cả một cộng đồng.
Điểm nhìn “lạ hóa” từ xuất phát điểm của bản thể tính nữ chỉ là một vài điểm nhấn, tuy
ấn tượng, đầy rung động, nhưng chỉ điểm xuyết một cách lẻ loi. Chỉ có một sự cảm nghiệm nỗi
đau thấm thía, đậm đà tính nữ mới có thể rùng mình “khăn trở lạnh đầu voi”, mới làm cho 4
câu cuối trong bài Trưng Nữ Vương của Ngân Giang khiến người ta ngỡ ngàng, rung động, tê
tái đến vậy. Và 4 câu thơ cuối ấy trở thành một huyền thoại thi ca mạnh mẽ, u buồn khi kết
phận với cơn đột tử của Đông Hồ:
“Ải bắc quân thù kinh vó ngựa
Giáp vàng khăn trở lạnh đầu voi
Chàng ơi điện ngọc bơ vơ quá
Trăng chếch ngôi trời bóng lẻ loi”
(Trưng Nữ Vương – Ngân Giang)

Thế nhưng, lần ngược lên 4 khổ thơ đầu trong bài “Trưng Nữ Vương”, chúng ta vẫn
thấy một giọng điệu bi tráng, hiên ngang, tràn trề khí phách của sự mô phỏng tính nam, mô
phỏng con người phận vị vốn là đặc thù của đấng nam nhi thời phong kiến. “Gạt gió chim
bằng, đường kiếm mã, thù vạn cổ, lời tuyết hận, bụi trần ai” (Trưng Nữ Vương – Ngân
Giang)…, những hình ảnh ước lệ gắn chặt với giọng thơ đã khiến cho thanh âm nữ bị phai
nhạt đi, mờ khuất đi. Giọng điệu mang khí sắc riêng của nữ giới: thâm trầm, dịu nhẹ, êm
ắng cũng vẫn là một chất giọng chưa đủ để tạo ra bầu khí quyển riêng biệt của thơ nữ lúc
bấy giờ, khi con mắt của những nữ sĩ đầu thế kỷ vẫn nhuốm cái nhìn của “người đồng
nghiệp” nam giới vốn đã lập thế vững chãi trong văn chương suốt nghìn năm qua.
Chính vì vậy, trên văn đàn nữ nhi lúc bấy giờ, chúng ta nghe thấy cái giọng phỏng cổ
tràn trề nam tính, ví như nỗi niềm tự trào bất đắc chí chừng quá quen thuộc trong thơ ca
Nguyễn Khuyến, Nguyễn Công Trứ:
“Nghĩ mình lại ngán cho mình
Chẳng có chi mà lại có danh
Không thế, không thần, không sự nghiệp
Dở tiên dở tục dở tu hành”
(Tự trào – Cao Ngọc Anh)
Hoặc khi hòa vào không khí chung trong những năm đầu của cuộc đấu tranh giành độc
lập, tự do cho dân tộc, người phụ nữ làm thơ cất giọng lên bằng âm hưởng cộng đồng. Tiếng
gọi cổ vũ cho tinh thần yêu nước mang thanh sắc nữ trong trẻo, gần gũi, thanh thoát và nhuần
nhị, dịu nhẹ nhưng vẫn là cái giọng chung, giọng cộng đồng, không hùng tráng, lẫm liệt bằng
giọng nam nhưng thêm vào rất nhiều cái dư vị thủ thỉ tha thiết:
“Hồng Lạc người chung một giống nòi
Có đâu Nam Bắc đất chia hai
Xót tình máu mủ cơn nguy biến
Xẻ áo nhường cơm ai hỡi ai”
(Xẻ áo nhường cơm – Mộng Tuyết)
Như vậy, có thể thấy rằng, văn học nữ thời kì này vẫn chưa tự tách mình khỏi “chiếc
xương sườn Adam”. Tiếng nói của họ đã bắt đầu xôn xao trên văn đàn, nhưng chưa rõ rệt
hình hài, thanh sắc, chưa mang giọng điệu riêng từ cái nhìn riêng của người phụ nữ. Đôi mắt

của họ hướng ra ngoại giới nhiều hơn là xoáy sâu vào nội giới và đấy vẫn là ngoại giới được
thẩm thấu qua lăng kính mô phỏng nam giới.
