GIỚI HẠN NGUYÊN HÀM – TÍCH PHÂN VÀ ỨNG DỤNG doc

Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
CHƯƠNG 3. GIỚI HẠN
NGUYÊN HÀM – TÍCH PHÂN VÀ ỨNG DỤNG

A. Tóm tắt lí thuyết
I. Giới hạn hàm số
1. Định nghĩa:
1.1. Giới hạn hàm số: Cho khoảng
K
chứa điểm
0
x
. Ta nói rằng
hàm số
f(x)
xác định trên
K
(có thể trừ điểm
0
x
) có giới hạn là
L

khi x dần tới
0
x
nếu với dãy số
n
(x )
bất kì,

n 0
x K \ {x }
Î
và
n 0
x x
® , ta có:
n
f(x ) L
® . Ta kí hiệu:
0
x x
lim f(x) L
®
=
hay
f(x) L
®
khi
0
x x
® .
1.2.Giới hạn một bên:
* Cho hàm số
( )
y f x
=
xác định trên
0
( ; )

x b
.Số
L
gọi là giới hạn
bên phải của hàm số
( )
y f x
=
khi
x
dần tới
0
x
nếu với mọi dãy
0
( ) :
n n
x x x b
< <
mà
0
n
x x
® thì ta có:
( )
n
f x L
® . Kí
hiệu:
0

lim ( )
x x
f x L
+
®
=
.
* Cho hàm số
( )
y f x
=
xác định trên
0
( ; )
a x
.Số
L
gọi là giới hạn bên
trái của hàm số
( )
y f x
=
khi
x
dần tới
0
x
nếu với mọi dãy
0
( ) :

n n
x a x x
< <
mà
0
n
x x
® thì ta có:
( )
n
f x L
® . Kí
hiệu:
0
lim ( )
x x
f x L
-
®
=
.
Chú ý: Ta có:
0
0
0
lim ( ) lim ( ) lim ( )
x x
x x x x
f x L f x f x L
+ -

®
® ®
= Û = =
.
1.3. Giới hạn tại vô cực

* Ta nói hàm số
( )
y f x
=
xác định trên
( ; )
a
+¥
có giới hạn là
L
khi
x
® +¥
nếu với mọi dãy số
( ) :
n n
x x a
>
và
n
x
® +¥
thì
( )

n
f x L
® . Kí hiệu:
lim ( )
x
f x L
®+¥
=
.
Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
* Ta nói hàm số
( )
y f x
=
xác định trên
( ; )
b
-¥
có giới hạn là
L
khi
x
® -¥
nếu với mọi dãy số
( ) :
n n
x x b
<
và

n
x
® -¥

thì
( )
n
f x L
® . Kí hiệu:
lim ( )
x
f x L
®-¥
=
.
1.4.Giới hạn vô cực
* Ta nói hàm số
( )
y f x
=
có giới hạn dần tới dương vô cực khi
x
dần
tới
0
x
nếu với mọi dãy số
0
( ) :
n n

x x x
® thì
( )
n
f x
® +¥
. Kí
hiệu:
0
lim ( )
x x
f x
®
= +¥
.
* Tương tự ta cũng có định nghĩa giới hạn dần về âm vô cực
* Ta cũng có định nghĩa như trên khi ta thay
0
x
bởi
-¥
hoặc
+¥
.
2. Các định lí về giới hạn

Định lí 1: Giới hạn của tổng, hiệu, tích, thương (mẫu số dẫn về
0
L
¹

) khi
0
x x
® (hay
;
x x
® +¥ ® -¥
) bằng tổng, hiệu, tích,
thương của các giới hạn đó khi
0
x x
® (hay
;
x x
® +¥ ® -¥
) .
Chú ý: Định lí trên ta chỉ áp dụng cho những hàm số có giới hạn là
hữu hạn. Ta không áp dụng cho các giới hạn dần về vô cực
Định lí 2: (Nguyên lí kẹp)
Cho ba hàm số
( ), ( ), ( )
f x g x h x
xác định trên
K
chứa điểm
0
x
(có thể
các hàm đó không xác định tại
0

x
). Nếu
( ) ( ) ( )
g x f x h x x K
£ £ " Î

và
0 0
lim ( ) lim ( )
x x x x
g x h x L
® ®
= =
thì
0
lim ( )
x x
f x L
®
=
.
3. Một số gới hạn đặc biệt
*
2
( )
lim
k
x
x
x

®+¥
®-¥
= +¥
;
2 1
( )
lim ( )
k
x
x
x
+
®+¥
®-¥
= +¥ -¥

*
0 0
lim ( ) ( ) lim 0 ( 0)
( )
x x x x
k
f x k
f x
® ®
= +¥ -¥ Û = ¹
*
0 0
sin
lim lim 1

sin
x x
x x
x x
® ®
= =
, từ đây suy ra
0 0
tan
lim lim 1
tan
x x
x x
x x
® ®
= =
.
Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
*
1
0
1
lim (1 ) lim (1 )
x
x
x x
x e
x
® ®±¥

+ = + =
0 0
ln(1 )
1
lim lim 1
x
x x
x
e
x x
® ®
+
-
Þ = =


Chú ý : Ta thường sử dụng các giới hạn đặc biệt trên để tìm giới hạn
tại vô cực, giới hạn vô cực, giới hạn các hàm số lượng giác và giới
hạn hàm lũy thừa, mũ và logarít.
II. Hàm số liên tục
1. Định nghĩa :
*Cho hàm số
( )
y f x
=
xác định trên khoảng K và
0
x K
Î
.

