Nghiên Cứu Động Vật - Sinh Vật Nhân Chuẩn Phần 6 docx

a daỷng sinh hoỹc
81
Nhổợng cỏu hoới vóử chố sọỳ õa daỷng vỏựn tióỳp tuỷc mỷc duỡ ngổồỡi ta õóửu bióỳt
rũng sổỷ õa daỷng ồớ vuỡng nhióỷt õồùi cao hồn vuỡng ọn õồùi. Thờ duỷ sọỳ loaỡi kióỳn ồớ
Alaska laỡ 7, ồớ Cuba laỡ 101, ồớ Trinida laỡ 134, vaỡ ồớ Brazil laỡ 222. Coù 293 loaỡi rừn ồớ
Mexico, 126 loaỡi ồớ Myợ vaỡ chố coù 22 loaỡi ồớ Canada. Hồn 1000 loaỡi caù õổồỹc phaùt
hióỷn ồớ Amazon trong khi õoù ồớ Trung Myợ chố coù 456 vaỡ Great lake ồớ Bừc Myợ chố
Hỗnh 3.6 b: Phỏn bọỳ tờnh õa da
ỷ
n
g
chim
,
tờnh õa da
ỷ
n
g
cao nhỏỳt thuọ
ỹ
c vuỡn
g
Tỏ
y
nam M
y
ợ
(
Cook
,
1969
)

Dổồng Trờ Duợng G.T. 2001
82
coù 142 loaỡi. Tờnh õa daỷng loaỡi õọỹng vỏỷt ồớ Bừc Myợ tng dỏửn tổỡ Arctic Canada
õóỳn bión giồùi Mexico (hỗnh 3.6a) vaỡ tờnh õa daỷng loaỡi chim cuợng nhổ thóỳ (hỗnh
3.6b).
Baớng 3.2: Sổỷ bióỳn õọỹng tờnh õa daỷng loaỡi theo vộ õọỹ ồớ caùc nhoùm sinh vỏỷt khaùc
nhau (theo Brown vaỡ Gibson 1983).
Nhoùm sinh vỏỷtVuỡng Vuỡng viợ õọỹ Bióỳn õọỹng sọỳ loaỡi
ọỹng vỏỷt coù vuù Bừc Myợ 8
o
- 66
o
N 160 - 20
Dồi Chiroptera) Bừc Myợ 8
o
- 66
o
N80 - 1
Thuù 4 chỏn Bừc Myợ 8
o
- 66
o
N 80 - 20
Chim Bừc Myợ 8
o
- 66
o
N 600 - 50
Boỡ saùtMyợ 30
o

- 45
o
N 60 - 10
Lổồợng thó Myợ 30
o
- 45
o
N 40 - 10
Caù bióứnBồỡ bióứn California 32
o
- 42
o
N 229 - 119
KióỳnNam Myợ 20
o
- 55
o
S220 - 2
Calanoida Bừc Thaùi Bỗnh dổồng 0
o
- 80
o
N 80 - 10
Gastropod Bồỡ bióứn Atlantic cuớa Bừc Myợ 25
o
- 50
o
N 300 - 35
Bivalvia Bồỡ bióứn Atlantic cuớa Bừc Myợ 25
o

- 50
o
N 200 - 30
Foraminifera Toaỡn thóỳ giồùi0
o
- 70
o
N16 - 2
Cuợng noùi thóm rũng chim õa daỷng hồn õọỹng vỏỷt coù vuù ồớ nhióửu vuỡng trón õỏỳt
Myợ. Tờnh phong phuù vóử thaỡnh phỏửn loaỡi chim tng tổỡ 12 lỏửn ồớ vộ õọỹ 60
o
, ngổồỹc
laỷi õọỹng vỏỷt coù vuù chố tng 8 lỏửn. Sổỷ bióỳn õọỹng tờnh õa daỷng loaỡi theo vộ õọỹ
õổồỹc thóứ hióỷn trong baớng 3.2.
a.

Giaới thờch trón cồ sồớ sinh hoỹc
Giaớ thuyóỳt vóử sổỷ khaùc bióỷt khọng gian
: nhỗn chung, coù nhióửu loaỡi thổỷc vỏỷt ồớ
vuỡng nhióỷt õồùi tổỡ õoù seợ coù nhióửu loaỡi õọỹng vỏỷt n coớ vaỡ n thởt. Sổỷ õa daỷng vóử
cỏy coớ laỡm tng sọỳ loaỡi n coớ theo hai phổồng thổùc: tng sọỳ loaỡi n mọỹt loaỷi coớ
vaỡ taỷo mọỹt kióỳn truùc õa daỷng phổùc taỷp, taỷo nhióửu vuỡng sinh thaùi rióng bióỷt.
MacArthur, 1961 lỏỷp mọỳi quan hóỷ giổợa sổỷ õa daỷng loaỡi chim vaỡ sổỷ õa daỷng
thổỷc vỏỷt lỏựn õa daỷng hỗnh thaùi taùn cỏy (Chim thổồỡng tỗm mọửi ồớ nhióửu loaỷi cỏy
khaùc nhau vỗ thóỳ sổỷ õa daỷng cuớa chim thổồỡng keùo theo sổỷ õa daỷng cuớa thổỷc
vỏỷt, ngổồỹc laỷi cọn truỡng chố sọỳng trón mọỹt loaỷi thổỷc vỏỷt). Dộ nhión, lyù thuyóỳt vóử
sổỷ khaùc bióỷt khọng gian khọng noùi lón õổồỹc taỷi sao sọỳ loaỡi thổỷc vỏỷt phong
Âa dảng sinh hc
83
phụ. Cọ thãø cho ràòng âọ l sỉû âa dảng vãư âiûa hçnh hay mäüt úu täú no khạc