Có những bài thơ bộc bạch tâm tình nữ nhi, phần nhiều là những cảm xúc nam nữ trong
trẻo, ý nhị, những nỗi nhớ niềm thương nhỏ nhắn giữa đời thường như “Hai cô thiếu nữ” của
Manh Manh nữ sĩ, “Em bị cười”, “Em trả thù”, “Em xấu hổ”, “Làm cô gái Huế” của Mộng
Tuyết… gợi nhắc đến những vần thơ của J. Leiba trong “Năm qua”, của Đông Hồ trong “Mua
áo”, “Tuổi xuân”, “Bốn cái hôn”… Họ chỉ khác nhau ở ngôi kể, chủ thể kể chuyện, nhưng
vẫn là câu chuyện “anh, em” bằng một giọng điệu, một điểm nhìn. Những vấn đề cá nhân của
người phụ nữ, những cảm nghiệm riêng thuộc về phạm trù thiên tính nữ chưa thực sự in đậm
dấu ấn trong đời sống thi ca nữ giới lúc bấy giờ.
Giá trị phong trào
Tuy vậy, những đóng góp của văn chương nữ lưu thời kỳ này chỉ khuôn trong các giá trị
sàn, thuộc về mặt bằng chung chứ chưa thể tạo nên những đỉnh cao, những nhảy vọt tột bậc. Vì
vậy, đây là một hệ giá trị phẳng. Họ xuất hiện nhiều và ít nhiều có bản lĩnh, nhưng họ chưa có
bệ phóng và chưa đủ nội lực để làm nên một bộ phận thơ ca cho riêng giới của mình. Tính chất
giá trị này là hệ quả của hoàn cảnh lịch sử khách quan cụ thể. Có thể thử lý giải điều này trên
những nguyên nhân sau:
Trong giai đoạn đầu của quá trình thức tỉnh, về mặt tâm lý chung, người phụ nữ muốn
tự khẳng định mình ở vị thế ngang bằng với nam giới trên mọi lĩnh vực. Chính vì vậy, về thực
chất, họ vẫn lấy những cái chuẩn của nam giới làm thước đo giá trị và đưa những giá trị của
mình lên ngang bằng với người nam, đứng vào vị thế của người nam. Giai đoạn này quả thực
là một quá trình “nam hóa” theo như khái niệm mà Manh Manh nữ sĩ đã sử dụng. Truớc đây,
trong xã hội nam quyền, người phụ nữ bị đẩy về phía đối lập và phải ở vào vị trí thấp so với giá
trị được xã hội cho là chuẩn. Đầu thế kỷ XX, để cải thiện vai trò và vị trí của mình trên bậc
thang giá trị, người phụ nữ nỗ lực tiến gần đến nam giới, trở thành giống như nam giới. Mục
đích hàng đầu lúc bấy giờ là phụ nữ có thể ngang bằng với nam giới như thế nào và họ có khả
năng thực hiện ra sao những điều mà bấy lâu nay nam giới đã làm, đã gặt hái những thành quả.
Hẳn nhiên, như Nguyễn Thị Kiêm đã khẳng định, trong hành trình nam hóa này, người phụ nữ
vẫn giữ “bổn sắc riêng”
(15)

của mình chứ không bị đồng hóa. Thế nhưng, trong hoàn cảnh lúc
bấy giờ, cái tương đồng được đặt lên trên cái khác biệt; giá trị chung được đặt lên trên giá trị
bản sắc; ý thức về vai trò đi trước ý thức về bản thể. Từ địa vị của kẻ bên dưới, trước hết họ
phải ngoi lên vị trí ngang bằng rồi sau đó mới tiến đến khẳng định sự khác biệt. Do đó, văn học
nữ thời kỳ này chỉ tạo nên sự khác biệt về giọng điệu: mềm mại, uyển chuyển, tha thiết, đằm
thắm và ngọt ngào, vốn là đặc trưng của nữ. Còn lại, nhìn chung, thế giới quan, nhân sinh quan,
phương thức tư duy nghệ thuật, cách thức chiêm nghiệm và tái hiện cuộc sống… trong tác
phẩm của họ đều không có gì khác với các tác giả nam: người nữ chưa tìm ra được tấm gương
của riêng mình, nên phải soi qua tấm gương cũ kỹ của người nam.