( )
y f x
=
liên tục tại
0
0 0
lim ( ) ( )
x x
x f x f x
®
Û = .
*
( )
y f x
=
liên tục trên một khoảng nếu nó kiên tục tại mọi điểm của
khoảng đó
*
( )
y f x
=
liên tục trên đoạn
;
a b
é ù
ë û
nếu nó liên tục trên
(
)
;

a b

và
lim ( ) ( )
x a
f x f a
+
®
= ,
lim ( ) ( )
x b
f x f b
-
®
=
2. Định lý :
Định lý 1 :
a) Hàm số đa thức liên tục trên tập R
b) Hàm số phân thức hữu tỉ và hàm số lượng giác liên tục trên từng
khoảng xác định của chúng
Định lý 2 : Các hàm số
( )
y f x
=
,
( )
y g x
=
liên tục tại
0

x
. Khi đó
tổng,hiệu,tích liên tục tai x
0
,thương
(
)
( )
f x
y
g x
= liên tục nếu
0
( ) 0
g x
¹

Định lý 3 : Cho hàm số f liên tục trên đoạn
;
a b
é ù
ë û
.Nếu
( ) ( )
f a f b
¹

và M là một số nằm giữa
( ) , ( )
f a f b

thì tồn tại ít nhất một số
(
)
;
c a b
Î sao cho
( )
f c M
=

Hệ quả : Cho hàm số f liên tục trên đoạn
;
a b
é ù
ë û
.
Nếu
( ) ( ) 0
f a f b
<
thì tồn tại ít nhất một số
(
)
;
c a b
Î sao cho
( ) 0
f c
=
.

III. Đạo hàm
Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
1. Đạo hàm tại một điểm
Hàm số
( )
y f x
=
liên tục trên
( ; )
a b
, được gọi là có đạo hàm tại
0
( ; )
x a b
Î nếu giới hạn sau tồn tại (hữu hạn):
0
0
0
( ) ( )
lim
x x
f x f x
x x
®
-
-
và
giá trị của giới hạn đó gọi là giá trị đạo hàm của hàm số tại điểm
0

x
.Ta kí hiệu
0
'( )
f x
.
Vậy
0
0
0
0
( ) ( )
'( ) lim
x x
f x f x
f x
x x
®
-
=
-

2. Đạo hàm bên trái, bên phải
0
0
0
0
( ) ( )
'( ) lim
x x

f x f x
f x
x x
+
+
®
-
=
-
.
0
0
0
0
( ) ( )
'( ) lim
x x
f x f x
f x
x x
-
-
®
-
=
-
.
Hệ quả : Hàm
( )
f x

có đạo hàm tại
0 0
( )
x f x
+
Û $ và
0
'( )
f x
-
đồng
thời
0 0
'( ) '( )
f x f x
+ -
= .
3. Đạo hàm trên khoảng, trên đoạn
* Hàm số
( )
f x
có đạo hàm (hay hàm khả vi) trên
( ; )
a b
nếu nó có
đạo hàm tại mọi điểm thuộc
( ; )
a b
.
* Hàm số

( )
f x
có đạo hàm (hay hàm khả vi) trên
[ ; ]
a b
nếu nó có đạo
hàm tại mọi điểm thuộc
( ; )
a b
đồng thời tồn tại đạo hàm trái
'( )
f b
-

và đạo hàm phải
'( )
f a
+
.
4. Mối liên hệ giữa đạo hàm và tính liên tục
Định lí: Nếu hàm số
( )
f x
có đạo hàm tại
0
x
thì
( )
f x
liên tục tại

0
x
.
Chú ý: Định lí trên chỉ là điều kiện cần, tức là một hàm có thể liên
tục tại điểm
0
x
nhưng hàm đó không có đạo hàm tại
0
x
.
Chẳng hạn: Xét hàm
( ) | |
f x x
=
liên tục tại
0
x
=
nhưng không liên
tục tại điểm đó.
Vì
0
( ) (0)
lim 1
x
f x f
x
+
®

-
=
, còn
0
( ) (0)
lim 1
x
f x f
x
-
®
-
= -
.

IV. Nguyên hàm
Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
1. Định nghĩa: Cho hàm số
f
xác định trên
K
. Hàm số
F
được gọi
là nguyên hàm của
f
trên
K
nếu

'( ) ( )
F x f x x K
= " Î
.
2. Các tính chất
Định lí 1. Nếu
F
là một nguyên hàm của hàm
f
trên
K
thì mọi
nguyên hàm của
f
trên
K
đều có dạng
( ) ,
F x C C
+ Î
¡
. Do vậy
( )
F x C
+
gọi là họ nguyên hàm của hàm
f
trên
K
và được kí hiệu

( ) ( )
f x dx F x C
= +
ò
.
Định lí 2. Mọi hàm số liên tục trên
K
đều có nguyên hàm trên
K

Định lí 3. Nếu
,
f g
là hai hàm liên tục trên
K
thì:
a)
[ ( ) ( )] ( ) ( )
f x g x dx f x dx g x dx
+ = +
ò ò ò

b)
. ( ) ( )
k f x dx k f x dx
=
ò ò
với mọi số thực
0
k

¹
.
Định lí 4. Nếu ( ) ( )
f x dx F x C
= +
ò
thì
( ( )). '( ) ( ( )). ( ( )) ( ( ))
f u x u x dx f u x d u x F u x C
= = +
ò ò
.
3. Bảng nguyên hàm các hàm số thường gặp
Các hàm sơ cấp thường gặp Nguyên hàm các hàm hợp
( ( ))
u u x
=