nỉỵa.
Gi thuút cảnh tranh:
åí vng nhiãût âåïi: sỉû chn lc tỉû nhiãn âỉåüc
khäúng chãú bàòng úu täú váût l v nhỉỵng loi âọ s chëu tạc âäüng chn lc kiãøu
r. ÅÍ nhỉỵng vng än âåïi cáûn nhiãût âåïi, cạc loi chëu tạc âäüng chn lc kiãøu k,
cảnh tranh mảnh v tỉång tạc nhiãưu. Sỉû cảnh tranh khäúc liãût lm gim säú loi,
cho phẹp nhiãưu loi phán bäú theo mäüt trủc. Mäüt láưn nỉỵa khäng cọ mäüt tiãu
chøn âạnh giạ âäưng thåìi thäng säú mäi trỉåìng hẻp khäng âỉåüc xạc âënh â
cho sỉû biãún âäüng cạc nhọm sinh váût v sỉû phán bäú ca chụng tỉì vng xêch
âảo cho âãún vng cỉûc.
Gi thuút vãư âëch hải
: thuút ny trại ngỉåüc våïi thuút cảnh tranh v
âỉåüc bn lûn cho ràòng cọ nhiãưu âëch hải v k sinh trng åí vng nhiãût âåïi
v âiãưu âọ kẹo pháưn thỉïc àn ca chụng dỉåïi mỉïc täưn tải ca sinh váût v sỉû
cảnh tranh cng gim, cho phẹp nhiãưu loi cng täưn tải. Gia tàng sỉû âa dảng
kêch thêch nhiãưu âiûch hải xút hiãûn. Paine (1966) âãư nghë thuút ny trong
nghiãn cỉïu vãư qưn x vng triãưu åí båì biãøn táy Bàõc M thüc vënh Milkkaw
Hçnh 3.7: Quan hãû thỉïc àn giỉỵa sao biãøn v cạc nhọm sinh váût khạc, vai tr ca loi quút âënh.
Dổồng Trờ Duợng G.T. 2001
84
vaỡ õaớo Tatoosh ồớ bang Washinton, ồớ õoù chuọứi thổùc n khaù ọứn õởnh vaỡ sao bióứn
Piaster
laỡ õiỷch haỷi ồớ bỏỷc cao nhỏỳt vỗ: ọỳc bióứn
Thais
n nhuyóứn thóứ hai voớ vaỡ
Balanus
, trong khi õoù sao bióứn laỷi n nhoùm naỡy gọửm
Thais, Chitons, Limpet
vaỡ
Mitella

. Sau khi loaỷi boớ sao bióứn ra khoới vuỡng bióứn thỗ tờnh õa daỷng giaớm
xuọỳng tổỡ 15 loaỡi coỡn 8 loaỡi. Hai maớnh voớ
Mytilus
tng lón vaỡ chióỳm ổu thóỳ haỷn
chóỳ sổỷ phaùt trióứn cuớa caùc nhoùm sinh vỏỷt khaùc, õọỹc chióỳm vuỡng phỏn bọỳ õoù.
Loaỷi boớ bỏỳt cổù mọỹt loaỡi õồn õọỹc naỡo ra khoới hóỷ thọỳng seợ khọng aớnh hổồớng
maỷnh õóỳn tờnh õa daỷng thaỡnh phỏửn loaỡi ồớ õoù nhổ õaợ loaỷi boớ sao bióứn ra khoới
quỏửn xaợ (hỗnh 3.7). Vồùi nhổợng lyù do naỡy, nhổợng loaỡi giọỳng nhổ sao bióứn õổồỹc
goỹi laỡ loaỡi quyóỳt õởnh (
keystone species
). Thờ duỷ nhổ voi coù thóứ laỡ loaỡi quyóỳt
õởnh ồớ sa maỷc Savannas-Chỏu phi. Loaỡi quyóỳt õởnh khọng phaới bao giồỡ cuợng
laỡ loaỡi dổợ, ồớ ọng Nam Myợ, chuọỹt tuùi, ruỡa õổồỹc coi laỡ loaỡi quyóỳt õởnh bồới vỗ
hang cuớa noù laỡ nồi ồớ cuớa nhióửu loaỡi khaùc nhổ chuọỹt cọỳng, thuù coù tuùi, coùc, rừn
vaỡ cọn truỡng. Khọng coù hang chuọỹt tuùi, nhổợng loaỡi naỡy khọng thóứ tọửn taỷi ồớ õọửi
caùt.
Giaớ thuyóỳt vóử õọỹng vỏỷt thuỷ phỏỳn:
gioù ồớ vuỡng nhióỷt õồùi hay nhióửu vuỡng ỏứm
khaùc trón thóỳ giồùi thỗ ờt hay yóỳu hồn vuỡng ọn õồùi. Anh hổồớng naỡy õổồỹc nhỏỳn
maỷnh ồớ nhổợng vuỡng thổỷc vỏỷt phaùt trióứn maỷnh. Do vỏỷy hỏửu hóỳt thổỷc vỏỷt phaới
thuỷ phỏỳn nhồỡ õọỹng vỏỷt nhổ cọn truỡng, chim vaỡ dồi. Thỏỷm chờ mọỹt vaỡi loaỡi coớ
trón thóỳ giồùi coù kióứu thuỷ phỏỳn nhồỡ gioù nhổng vỏựn phaới thuỷ phỏỳn nhồỡ cọn
truỡng ồớ vuỡng nhióỷt õồùi. Thọng thổồỡng ong laỡ sinh vỏỷt giuùp cho thổỷc vỏỷt thuỷ
phỏỳn thỗ ta coù thóứ hỗnh thaỡnh nhoùm õọỹng vỏỷt thuỷ phỏỳn cho tổỡng loaỡi cỏy nhổ
thóỳ õa daỷng thổỷc vỏỷt õổa õóỳn õa daỷng õọỹng vỏỷt.
b.