Nguyên nhân thứ hai nằm ở tính chất của vùng đất mở đầu tiến trình hiện đại hoá văn
học dân tộc. Nam Bộ nói chung, Sài Gòn nói riêng, là vùng đất mới. Bên cạnh tính chất mở, dễ
dàng đón nhận cái mới và sự khác biệt, làm thành một trung tâm đa văn hoá, mảnh đất này dễ
dàng cách tân, nhưng cũng sớm bão hòa. Hiện tượng ấy nằm ở con người và văn hoá. Con
người Nam Bộ chân chất, mộc mạc, giản dị, giỏi hoạt động thực tiễn hơn làm văn chương nghệ
thuật. Báo chí xuất hiện trước, là bệ đỡ của văn chương, nhưng đồng thời cũng báo chí hoá văn
chương rất nhiều. Sức ép của một công chúng đông đảo thường xuyên mua báo cũng là lý do
làm nhà văn chọn cách viết dễ hiểu, quen thuộc. Thêm vào đó, bề dày văn hóa, văn chương nơi
đây chỉ cho phép những phong trào cất cánh với đường bay ngắn. Dễ nhận ra hiện tượng này
trong đời sống văn học Việt Nam: con đường của tiểu thuyết hiện đại, thơ Mới… đã nói với
chúng ta điều ấy. Văn học nữ quyền đầu thế kỷ phần lớn hình thành ở Sài Gòn, và có người ví
von rằng văn học thời kì này “nở rộ như hoa trong vườn, nhưng chỉ là những đoá hoa mùa đầu
sẽ trở thành phân bón màu mỡ cho những mùa hoa rực rỡ về sau”
(16)
.
Nguyên nhân thứ ba, văn học nữ quyền Việt Nam được sinh ra ngay trên ngưỡng cửa
của giai đoạn giao thời. Tính chất quá độ đã tạo nên số phận của văn chương. Những người có
khuynh hướng cách tân, trong đó, có mặt hầu hết các ngòi bút nữ, một mặt, họ vừa phải dứt bỏ
một quá khứ dài gánh nặng hành trang thi pháp văn học trung đại. Mặt khác, họ vừa mang sứ
mệnh lớn lao của kẻ đi khai khẩn một không gian văn học mới. Họ là con người của giao thời
nên đứa con tinh thần của họ cũng in đậm tính chất cải lương. Đây là tình trạng chung chứ

không riêng gì văn học nữ.
KẾT LUẬN
Nhìn chung, từ đầu thế kỷ XX, trên văn đàn Nam Bộ, tiếng nói về người phụ nữ và của
người phụ nữ đã thực sự là một tiếng nói có âm sắc, có điểm nhấn, tạo nên nhiều hương vị
riêng cho thơ ca lúc bấy giờ. Trên phương diện lý luận, phê bình, ý thức nữ quyền tiếp thu từ tư
tưởng nữ quyền đang tạo nên làn sóng đấu tranh mạnh mẽ ở các nước phương Tây lúc bấy giờ
đã đặt những viên gạch nền tảng đầu tiên cho nghiên cứu, phê bình văn học nữ quyền của Việt
Nam.