*
xdx x C
= +
ò

*
1
( 1)
1
x
x dx C
a

a
a
a
+
= + ¹ -
+
ò

* ln | |
dx
x C
x
= +
ò

*
x x
e dx e C
= +
ò

*
udu u C
= +
ò

*
1

1

u
u du C
a
a
a
+
= +
+
ò

*
ln | |
du
u C
u
= +
ò

*
u u
e du e C
= +
ò

Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
*
ln
x
x

a
a dx C
a
= +
ò

* sin cos
xdx x C
= - +
ò

* cos sin
xdx x C
= +
ò

*
2
tan
cos
dx
x C
x
= +
ò

*
2
cot
sin

dx
x C
x
= - +
ò

* 2
dx
x C
x
= +
ò

*
ln
u
u
a
a du C
a
= +
ò

* sin . cos
u du u C
= - +
ò

* cos sin
udu u C

= +
ò

*
2
tan
cos
du
u C
u
= +
ò

*
2
cot
sin
du
u C
u
= - +
ò

* 2
dx
u C
u
= +
ò

Nếu
u ax b
= +
thì ta có:
*
1
ln | |
dx
ax b C
ax b a
= + +
+
ò

*
1
ax b ax b
e dx e C
a
+ +
= +
ò

*
cos( )
sin( )
ax b
ax b dx C
a
+

+ = - +
ò

*
sin( )
cos( )
ax b
ax b dx C
a
+
+ = +
ò

*
2
1
tan( )
cos ( )
dx
ax b C
a
ax b
= + +
+
ò

*
2
1
cot( )

sin ( )
dx
ax b C
a
ax b
= - + +
+
ò

*
2
dx
ax b C
a
ax b
= + +
+
ò

Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
4. Các phương pháp tính nguyên hàm
Phương pháp phân tích: Để tìm nguyên hàm
( )
f x dx
ò
, ta phân tích
1 1 2 2
( ) . ( ) . ( ) . ( )
n n

f x k f x k f x k f x
= + + +
Trong đó:
1 2
( ), ( ), , ( )
n
f x f x f x
có trong bảng nguyên hàm hoặc ta dễ
dàng tìm được nguyên hàm
Khi đó:
1 1 2 2
( ) ( ) ( ) ( )
n n
f x dx k f x dx k f x dx k f x dx
= + + +
ò ò ò ò
.
Phương pháp từng phần
Cho hai hàm số
u
và
v
liên tục trên
;
a b
é ù
ë û
và có đạo hàm liên tục
trên
;

a b
é ù
ë û
. Khi đó :
udv uv vdu
= -
ò ò
(1)
Để tính tích phân
( )
b
a
I f x dx
=
ò
bằng phương pháp từng phần ta làm
như sau:
B1: Chọn
,
u v
sao cho
(
)
f x dx udv
= (chú ý:
(
)
’
dv v x dx
= ).

Tính
v dv
=
ò
và
'.
du u dx
=
.
B2: Thay vào công thức (1) và tính
vdu
ò
.
Cần phải lựa chọn
u
và
dv
hợp lí sao cho ta dễ dàng tìm được
v
và
tích phân
vdu
ò
dễ tính hơn
udv
ò
. Ta thường gặp các dạng sau
Dạng 1 :
sin
( )

cos
x
I P x dx
x
é ù
=
ê ú
ê ú
ë û
ò
, trong đó
( )
P x
là đa thức
Với dạng này, ta đặt
sin
( ),
cos
x
u P x dv dx
x
é ù
= =
ê ú
ê ú
ë û
.
Dạng 2 : ( )
ax b
vI x e dx

+
=
ò

Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
Với dạng này, ta đặt
( )
ax b
u P x
dv e dx
+
ì
=
ï
í
=
ï
î
, trong đó
( )
P x
là đa thức
Dạng 3 :
( )ln( )
I P x mx n dx
= +
ò

Với dạng này, ta đặt

ln( )
( )
u mx n
dv P x dx
ì
= +
ï
í
=
ï
î
.
Dạng 4 :
sin
cos
x
x
I e dx
x
é ù
=
ê ú
ê ú
ë û
ò

Với dạng này, ta đặt
sin
cos
x

x
u
x
dv e dx
ì
é ù
=ï
ê ú
ï
í
ê ú
ë û
ï
=
ï
î
để tính
vdu
ò
ta đặt
sin
cos
x
x
u
x
dv e dx
ì
é ù
=ï

ê ú
ï
í
ê ú
ë û
ï
=
ï
î
.
Phương pháp đổi biến số
Giả sử ta cần tìm họ nguyên hàm
( )
I f x dx
=
ò
, trong đó ta có thể
phân tích
(
)
( ) ( ) '( )
f x g u x u x dx
= thì ta thức hiện phép đổi biến số
( ) '( )
t u x dt u x dx
= Þ =
. Khi đó:
( ) ( ) ( ( ))
I g t dt G t C G u x C
= = + = +

ò

Chú ý: Sau khi ta tìm được họ nguyên hàm theo t thì ta phải thay
( )
t u x
=

III. Tích phân
1.Định nghĩa: Cho hàm số
( )
y f x
=
liên tục trên
K
;
,
a b
là hai phần
tử bất kì thuộc
K
,
( )
F x
là một nguyên hàm của
( )
f x
trên
K
. Hiệu
số