Giaới thờch theo kióứu sinh thaùi.
Giaớ thuyóỳt thồỡi õióứm sinh thaùi
: Quỏửn xaợ õa daỷng ồớ mọỹt thồỡi õióứm vaỡ vuỡng

ọn õồùi coù nhióửu quỏửn xaợ treớ hồn vuỡng nhióỷt õồùi vỗ vuỡng ọn õồùi coù hióỷn tổồỹng
Âa dảng sinh hc
85
âọng bàng v khê háûu biãún âäøi mảnh. Theo quan âiãøm ny, nhỉỵng loi cọ kh
nàng säúng åí vng än âåïi khäng thãø di cỉ tråí lải vng khäng bë âọng bàng vo
thåìi k bàng h hay nhỉỵng loi âiả phỉång tiãún họa chỉa â âãø tảo loi måïi
nhàòm måí räüng vng cỉ trụ. Häư Baikal åí Liãn xä (c) xỉa kia l mäüt häư än âåïi
khäng âọng bàng v ráút âa dảng sinh váût, cọ 580 loi âäüng váût khäng xỉång
säúng âạy (Kozhov, 1963). So sạnh våïi häư âọng bàng åí Bàõc Canada, häư Great
Slave, chè cọ 4 loi (sanders, 1968). Våïi âàûc tênh tỉång tỉû, vng än âåïi cọ thãø
so sạnh nhỉ l mäüt thỉ viãûn cng cåí. Säú loi, sạch trong mäùi thỉ viãûn, phủ
thüc vo nhiãưu thỉï. Vng nhiãût âåïi l thỉ viãûn cọ âáưy â loải v cåí sạch,
khäng gian chỉïa sạch qui âënh säú sạch åí âọ. Vng än âåïi cọ ráút nhiãưu chäø
chỉïa sạch, säú sạch phủ thüc vo täúc âäü mua sạch ca thỉ viãûn v thåìi gian
thỉ viãûn måí ra hoảt âäüng.
Gi thuút vãư tênh äøn âënh ca khê háûu
: sinh váût vng än âåïi thêch nghi våïi
âiãưu kiãûn khàõc nghiãût ca mäi trỉåìng v sỉû biãún âäøi låïn vãư khê háûu. Vng
nhiãût âåïi cọ khê háûu tỉång âäúi äøn âënh hån v sinh váût êt thêch nghi v chëu
âỉûng våïi âiãưu kiãûn nhiãût âäü tháúp v âäü áøm thay âäøi mảnh vç tháût ra cọ nhiãưu
biãún âäøi nh åí vng nhiãût âåïi cn vng än âåïi thç biãún âäøi låïn trong mäüt láưn.
Nhiãưu loi sinh váût nhiãût âåïi tråí nãn thêch nghi åí mäùi vng riãng biãût. Thê dủ
âäüng váût âạy biãøn sáu cọ nhiãưu loi vç mäi trỉåìng åí âáy äøn âënh hån cạc thy
vỉûc nong cản khạc. Tuy nhiãn cọ nhiãưu biãún âäøi låïn vãư nhiãût âäü, âäü màûn v
dng chy vng nỉåïc nong nhiãût âåïi nhỉ rản san hä lải cọ tênh âa dảng cao.
Gi thuút vãư sỉïc sn xút
: nhỉỵng vng cọ sỉïc sn xút cng låïn thç tênh
âa dảng cng cao, âiãưu ny dỉûa v thạp nàng lỉåüng v sỉû täưn tải cạc loi
trong thạp âọ. Thê dủ láúy mäüt con vẻt säúng vng än âåïi âỉa vo phng cung
cáúp â cạc loải cáy trại vng nhiãût âåïi, trại cáy cọ quanh nàm nhỉng con vẻt