Một số vấn đề cơ bản, cốt lõi mang tính lập thuyết đã được Phan Khôi, Manh Manh nữ
sĩ đề cập đến. Riêng Phan Khôi đã có sự “thực hành” lý thuyết vào việc nghiên cứu các tác
phẩm văn học cụ thể. Thế nhưng, những nghiên cứu của ông chỉ chủ yếu đi vào bộ phận văn
học dân gian mà chưa hướng đến nhận định mảng văn học nữ lúc bấy giờ. Đồng thời, càng về
sau, những tranh luận về nữ quyền giữa các tác giả, các học giả càng có khuynh hướng đi vào
những vấn đề xã hội hơn là những vấn đề đặc thù của văn học. Và cuối cùng, khi thời vàng kim
của thơ Mới qua đi, vấn đề văn học nữ quyền cũng lùi ra hậu đài, trở nên im ắng và nhường
chỗ cho những khuynh hướng nghiên cứu, phê bình khác. Do đó, ý thức nữ quyền trong văn
học Việt Nam đầu thế kỉ XX chỉ mới ngưng tụ ở dạng phác thảo chứ chưa hình thành nên một
hệ thống tư tưởng, một khuynh hướng nghiên cứu rõ ràng, mạnh mẽ.
Bên cạnh đó, hoạt động sáng tác của nữ giới khởi sắc. Họ nhanh chóng tiếp thu các
thành tựu mới mẻ trong thi ca và tham gia vào tiến trình hiện đại hoá văn học dân tộc. Người
phụ nữ cầm bút đầu thế kỷ XX đã mạnh dạn và hăm hở đi theo “một lối thơ mới trình chánh
giữa làng thơ” (Phan Khôi), sáng tác bằng phong thái tự do cả về cảm xúc và hình thức. Thế
nhưng, hầu hết các cây bút nữ chưa tạo ra được sự đột phá riêng biệt về mặt phong cách, nên
không hình thành những đỉnh cao sánh ngang với những gương mặt nổi bật của thơ Mới như
Xuân Diệu, Huy Cận, Hàn Mặc Tử, Thế Lữ, Lưu Trọng Lư, Chế Lan Viên, Nguyễn Bính…
Sáng tác của họ còn mang nặng tính mô phỏng nam giới và mô phỏng cái nhìn chung của cộng
đồng. Đặc biệt, các cây bút nữ ở Nam bộ đã sớm mang ý thức đấu tranh giải phóng dân tộc và
trách nhiệm công dân. Thậm chí, khuynh hướng này bộc lộ ở sáng tác của họ một cách rõ nét
hơn cả những tác giả nam thời kì thơ Mới. Thế nhưng, bản thể tính nữ chưa thực sự trỗi dậy
một cách mạnh mẽ, chưa hình thành nên một giọng nói của chủ thể nữ trong sáng tác văn học

thời bấy giờ. Người phụ nữ ở đây vẫn nhìn mình như một đối tượng, tức là tự nhìn mình bằng
cái nhìn từ bên ngoài vào hơn là nhìn mình bằng cái nhìn về chính bản thân chủ thể, cái nhìn từ
bên trong. Và đôi mắt của họ chủ yếu hướng ra thế giới bên ngoài, ra đời sống xã hội cùng với
hiện thực sôi nổi của trào lưu đấu tranh giải phóng dân tộc lúc bấy giờ.
Tóm lại, văn học nữ thời kì này đã trở thành một bộ phận riêng với sự xuất hiện đông
đúc của những gương mặt nữ chứ không còn im ắng, vắng bóng và hiện diện đơn lẻ, “lép kẹp”
như trong thời kì văn học trung đại. Thế nhưng, bộ phận văn học này hiện nay vẫn chưa được
quan tâm nghiên cứu một cách đầy đặn, đúng mức. Việc nhìn nhận lại những đặc điểm, giá trị
của văn học nữ thời kì này sẽ là một điểm mốc quan trọng cho quá trình nghiên cứu văn học nữ
của Việt Nam dưới ánh sáng của phê bình nữ quyền. Đồng thời, những kiến giải, nhận định và
những vấn đề được đặt ra trong các bài viết của Phan Khôi, Manh Manh nữ sĩ - Nguyễn Thị
Kim, Thế Phụng và nhiều cây bút cùng thời cũng cần được khảo sát theo hệ thống để từ đấy
xác lập và phát triển những đặc trưng của lý luận, phê bình nữ quyền ở Việt Nam