( ) ( )
F b F a
-
gọi là tích phân của của
( )
f x
từ a đến b và được kí
hiệu:
( ) ( ) ( ) ( )
b
b
a
a
f x dx F x F b F a
= = -
ò
.
2. Các tính chất của tích phân:
Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
1)
( ) 0
a
a
f x dx
=
ò
2)
( ) ( )
a b

b a
f x dx f x dx
= -
ò ò

3)
. ( ) . ( )
b b
a a
k f x dx k f x dx
=
ò ò

4)
[ ( ) ( )] ( ) ( )
b b b
a a a
f x g x dx f x dx g x dx
± = ±
ò ò ò

5)
( ) ( ) ( )
b c b
a a c
f x dx f x dx f x dx
= +
ò ò ò
.
6) Nếu

( ) ( ) ;
f x g x x a b
é ù
³ " Î
ë û
thì
( ) ( )
b b
a a
f x dx g x dx
³
ò ò
.
3. Các phương pháp tính tích phân
Phương pháp phân tích : Để tính tích phân
( )
b
a
I f x dx
=
ò
ta phân
tích
1 1
( ) ( ) ( )
m m
f x k f x k f x
= + + . Trong đó các hàm
( ) ( 1,2,3, , )
i

f x i n
= có trong bảng nguyên hàm.
Phương pháp đổi biến số loại 1
Giả sử cần tính
( )
b
a
I f x dx
=
ò
ta thực hiện các bước sau
B1: Đặt
( )
x u t
=
(với
( )
u t
là hàm có đạo hàm liên tục trên
[ ; ]
a b
,
( ( ))
f u t
xác định trên
[ ; ]
a b
và
( ) , ( )
u a u b

a b
= =
) và xác
định
,
a b
.
B2: Thay vào ta có:
( )
( ( )). '( ) ( ) ( ) ( )I f u t u t dt g t dt G t G G
b b
b
a
a a
b a
= = = = -
ò ò
.
Một số dạng thường dùng phương pháp đổi biến số dạng 1
* Hàm số dưới dấu tích phân chứa
2 2 2
a b x
- ta thường đặt
sin
a
x t
b
=
Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong

* Hàm số dưới dấu tích phân chứa
2 2 2
b x a
- ta thường đặt
sin
a
x
b t
=
* Hàm số dưới dấu tích phân chứa
2 2 2
a b x
+
ta thường đặt
a
x tgt
b
=
* Hàm số dưới dấu tích phân chứa
( )
x a bx
- ta thường đặt
2
sin
a
x t
b
=
Phương pháp đổi biến số loại 2

Tương tự như nguyên hàm, ta có thể tính tích phân bằng phương pháp
đổi biến số (ta gọi là loại 2) như sau.
Để tính tích phân
( )
b
a
I f x dx
=
ò
, nếu
( ) [ ( )]. '( )
f x g u x u x
=
, ta có thể
thực hiện phép đổi biến như sau
B1: Đặt
( ) '( )
t u x dt u x dx
= Þ =
.
Đổi cận
( ), ( )
x a t u a x b t u b
= Þ = = Þ =

B2: Thay vào ta có
( )
( )
( ) ( )
u b

b
a
u a
I g t dt G t
= =
ò
.
Phương pháp từng phần : Cho hai hàm số u và v liên tục trên [a;b]
và có đạo hàm liên tục trên [a;b]. Khi đó :
b b
b
a
a a
udv uv vdu
= -
ò ò

(1)
III. Ứng dụng tích phân
1. Tính diện tích hình phẳng
Định lí 1. Cho hàm số
( )
y f x
=
liên tục, không âm trên
;
a b
é ù
ë û
.

Khi đó diện tích
S
của hình thang cong giới hạn bởi
đồ thị hàm số
( )
y f x
=
, trục hoành và hai đường thẳng

,
x a x b
= =
là:
( )
b
a
S f x dx
=
ò
.


O

y

x

b

a

( )
y f x
=

Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
Bài toán 1: Cho hàm số
(
)
y f x
= liên tục trên
;
a b
é ù
ë û
. Khi đó diện
tích
S
của hình phẳng (D) giới hạn bởi: Đồ thị hàm số
(
)
y f x
= ;
trục
Ox
: (
0
y

=
) và hai đường thẳng
;
x a x b
= =
là:
( )
b
a
S f x dx
=
ò
.
Bài toán 2. Diện tích hình phẳng giới hạn bởi hai đồ
thị:
(
)
(
)
1
:
C y f x
= ,
(
)
(
)
2
:
C y g x

= và hai
đường đường thẳng
,
x a x b
= =
. Được xác
định bởi công thức:
( ) ( )
b
a
S f x g x dx
= -
ò
.