lải chãút âọi vo ma âäng, âiãưu ny nọi lãn ràòng khäng chè cọ sỉû gia tàng sỉïc
sn xút m cn cọ sỉû thêch håüp ca tỉìng nhọm sinh váût åí tỉìng vng no âọ
Dỉång Trê Dng G.T. 2001
86
trong khäng gian do âọ cho phẹp nhiãưu loi cng täưn tải. Nhỉỵng loi cọ chu
k säúng mäüt nàm nhỉ cän trng thç mäüt vi loi cọ thãø àn lạ cáy vo âáưu
nàm, v mäüt säú khạc thåìi gian khạc. Mäüt thê dủ khạc vãư cạc loi chim åí Anh
qúc, ma âäng êt loi hån ma h âiãưu ny liãn quan âãún nàng lỉåüng hiãûn
tải. Tuy nhiãn cng cọ nhỉỵng vng biãøn nhiãût âåïi sỉïc sn xút tháúp nhỉng lải
âa dảng cng nhỉ häư giu dinh dỉåỵng cọ sỉïc sn xút cao nhỉng lải ngho vãư
thnh pháưn loi. Cúi cng cho tháúy vng âáưm láưy màûn, ven biãøn cọ sỉïc sn
xút cao nhỉng lải ngho vãư thnh pháưn loi.
Gi thuút vãư diãûn têch:
gi thuút ny dỉûa trãn quan âiãøm l vng diãûn
têch räüng låïn cọ sỉû khạc biãût låïn vãư thnh pháưn loi do kh nàng phán tạn ca
nọ. Xẹt trãn mỉïc âäü thãú giåïi chụng ta tháúy cọ hai vng cỉûc v hai vng än âåïi
âåïi xỉïng nhau nhỉng chè cọ mäüt vng nhiãût âåïi räüng låïn. Theo Darlington
(1959) thç nhỉỵng loi ỉu thãú chiãúm vng räüng låïn sau âọ phạt tạn ra tảo sỉû
biãún âäüng vãư âa dảng loi. Nhỉng cng cọ nhiãưu váún âãư trại ngỉåüc nhỉ vng
Bàõc M låïn hån Trung M nhỉng säú loi chim v âäüng váût cọ vụ tháúp hån
nhiãưu, diãûn têch vng màût hay thãưm bàõc Thại Bçnh Dỉång nh hån vng bàõc
Atlantic nhỉng säú loi k sinh trng âån ch lải cao hån gáúp 3 láưn.
Tọm lải theo 8 gi thuút ny thç khäng gii quút táút c thàõc màõc m
chụng ta cáưn kãút håüp lải. Theo quan âiãøm ca Rohde (1972) háưu hãút sỉû gii
thêch trãn quan âiãøm sinh hc l tạc âäüng qua lải m tháût ra sỉû gia tàng cảnh
tranh hay âëch hải chè l cạch gii thêch thỉï cáúp (bng 3.3).
Váún âãư ch úu l sỉû váûn âäüng näüi tải åí mäüt vng no âọ. Quan âiãøm
khạc cng cọ nhỉỵng gii thêch âụng âàõn song khäng nọi âỉåüc tải sao khi sỉïc
sn xút tàng thç kêch thêch sỉû gia tàng thnh pháưn loi v cng khäng âån
gin l khi máût âäü cao thç xút hiãûn êt loi. Cng cọ nhiãưu ngoải lãû, Rohde

(1992) cho ràòng cạch gii thêch täút nháút vãư sỉû âa dảng sinh hc vng än âåïi-
nhiãût âåïi l do täúc âäü tiãún họa, tảo nhiãưu loi åí vng nhiãût âåïi. Nàng lỉåüng
Âa dảng sinh hc
87
cao vng nhiãût âåïi chè (a) lm ngàõn âi thåìi gian ca mäüt thãú hãû, (b) täúc âäü biãún
dë cao hån, (c) thục âáøy sỉû chn lc dáùn âãún sỉû täưn tải cạc biãún dë thêch håüp.
Bng 3.3: Sỉû biãún âäøi tênh âa dảng theo vé âäü v nhỉỵng sai láưm (Rhode, 1992)
Sai láưm L do
Tạc âäüng häø tỉång - Cảnh tranh
- Âëch hải
- Bãûnh
- Dë håüp theo khäng gian
Khäng â bàòng chỉïng - ÄØn âënh thåìi tiãút
- Sỉïc sn xút
- Diãûn têch
- Thåìi k sinh thại
Chỉa - Täúc âäü tiãún hoạ
III. Tênh äøn âënh.
Mäüt qưn x gi l äøn âënh khi khäng cọ sỉû thay âäøi no trong cạc
thnh viãn ca qưn
x. Mỉïc âäü biãún âäøi cọ
thãø diãùn ra trong
nhiãưu nàm hay nhiãưu
tháûp k. Säú liãûu di
hản trãn mäüt vi qưn
x chỉïng minh “sỉû äøn
âënh” láu di. Quan
sạt chim l mäüt tr gii
trê v säú liãûu di hản
chỉïng t sỉû äøn âënh ca nọ (hçnh 3.8). Tuy nhiãn säú liãûu âọ khäng r rng tỉì

mäüt vi biãún âäøi nh trong qưn x nhỉ mäüt vi loi bë tuût chng hay di cỉ
hồûc nháûp cỉ. ÄØn âënh l nọi lãn sỉû cán bàòng ca qưn thãø hay qưn x. Mäüt
qưn x cán bàòng trong thåìi gian di gi l qưn x äøn âënh. Màût khạc, qưn
x äøn âënh khäng bao giåì åí trảng thại cán bàòng. Thê dủ, chu k ca váût mäưi v
Hçnh 3.8: Sỉû biãún âäüng säú loi sinh sn v cạc càûp sinh sn ca
chim åí Eastern Wood, Brookham Common (theo
Willianson, 1987).
Dổồng Trờ Duợng G.T. 2001
88
vỏỷt dổợ coù thóứ thóứ hióỷn mọỹt thồỡi kyỡ ọứn õởnh laỡ mọỹt nm-sổỷ cỏn bũng vóử sọỳ
lổồỹng laỡ khọng thóứ õaỷt õóỳn.
Mỷc duỡ thỏỳy roớ thuỏỷt ngổợ naỡy, nhổng thỏỷt sổỷ khoù xaùc õởnh. Coù nhióửu
caùch khaùc nhau õóứ nghộ vóử tờnh ọứn õởnh õoù laỡ (a) chọỳng laỷi sổỷ thay õọứi vaỡ (b)
tờnh móửm deớo-lión quan õóỳn sổỷ cỏn bũng sau mọỹt trồớ ngaỷi naỡo õoù, quỏửn thóứ
phuỷc họửi sau bao lỏu vaỡ phuỷc họửi õổồỹc bao nhióu. Caùc thuỏỷt ngổợ naỡy õọỹc lỏỷp
nhau nhổng õọi khi coù lión quan nhau nhổ họử rỏỳt yóỳu vóử khaớ nng chọỳng chởu
vỗ noù nhỏỷn chỏỳt ọ nhióựm tổỡ nhióửu nguọửn, sa maỷc thỗ ngổồỹc laỷi, rỏỳt hoaỷt õọỹng
coỡn sọng rỏỳt móửm deớo vỗ doỡng chaớy maỷnh laỡm mọi trổồỡng nhanh choùng trong
saỷch.
1. Bũng chổùng vóử sổỷ ọứn õởnh.
óứ so saùnh tờnh ọứn õởnh cuớa caùc quỏửn xaợ khaùc nhau ta cỏửn xaùc õởnh caùc
chố tióu nhổ sau
- Xaùc õởnh õióứm ọứn õởnh cuớa quỏửn xaợ
- Cho mọỹt taùc õọỹng õo lổồỡng sổùc chởu õổỷng
- Thỏỳy sổỷ thay õọứi cuớa quỏửn xaợ.
Hoỷc laỡ
- Xaùc õởnh õióứm cỏn bũng
- Cho mọỹt taùc õọỹng õo lổồỡng sổùc chởu õổỷng
- Xaùc õởnh thồỡi gian quỏửn xaợ trồớ laỷi bỗnh thổồỡng.
Caớ hai qui trỗnh trón khoù thổỷc hióỷn bồới vỗ:

- Khọng baớo õaớm rũng quỏửn xaợ ọứn õởnh khi xaùc õởnh
- Khọng õuớ thồỡi gian tổỡ bừt õỏửu õóỳn phuỷc họửi khi coù sổỷ thay õọứi tổỷ
nhión (thờ duỷ nhổ baợo tọỳ, chaùy).
Mọỹt dổợ kióỷn vóử vióỷc õóỳm 13 loaỡi n coớ cồớ lồùn vaỡo nm 1959 cho õóỳn
1984 vồùi chu kyỡ 3 nm mọỹt lỏửn cho thỏỳy coù sổỷ thay õọứi nhoớ. Chố coù sọỳ lổồỹng
trỏu thay õọứi õaùng kóứ, chổùc nng cuớa nm nhoùm khọng khaùc bióỷt õoù laỡ (1)
a daỷng sinh hoỹc
89
trỏu, (2) voi n coớ, (3) voi n cỏy, (4) nhoùm n coớ khaùc, vaỡ (5) nhoùm n cỏy
khaùc. Theo õỏy cho thỏỳy sọỳ lổồỹng trỏu tng dỏửn tổỡ sau dởch trỏu boỡ vaỡo nm
1959 vaỡ Prins cuỡng vồùi Douglas-Hamilton xem sổỷ caỷnh tranh laỡ õọỹng cồ chờnh
õoùng goùp vaỡo tờnh ọứn õởnh naỡy.
2. Tỗnh traỷng õa ọứn õởnh
Hỏửu hóỳt mọỹt quỏửn xaợ trồớ laỷi mọỹt caùch chờnh xaùc tỗnh traỷng ban õỏửu
trổồùc khi coù sổỷ xaùo trọỹn thỗ goỹi laỡ tờnh ọứn õởnh. Nóỳu trong mọỹt vuỡng bở traỡn
dỏửu, quỏửn thóứ 90-100 caù thóứ vuỡng trióửu giaớm õaùng kóứ chố coỡn 85 thỗ quỏửn xaợ
naỡy trồớ laỷi tỗnh traỷng ban õỏửu hay bióỳn thaỡnh mọỹt quỏửn xaợ khaùc? Nóỳu quỏửn xaợ
phuỷc họửi khọng phong phuù bũng quỏửn xaợ cuợ thỗ coù thóứ noùi laỡ quỏửn xaợ õoù õaợ
thay õọứi khọng? tổỡ õoù ta coù thóứ noùi õoù laỡ quỏửn xaợ õa ọứn õởnh. Coù ba sổỷ tranh
luỏỷn chờnh laỡ
(1). Tỏỷp hồỹp laỷi ồớ mọỹt vuỡng naỡo õoù trổồùc vaỡ sau khi xaùo trọỹn õổồỹc giaới
thờch nhổ laỡ sổỷ luỏn phión ọứn õởnh khi nhổợng bióỳn õọứi vỏỷt lyù xuỏỳt hióỷn thỗ taỷo
ra sổỷ thay õọứi thờ duỷ nhổ tng mổùc õọỹ dinh dổồợng, cuọỳi kyỡ nọng nghióỷp,
nhióỷt õọỹ nổồùc, lừng tuỷ buỡn õaùy hay bở sn bừt.
(2). Mọỹt tỗnh traỷng nhỏn taỷo do bọứ sung hay lỏỳy ra õởch haỷi hay nhoùm
caỷnh tranh nhổ laỡ bọứ sung caù vaỡo họử nuọi ồớ Anh vaỡ Great lake.
(3). Dổợ lióỷu khọng lỏỳy hồn mọỹt thóỳ hóỷ hay mọỹt nm õóứ taỷo sổỷ ọứn õởnh
lỏu daỡi.
3. a daỷng vaỡ ọứn õởnh
Nhióửu nhỏn tọỳ cuỡng aớnh hổồớng seợ laỡm yóỳu õi taùc õọỹng trong loaỡi vaỡ seợ

khọng taỷo ra aớnh hổồớng lồùn cho quỏửn xaợ nhổ laỡ chố taùc õọỹng lón mọỹt loaỡi.
Coù nhióửu dỏựn chổùng cho mọỳi lión kóỳt giổợa õa daỷng vaỡ ọứn õởnh:
- Khoù õaỷt õóỳn sọỳ lổồỹng cỏn bũng trong mọỹt hóỷ thọỳng õồn giaớn.
- Mọỹt khu hóỷ õọỹng vỏỷt nhoớ, õồn giaớn cọ lỏỷp thỗ dóự mỏỳt õi thaỡnh phỏửn
loaỡi hồn laỡ trong chỏu luỷc. Hỏửu hóỳt nhổợng loaỡi phỏn bọỳ tổỷ nhión trón mọỹt
Dổồng Trờ Duợng G.T. 2001
90
vuỡng õaớo xa khồi bở taùc õọỹng cuớa choỹn loỹc ồớ õọỹ phỏn taùn cao, khọng coù sổỷ ổu
thóỳ.
- Buỡng nọứ dởch haỷi xuỏỳt hióỷn ồớ õỏỳt canh taùc hay õỏỳt bở xaùo trọỹn do nhỏn
taỷo, hai vuỡng naỡy coù rỏỳt ờt loaỡi tổỷ nhión.
- Rổỡng nhióỷt õồùi khọng buỡng nọứ cọn truỡng nhổ laỡ ồớ vuỡng ọn õồùi.
- Nọng dổồỹc gỏy ra tỗnh traỷng buỡng nọứ dởch bóỷnh do haỷn chóỳ thión õởch
vaỡ kyù sinh truỡng cuớa cọn truỡng gỏy haỷi cho cỏy trọửng.
- Vồùi sổỷ tọứng kóỳt 40 maỷng lổồùi thổùc n, nhổợng maỷng naỡo phổùc taỷp vồùi
caùc quỏửn xaợ ọứn õởnh thỗ tọỳt hồn laỡ maỷng phổùc taỷp do bióỳn õọứi mọi trổồỡng.
Cuợng coù nhổợng dỏựn chổùng chọỳng laỷi sổỷ lión kóỳt giổợa õa daỷng vaỡ ọứn õởnh.
- Sổỷ bióỳn õọứi trong nhoùm gỏỷm nhỏỳm (chuọỹt ) laỡ mọỹt khừc nghióỷt õọỳi
vồùi hóỷ sinh thaùi ọn õồùi nhổng laỷi õồn giaớn ồớ vuỡng Arctic.
- Sổỷ ọứn õởnh ồớ vuỡng nhióỷt õồùi laỡ khọng thóứ vỗ coù nhổợng baùo caùo cho
rũng cọn truỡng hoaỡn toaỡn tióu ruỷi laù cỏy rổỡng Brazil vaỡ khố chóỳt haỡng loaỷt do
dởch bóỷnh.
- Rổỡng ỏứm dóự gỏy bỏỳt lồỹi cho con ngổồỡi.
- Hóỷ thọỳng nọng nghióỷp coù thóứ thỏỳt baỷi do buỡng nọứ dởch bóỷnh vỗ noù
khọng theo lởch sổớ tióỳn hoaù.
- Sổỷ gia tng mổùc õọỹ phổùc taỷp seợ giaớm tờnh ọứn õởnh trong mọ hỗnh giaớ
õởnh. Khi caùc bỏỷc dinh dổồợng lión kóỳt ngỏứu nghión, quỏửn xaợ caỡng õa daỷng thỗ
caỡng khọng ọứn õởnh, nóỳu sổỷ õa daỷng gỏy ọứn õởnh trong tổỷ nhión thỗ noù khọng
bióỳn õọứi theo tỗnh huọỳng toaùn hoỹc.
Caùi cỏửn thióỳt õóứ sừp xóỳp sổỷ kóỳt hồỹp giổợa tờnh ọứn õởnh vaỡ tờnh õa daỷng laỡ

mọỹt thờ nghióỷm chỷc cheớ. Thờ nghióỷm gỏửn nhỏỳt laỡ cuớa Hairstone vaỡ caùc cọỹng sổỷ
(1968) vóử vióỷc nuọi vi sinh vỏỷt.
Paramecium
khi nuọi vaỡ cho n bũng vi khuỏứn,
khi cho n mọỹt loaỡi thỗ ờt coù khuynh hổồùng mỏỳt õi (tọỳc õọỹ mỏỳt õi laỡ 32%), khi
tng lón 3 loaỡi laỡm thổùc n thỗ kóỳt quaớ phuỷ thuọỹc vaỡo loaỡi bọứ sung sau. Roợ
a daỷng sinh hoỹc
91
raỡng laỡ caùc loaỡi khọng thóứ thay õọứi õồn giaớn sọỳ lổồỹng. Cuọỳi cuỡng khi mổùc
dinh dổồợng thổù 3 õổồỹc thóm vaỡo, hỗnh thaỡnh õởch haỷi cuớa Protozoa laỡ
Didinium
vaỡ
Woodruffia
, õỏy thỏỷt sổỷ laỡm giaớm õi tờnh ọứn õởnh bồới vỗ
Paramecium
chố chởu aùp lổỷc suy thoaùi vaỡ bao nhióu loaỡi
Paramecium
tọửn taỷi laỡ 1
hay laỡ 2 loaỡi õởch haỷi tọửn taỷi.
Trong hóỷ thọỳng õồn giaớn, sổỷ õa daỷng khọng tổỷ õọỹng dỏựn õóỳn tờnh ọứn
õởnh. Quan troỹng nhỏỳt laỡ caùc loaỡi khọng thóứ thay õọứi nhau mọỹt caùch õồn giaớn
õổồỹc. Theo giaớ thuyóỳt cỏn bũng, cồớ cuớa quỏửn thóứ bióỳn õọứi quanh vở trờ cỏn
bũng vaỡ õổồỹc xaùc õởnh thọng qua õởch haỷi, dởch bóỷnh, kyù sinh truỡng vaỡ caỷnh
tranh. Quỏửn xaợ ọứn õởnh hay xaùo trọỹn bở mỏỳt õi; sổỷ õa daỷng loaỡi õổồỹc xaùc õởnh
bũng sổỷ õa daỷng caùc vuỡng phỏn bọỳ rióng. Theo giaớ thuyóỳt khọng cỏn bũng,
thaỡnh phỏửn loaỡi õổồỹc xem nhổ laỡ bióỳn õọứi ọứn õởnh vaỡ khọng bao giồỡ cỏn bũng.
Sổỷ ọứn õởnh khoù gỷp vaỡ lỏu daỡi (thồỡi gian cuớa mọỹt quỏửn xaợ tọửn taỷi) vaỡ tờnh co
giaớn dóự daỡng xaùc õởnh
tỏỷp tờnh cuớa quỏửn xaợ. Khaớ
nng bióỳn õọứi theo giaớ