Chú ý:
1) Để phá bỏ dấu giá trị tuyệt đối ta thường làm
như sau:
* Giải phương trình :
(
)
(
)
f x g x
= tìm nghiệm
(
)
1 2
, , , ;
n

x x x a b
Î
(
)
1 2

n
x x x
< < < .
Tính:
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
1 2
1

n
x x b
a x x
S f x g x dx f x g x dx f x g x dx
= - + - + + -
ò ò ò


( ) ( )
( )
( ) ( )
( )
1

n
x b

a x
f x g x dx f x g x dx
= - + + -
ò ò
.
Ngoài cách trên, ta có thể dựa vào đồ thị để bỏ dấu giá trị tuyệt đối.
2) Trong nhiều trường hợp, bài toán yêu cầu tính diện tích hình phẳng
giới hạn bởi hai đồ thị
(
)
(
)
1
:
C y f x
= ,
(
)
(
)
2
:
C y g x
= . Khi đó, ta
có công thức tính như sau:
1
| ( ) ( ) |
n
x
x

S f x g x dx
= -
ò
. Trong đó:
1
,
n
x x

tương ứng là nghiệm nhỏ nhất, lớn nhất của phương trình :
( ) ( )
f x g x
=
.
2. Tính thể tích khối tròn xoay
a. Tính thể tích của vật thể
y

O

a

b

( )
y f x
=

( )
y g x

=

Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
Định lí 2. Cắt một vật thể C bởi hai mặt phẳng (P) và (Q) vuông góc
với trục
Ox
lần lượt tại
, ( )
x a x b a b
= = <
. Một mặt phẳng bất kì
vuông góc với
Ox
tại điểm
( )
x a x b
£ £
cắt C theo một thiết diện
có diện tích
( )
S x
. Giả sử
( )
S x
là hàm liên tục trên
[ ; ]
a b
. Khi đó thể
tích của vật thể C giới hạn bởi hai mp(P) và (Q) được tính theo công

thức:
( )
b
a
V S x dx
=
ò
.

b.Tính thể tích vậy tròn xoay

Bài toán 1. Tính thể tích vật thể tròn xoay khi quay miền
D
được
giới hạn bởi các đường
( ); 0; ;
y f x y x a x b
= = = =
quanh trục
Ox

Thiết diện của khối tròn xoay cắt bởi mặt
phẳng vuông góc với
Ox
tại điểm có hoành
độ bằng
x
là một hình tròn có bán kính
| ( ) |
R f x

=
nên diện tích thiết diện bằng
2 2
( ) ( )
S x R f x
p p
= = . Vậy thể tích khối tròn
xoay được tính theo công thức :
2
( ) ( )
b b
a a
V S x dx f x dx
p
= =
ò ò
.
Chú ý: Nếu hình phẳng
D
được giới hạn bởi các đường
( ), ( ),
y f x y g x
= =

,
x a x b
= =
(Với
( ). ( ) 0 [ ; ]
f x g x x a b

³ " Î
) thì
thể tích khối tròn xoay sinh bởi khi quay
D
quanh trục
Ox
được tính
bởi công thức:
2 2
( ) ( )
b
a
V f x g x dx
p
= -
ò
.
Bài toán 2. Tính thể tích khối tròn xoay sinh ra khi quay hình phẳng
D
giới hạn bởi các đường
( ), , ,
x g y y a y b Oy
= = =
quanh trục
Oy
được tính theo công thức:
2
( )
b
a

V g y dy
p
=
ò
.
B. Các ví dụ minh họa
Ví dụ 1.3. Tìm các họ nguyên hàm sau
x

( )
y f x
=

a

b

y

x

O

Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
1)
2
2
1
(3sin 2 cos tan )

sin
I x x x dx
x
= - + +
ò
2)
4
cos 2
I xdx
=
ò

3)
4
2
sin
cos
x
I dx
x
=
ò
4)
3
2 1
3 2
x
I dx
x x
+

=
- +
ò
.
Lời giải.
1) Ta có:
2
2
1
(3sin 2 cos 1 tan 1)
sin
I x x x dx
x
= - + + + -
ò


3 cos 2 sin cot tan
x x x x x C
= - - - + - +
.
2) Ta có:
( )
(
)
2
4 2
1 1
cos 2 1 cos 4 1 2cos 4 cos 4
4 4

x x x x
= + = + +
( )
1 1 cos 8 1
1 2 cos 4 3 4 cos 4 cos 8
4 2 8
x
x x x
æ ö
+
= + + = + +
ç ÷
è ø

1 1 1
(3 4 cos 4 cos 8 ) 3 sin 4 sin 8
8 8 8
I x x dx x x x C
æ ö
Þ = + + = + + +
ç ÷
è ø
ò
3) Ta có:
2
2
1
cos 2
cos
I x dx

x
æ ö
= + -
ç ÷
è ø
ò

( )
1 3 1
tan 2 cos2 2 tan sin 2
2 4 2 4
dx
x x xd x x x x C
= - + + = - + +
ò ò
.
4) Ta có:
3 2 2
2 1 2 1
1 2
3 2 ( 1) ( 2) ( 1)
x x a b c
x x
x x x x x
+ +
= = + +
- +
- + - + -

2
2
( 2) ( 1)( 2) ( 1)
( 1) ( 2)
a x b x x c x
x x
+ + - + + -
=
- +

2
2 1 ( 2) ( 1)( 2) ( 1)
x a x b x x c x
Û + = + + - + + - (1)
Ở (1) ta cho
1; 2; 0
x x x
= = - =
ta có tìm được:
1 1
1; ;
3 3
a b c
= = = -

2
1 1 1 1 1
3 1 3 2
( 1)
I dx

x x
x
æ ö
Þ = ç + - ÷
ç ÷
- +
-
è ø
ò

Nguyn Tt Thu 01699257507
Trng THPT Lờ Hng Phong
1 1 1 1 1 1
ln | 1 | ln | 2 | ln
1 3 3 1 3 2
x
x x C C
x x x
-
= - + - - + + = - + +
- - +
Vớ d 2.3. Tớnh cỏc tớch phõn sau
1)
1
2
0