thuyóỳt khọng cỏn bũng laỡ
giaớ thuyóỳt sổỷ xaùo trọỹn tổùc
thỗ cuớa Connell (1978),
trong õoù sổỷ õa daỷng nhỏỳt
õổồỹc duy trỗ ồớ mổùc trung
bỗnh cuớa sổỷ xaùo trọỹn
(hỗnh 3.9). Nguyón nhỏn laỡ khi coù sổỷ xaùo trọỹn lồùn (mọi trổồỡng thay õọứi quaù
mổùc vóử nhióỷt õọỹ, mổa, gioù, lổớa ) chố coù tỏỷp õoaỡn thuỏỷn lồỹi, loaỡi õổồỹc choỹn loỹc
kióứu r, seợ tọửn taỷi vaỡ tờnh õa daỷng thỏỳp. Giaớ thuyóỳt naỡy cuợng dổỷ õoaùn rũng khi
coù sổỷ xaùo trọỹn ờt, caùc loaỡi caỷnh tranh seợ khọng caỷnh tranh vồùi caùc loaỡi khaùc vaỡ
chố coù mọỹt vaỡi loaỡi õổồỹc choỹn loỹc kióứu k seợ tọửn taỷi chọỳng laỷi sổỷ suy thoaùi loaỡi.
Hỗnh 3.9: Giaớ thuyóỳt vóử sổỷ xaùo trọỹn tổùc thồỡi (theo Connell,
1978).
Dổồng Trờ Duợng G.T. 2001
92
Caùce quỏửn xaợ tổỷ nhión hỏửu nhổ thờch hồỹp vồùi mọ hỗnh naỡy hồn. Rổỡng nhióỷt
õồùi, raỷn san họ laỡ thờ duỷ vóử quỏửn xaợ õa daỷng vaỡ õoù õổồỹc xem laỡ bũng chổùng
cuớa giaớ thuyóỳt cỏn bũng. Tuy nhión, Connell (1978) cho rũng raỷn san họ duy
trỗ tờnh õa daỷng ồớ vuỡng coù xaùo trọỹn do baợo. Reice (1994) cho rũng nhổợng hoaỷt
õọỹng xaùo trọỹn ồớ caùc vuỡng sinh thaùi seợ laỡm tờnh õa daỷng sinh hoỹc tng hồn
nhổợng vuỡng ờt xaùo trọỹn.
Chổồng 4
a Daỷng Hóỷ Sinh Thaùi
Sổỷ a Daỷng Cuớa Quỏửn Xaợ Sinh Vỏỷt
I. Caùc quaù trỗnh cồ baớn trong hóỷ sinh thaùi
Thuỏỷt ngổợ quỏửn xaợ õổồỹc hióứu ồớ nhióửu mổùc õọỹ vaỡ khờa caỷnh khaùc nhau:
chuùng ta coù thóứ hióứu sổỷ bióỳn õọỹng cuớa noù thọng qua hỗnh aớnh cuớa quỏửn xaợ trong
mọỹt khuùc gọự muỷc, quỏửn xaợ thuớy sinh vỏỷt cuớa họử hay quỏửn xaợ sinh vỏỷt ồớ sa maỷc.
Hỗnh 4.1: ióửu kióỷn
nhióỷt õọỹ vaỡ bọỳc hồi