1
x
I dx

x
=
+
ũ
2)
2
2
0
| |
I x x dx
= -
ũ
3)
2
2
0
sin (2 )
4
I x dx
p
p
= -
ũ

4)
3
2
3
2
2 3

x x
I dx
x x
+ +
=
-
ũ
5)
2
0
cos
sin 2 cos
x
I dx
x x
p
=
+
ũ
.
Li gii.
1) Ta cú:
1 1
2
0 0
1
( 1 )
1 1
x
I dx x dx

x x
= = - +
+ +
ũ ũ


1
2
0
1 1
[ ln( 1)] ln2
2 2
x x x= - + + = - .
2) Ta cú:
2
2
2
khi [1;2]
| |
khi [0;1]
x x x
x x
x x x
ỡ
- ẻ
ù
- =
ớ
- + ẻ
ù

ợ

Nờn
1 2
2 2
0 1
( ) ( )
I x x dx x x dx
= - + + -
ũ ũ


1 2
3 2 3 2
0 1
1
3 2 3 2
x x x x
ổ ử ổ ử
ỗ ữ ỗ ữ
= - + + - =
ỗ ữ ỗ ữ
ố ứ ố ứ
.
3) Ta cú:
2 2
0 0
1 1
[1 cos(4 )] (1 sin 4 )
2 2 2

I x dx x dx
p p
p
= - - = -
ũ ũ


2
0
1 1
cos 4
2 4 4
x x
p
p
ộ ự
= + =
ờ ỳ
ở ỷ
.
4) Ta phõn tớch:
2
2 3 ( 1) ( 1) ( 1)( 1)
x x ax x bx x c x x
+ + = - + + + - +

Cho
0; 1; 1
x x x
= = - =

ta tỡm c:
1; 3; 3
a b c
= = = -

Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
3
3
2
2
1 3 3
ln | 1 | 3 ln | 1 | 3 ln |
1 1
I dx x x x
x x x
é ù
é ù
Þ = + - = + + - -
ê ú
ë û
+ -
ë û
ò

4
8 ln 2 4 ln 3 4 ln
3
IÞ = - = .
5) Ta xác định

,
a b
sao cho:
cos (sin 2cos ) (cos 2 sin )
x a x x b x x
= + + -
2 1
,
5 5
a b
Þ = =

2
2
0
0
2 1 cos 2 sin 2 1
( ) ( ln | sin 2 cos |)
5 5 sin 2cos 5 5
x x
I dx x x x
x x
p
p
-
Þ = + = + +
+
ò

ln 2
5
p
-
= .
Ví dụ 3.3. Tính các tích phân sau
1
2
0
1)
3 2
x
I dx
x x
=
+ -
ò

3
2
1
1
2)
(2 )
x
I dx
x x
+
=
-

ò

0
2 2
1
3)
( 2 2)
dx
I
x x
-
=
+ +
ò
4)
1
3
0
1
x
I dx
x
=
+
ò
.

Lời giải.
1) Ta có:
1

2
0
4 ( 1)
xdx
I
x
=
- -
ò

Đặt
1 2 sin 2 cos .
x t dx t dt
- = Þ =

Đổi cận:
0 ; 1 0
6
x t x t
p
= Þ = - = Þ =

0 0
0
2
6
6 6
(1 2 sin )2 cos
(1 2 sin ) ( 2 cos )
4 4 sin

t tdt
I t dt t t
t
p
p p
-
- -
+
Þ = = + = -
-
ò ò

3 2
6
p
= - +
.
Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
2) Đặt
2
2 sin , 0; 4 sin cos
2
x t t dx t tdt
p
é ù
= Î Þ =
ê ú
ë û

Đổi cận:
1 3 3
1 sin ; sin
4 2 2 3
2
x t t x t t
p p
= Þ = Þ = = Þ = Þ =

2
3 3
2
2 2
4 4
(2sin 1)4 sin cos
2 (2 sin 1)
2 sin (2 2 sin )
t t tdt
I t dt
t t
p p
p p
+
Þ = = +
-
ò ò


3
3

4
4
1 2 6 3 3
2 (2 cos 2 ) 2(2 sin 2 )
2 6
t dt t t
p
p
p
p
p
+ -
= - = - =
ò
.
3) Ta có:
0
2
2
1
( 1) 1
dx
I
x
-
=
é ù
+ +
ê ú
ë û

ò

Đặt
2
1 tan , [0; ) (1 tan )
2
x t t dx t dt
p
+ = Î Þ = +
Đổi cận: 1 0; 0
4
x t x t
p
= - Þ = = Þ =
.
2
4 4 4
2
2 2
0 0 0
1 tan 1
cos (1 cos 2 )
2
(1 tan )
t
I dt tdt t dt
t
p p p
+
Þ = = = +

+
ò ò ò


4
0
1 1 2
( sin 2 )
2 2 8
t t
p
p
+
= + = .
4) Ta có:
1
3
0
1
xdx
I
x
=
+
ò
.
Đặt
2
2
3 2

tan (1 tan )
2
3 cos
dt
x x t xdx t dt xdx
t
= Þ = + Þ =
Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
4 4 4
2
2 2
0 0 0
2 2 2 (sin )
3 cos 3
1 sin
3.cos 1 tan
dt dt d t
I
t
t
t t
p p p
Þ = = =
-
+
ò ò ò


(

)
4
0
1 1 sin 2
ln ln 2 1 .
3 1 sin 3
t
t
p
+
= = +
-

Ví dụ 4.3. Tính các tích phân
3
4
6
1)
1 tan
dx
I
x
p
p
=
+
ò

4
0

2) ln(1 tan )
I x dx
p
= +
ò

3)
1
3 2
1
ln ( 1)
I x x dx
-
= + +
ò
4)
2
2
2
2 1
2 1
x
x
I dx
-
+
=
+
ò

5)
2
0
sin
4 sin
x x
I dx
x
p
=
+
ò
.

Lời giải.
1) Đặt
2
t x dx dt
p
= - Þ = -

Đổi cận: ;
3 6 6 3
x t x t
p p p p
= Þ = = Þ =
.
4 4
3 3 3
4 4 4

6 6 6
tan . tan .
1 cot 1 tan 1 tan
dt t dt x dx
I
t t x
p p p
p p p
Þ = = =
+ + +
ò ò ò

4
3 3 3
4 4
6 6 6
tan .
2 .
6 12
1 tan 1 tan
dx x dx
I I I dx I
x x
p p p
p p p
p p
Þ = + = + = = Þ =
+ +
ò ò ò

2) Đặt
4
x t dx dt
p
= - Þ = -
. Đổi cận
0 ; 0
4 4
x t x t
p p
= Þ = = Þ =
.
Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
0
4
0
4
1 tan
ln[1 tan( )] ln(1 )
4 1 tan
t
I t dt dt
t
p
p
p
-
= - + - = +
+

ò ò

4
0
[ln 2 ln(1 tan )]
t dt
p
= - +
ò
4
0
ln 2
ln 2. 2
4
dt I I
p
p
= - Þ =
ò

.ln 2
.
8
I
p
Þ =
3) Ta có:
0 1
3 2 3 2
1 0

ln ( 1) ln ( 1)
I x x dx x x dx
-
= + + + + +
ò ò

Đặt
t x dx dt
= - Þ = -
. Khi đó:
0 1
3 2 3 2
1 0
ln ( 1) ln ( 1)
x x dx t t dt
-
+ + = - + +
ò ò

1 1
3 2 3 2
0 0
ln ( 1) ln ( 1)
t t dt x x dx
= - + + = - + +
ò ò
0
I
Þ =
.

Chú ý: Bằng cách làm tương tự ta giải được bài toán tổng quát sau
Cho
( )
a
a
I f x dx
-
=
ò
. Ta có a)
0
2 ( )
a
I f x dx
=
ò
nếu
f
là hàm số chẵn
b)
0
I
=
nếu
f
là hàm số lẻ

4) Ta có
0 1
2 2

2 0
2 1 2 1
2 1 2 1
x x
x x
I dx dx
-
+ +
= +
+ +
ò ò

Đặt
t x
= -
ta có :
0 2 2
2 2 2
2 0 0
2 1 2 1 (2 1)2
2 1 2 1 2 1
t
x t t
x t t
dx dt dt
-
-
+ + +
= =
+ + +

ò ò ò


2
2
0
(2 1)2
2 1
x
x
x
dx
+
=
+
ò

2 2 2
2 2
2
0 0 0
(2 1)2 2 1
(2 1)
2 1 2 1
x
x x
x x
I dx dx x dx
+ +
Þ = + = +

+ +
ò ò ò

Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong

2
3
0
2 22
( )
3 3
x x= + = .
Chú ý : Với cách làm tương tự ta có tính chất tổng quát sau
Nếu
f
là hàm số chẵn thì
0
( )
( )
1
b b
x
b
f x
dx f x dx
a
-
=
+

ò ò
.

5) Đặt
x t
p
= -
ta có
2 2 2
0 0 0
( )sin sin sin
4 sin 4 sin 4 sin
I
t t t t t
I dt dt dt
t t t
p p p
p
p
-
= = -
+ + +
ò ò ò
1442443

2 2
0 0
0
sin (cos ) 5 cos
ln

2 2
4 sin 5 cos 4 5 5 cos
x d x x
I dx
x x x
p
p p
p p p
+
= = =
+ - -
ò ò


5 1 5 1 5 5 1
ln ln ln
5 2
4 5 5 1 5 1
p p
é ù
- + -
= - =
ê ú
ê ú
+ -
ë û
.
Chú ý: Tương tự ta có:
0 0
(sin ) (sin )

2
xf x dx f x dx
p p
p
=
ò ò
.

Ví dụ 5.3. Tính các tích phân sau
1)
2 2
2
3
1 x
I dx
x
+
=
ò

2 3
2
5
2)
4
dx
I
x x
=
+

ò
(A – 2003 )
3)
3
3
1
2
2 2
xdx
I
x
-
=
+
ò
(A1-2008) 4)
2
1
1 1
x
I dx
x
=
+ -
ò
(A – 2004 )
Lời giải.
1) Ta có
2 2
2

2
3
1.
x xdx
I
x
+
=
ò
.
Đặt
2 2 2
1 1
t x x t xdx tdt
= + Þ = - Þ =
Đổi cận:
3 2; 2 2 3
x t x t
= Þ = = Þ =

Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
3
3 3
2
2 2
2
. 1 1 1
(1 ) ln
( 1)( 1) 2 1

1
t tdt t
I dt t
t t t
t
æ ö
-
= = + = +
ç ÷
ç ÷
- + +
-
è ø
ò ò


1 1 1 1 1 3
3 ln 2 ln 1 ln .
2 2 2 3 2 2
= + - - = +
2) Ta có:
2 3
2 2
5
4
xdx
I
x x
=
+

ò

Đặt
2 2 2
4 4
t x x t xdx tdt
= + Þ = - Þ =
Đổi cận:
5 3; 2 3 4
x t x t
= Þ = = Þ =