laỡm tng tờnh õa
daỷng cuớa hóỷ sinh vỏỷt,
õổồỡng õổùt õoaỷn thóứ
hióỷn daỷng õỏỳt vaỡ tỏửng
suỏỳt chaùy rổỡng
Dổồng Trờ Duợng G.T. 2001
94
Mọỹt quỏửn xaợ lồùn õổồỹc coi laỡ mọỹt sinh vỏỷt hóỷ (biome) noù bao gọửm: rổỡng
nhióỷt õồùi, rổỡng ọn õồùi, õọửng coớ, sa maỷc, vuỡng õỏỳt õoùng bng, raỷn san họ, vuỡng
thóửm luỷc õởa vaỡ vuỡng bióứn khồi. ióửu kióỷn khờ hỏỷu õaợ taỷo ra sổỷ õa daỷng cuớa quỏửn
xaợ, khi kóỳt hồỹp vồùi baớn õọử õởa chỏỳt õỏửu tión cuớa traùi õỏỳt thỗ thỏỳy õổồỹc kióứu phỏn bọỳ
nhổ trong hỗnh 4.1 vaỡ 4.2.
Mọựi mọỹt daỷng quỏửn xaợ bióứu hióỷn õỷc tờnh chung cuớa quỏửn xaợ õoù thờ duỷ nhổ
quỏửn xaợ rổỡng nhióỷt õồùi thóứ hióỷn sổỷ khaùc bióỷt theo tỏửng lồùp, ngổồỹc laỷi mọỹt quỏửn thóứ
õồn giaớn cuớa mọỹt loaỷi cỏy thỗ khọng thóứ hióỷn õổồỹc õỷc tờnh naỡy. Hỏửu hóỳt caùc quỏửn
Hỗnh 4.2a: Sổỷ phỏn bọỳ cuớa caùc hóỷ sinh vỏỷt chờnh trón traùi õỏỳt (theo Odum, 1971)
a daỷng õọỹng vỏỷt vaỡ
95
xaợ õóửu thóứ hióỷn sổỷ phỏn bọỳ theo tỏửng lồùp nhổ laù cỏy rỏỳt aớnh hổồớng khi bở chừn aùnh
saùng, khi chố coỡn mọỹt sọỳ ờt aùnh saùng õi qua noù. Trong õióửu kióỷn thióỳu saùng, laù cỏy
seợ sừp xóỳp thaỡnh mọỹt lồùp vaỡ khọng cho aùnh saùng loỹt qua noù khióỳn mọỹt loaỷi thổỷc
vỏỷt khaùc dổồùi taùn cuớa noù khọng phaùt trióứn õổồỹc. Trong õióửu kióỷn aùnh saùng maỷnh
vaỡ coù nhióửu tia saùng phaớn xaỷ tổỡ laù cỏy naỡy õóỳn laù cỏy khaùc vaỡ coù nhióửu tia saùng
xuyón thỏỳu qua laù cỏy laỡm cho thổỷc vỏỷt dổồùi nhổợng taùn cỏy naỡy coù õióửu kióỷn phaùt
trióứn maỷnh. Hióỷn tổồỹng naỡy õổồỹc Horn (1971) nghión cổùu rỏỳt chờnh xaùc, ọng ta õaợ
õóỳm sọỳ tỏửng laù cỏy cuớa khu rổỡng cỏửy sọửi ồớ New Jersey. ọỳi vồùi cỏy tỏửng trón coù sọỳ
tỏửng laỡ 2.7, cỏy tỏửng dổồùi laỡ 1.4, cỏy buỷi laỡ 1.1 vaỡ cỏy phuớ mỷt õỏỳt nhổ coớ laỡ 1.0.
Aẽnh saùng cuợng laỡ mọỹt yóỳu tọỳ giồùi haỷn tổồng tổỷ nhổ nổồùc vaỡ dổồợng chỏỳt. Cỏy cuợng
tỗm caùch traùnh aùnh saùng quaù mổùc, õióửu naỡy coù nghộa laỡ nhổợng cỏy phaùt trióứn hay
Hỗnh 4.2b: Sổỷ phỏn bọỳ caùc hóỷ sinh vỏỷt chờnh trón traùi õỏỳt (theo Odum, 1971)

Dỉång Trê Dng G.T. 2001
96
thêch nghi ạnh sạng mảnh s cao hån nhỉỵng cáy xung quanh. Cáy táưng trãn cọ sỉû
sàõp xãúp cao hån cáy bủi.
Thỉûc váût säúng nåi càòn cäøi khäng cọ sỉû cảnh tranh våïi ạnh sạng vç thåìi gian
täưn tải ngàõn nhỉng cng cọ sỉû cäüng sinh våïi cạc cáy cao låïn khạc båíi vç nọ cáưn cọ
nhiãưu nàng lỉåüng cung cáúp cho thán v cnh (Givnish, 1982).
Qưn x thy sinh váût cọ sỉû phán bäú theo chiãưu sáu, thê dủ trong häư v âải
dỉång cọ thãø phán chia thnh táưng màût (epilimnon), táưng nhy vt (thermocline)
v táưng sáu (hypolimnion) dỉûa trãn sỉû biãún âäøi ca nhiãût âäü hay phán thnh vng
sạng (euphotic) v vng täúi (noneuphotic) dỉûa trãn sỉû xám nháûp ca ạnh sạng vo
trong nỉåïc.
Khi cáúu trục qưn x thỉûc váût tàng tênh phỉïc tảp s kẹo theo tênh âa dảng
ca âäüng váût âàûc biãût l säú loi. Erwin (1982, 1983) cho ràòng sinh váût vng rỉìng
nhiãût âåïi l âa dảng nháút.
Qưn x cng cọ thãø biãún âäüng theo ma, riãng åí vng nhiãût âåïi sinh váût
khäng cọ sỉû biãún âäüng theo ma v chụng cọ thãø sn xút quanh nàm. Màûc d
thỉûc sỉû khäng cọ nh hỉåíng ca nhiãût âäü åí vng nhiãût âåïi nhỉng sỉû biãún âäüng lải
theo ma khä hay áøm, tháûm chê cng khäng cọ sỉû phán biãût r rng giỉỵa ma khä
v ma mỉa; thỉûc sỉû mäüt säú khu rỉìng trãn thãú giåïi cọ cng lỉåüng mỉa trong mäüt
nàm.
nh hỉåíng chênh âãún sỉû biãún âäüng theo ma åí vng nhiãût âåïi l hiãûn
tỉåüng lạ rủng nhanh v phủc häưi vo ma khä (cọ mäüt säú cáy tảo lạ våïi täúc âäü äøn
âënh sút nàm). Nhỉ thãú màûc d lạ cáy täưn tải quanh nàm thêch håüp cho nhỉỵng
loi àn lạ âàûc trỉng nhỉng sỉû cung cáúp lạ cng cọ sỉû thay âäøi theo ma. Nhỉỵng
loải lạ non nhiãưu nỉåïc täưn tải trong tỉìng thåìi âiãøm riãng v khi nọ xút hiãûn phn
ạnh âỉåüc sỉû khạc biãût vãư ma vủ ca nhiãưu loải cän trng àn mäüt loải lạ (Wolda,