4
4 4
2 2
3 3
3
1 2 1 5
ln ln
4 2 4 3
( 4) 4
tdt dt t
I
t
t t t
-
Þ = = = =
+
- -
ò ò

.
3) Đặt
3
3
3 2
2 3
2 2 2 2
2 2
t
t x t x x dx t dt
-
= + Û = + Û = Þ =
Đổi cận :
1
1
2
x t
= - Þ =
;
3 2
x t
= Þ =
.Ta có :
2
2 2
3
2 4 5 2
1
1 1
( 2) 3 3 3 3 3

.
2 2 4 2 20 4
t
I t dt t t dt t t
t
æ ö æ ö
-
= = - = -
ç ÷ ç ÷
è ø è ø
ò ò


24 3 3 12
3
5 20 4 5
æ ö æ ö
= - - - =
ç ÷ ç ÷
è ø è ø
.
4) Đặt
2
1 1 1 ( 1) 2( 1)
t x x t dx t dt
= + - Þ = + - Þ = -
Đổi cận:
1 1; 2 2
x t x t
= Þ = = Þ =

2 2
2
2
1 1
( 2 2)( 1) 2
2 2 ( 3 4 )
t t t
I dt t t dt
t t
- + -
Þ = = - + -
ò ò


2
3 2
1
3 11
2 4 2 ln 4 ln 2
3 2 3
t t
t t
æ ö
ç ÷= - + - = -
ç ÷
è ø
.
Nguyn Tt Thu 01699257507
Trng THPT Lờ Hng Phong

Chỳ ý: Khi gp tớch phõn dng
1
,
n
k k k
I f ax b x x dx
b
a
-
ộ ự
= +
ờ ỳ
ở ỷ
ũ
ta cú
th i bin bng cỏch t
n
k
t ax b
= +
.

Vớ d 6.3. Tớnh cỏc tớch phõn sau
2
5
0
1) sin
I xdx
p
=

ũ

2
0
sin 2 sin
2)
1 3 cos
x x
I dx
x
p
+
=
+
ũ
(A 2005 )
3
0
3)
cos .cos
3
dx
I
x x
p
p
=
ổ ử
-
ỗ ữ

ố ứ
ũ

4
3
0
sin
4)
(sin 2 cos )
xdx
I
x x
p
=
+
ũ

4
6
0
tan
5)
cos2
x
I dx
x
p
=
ũ
(A 2008 )

6)
2
2 2
0
sin 2
4 sin cos
x
I dx
x x
p
=
+
ũ
(A 2006 ).
Li gii.
1) Ta cú:
2
2 2
0
(1 cos ) sin
I x xdx
p
= -
ũ
. t
sin cos
t x dt xdx
= ị =

i cn :

0 0; 1
2
x t x t
p
= ị = = ị =

1 1
2 2 2 4
0 0
8
(1 ) (1 2 )
15
I t dt t t dtị = - = - + =
ũ ũ
.
2) t
2
1
cos
3
1 3 cos
3 sin
2 1 3 cos
t
x
t x
x
dt dx
x
ỡ

ù
-
ù
ù
=
ù
ù
= + ị
ớ
ù
ù
= -
ù
ù
+
ù
ợ

Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
Đổi cận:
0 2, 1
2
x t x t
p
= Þ = = Þ =
.
( )
1 2
2

2
2 1
1 2 2
2 1 2 1
3 3 9
t
I dt t dt
æ ö
æ ö
÷
-ç
÷
÷
ç
ç
÷
= + - = +
÷
ç
ç
÷
÷
ç
ç
÷
ç
÷
è ø
÷
ç

è ø
ò ò

2
3
1
2 2 34
9 3 27
t
t
æ ö
÷
ç
÷
ç
= + =
÷
ç
÷
ç
÷
÷
ç
è ø
.
3) Ta có:
3 3
2
0 0
2 2

cos (cos 3 sin ) cos (1 3 tan )
dx dx
I
x x x x x
p p
= =
+ +
ò ò

Đặt
2
tan
cos
dx
t x dt
x
= Þ =
Đổi cận:
0 0; 3
3
x t x t
p
= Þ = = Þ =
3
3
0
0
2 3 4 3
2 ln | 1 3 | ln 2
3 3

1 3
dt
I t
t
Þ = = + =
+
ò
.
4) Ta có:
4 4
3 3 2 3
0 0
sin tan
cos (2 tan ) cos (2 tan )
xdx xdx
I
x x x x
p p
= =
+ +
ò ò

Đặt
2
tan
cos
dx
t x dt
x
= Þ =

Đổi cận:
0 0; 1
4
x t x t
p
= Þ = = Þ =

1 1
3 2 3
0 0
1 2
(2 ) ( 2) (2 )
tdt
I dt
t t t
æ ö
Þ = = ç - ÷
ç ÷
+ + +
è ø
ò ò


1
2
0
1 1 1

2 36
( 2)

t
t
æ ö
= ç- + ÷ =
ç ÷
+
+
è ø
.
5) Đặt
2
tan
1
dt
t x dx
t
= Þ =
+
. Khi đó:
2
2
1
cos2
1
t
x
t
-
=
+

Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
Đổi cận:
1
0 0;
6
3
x t x t
p
= Þ = = Þ = .
1 1 1
3 3 3
4 2 4
2
2 2 2 2
0 0 0
(1 )
1
(1 )(1 ) 1 1
t t dt t dt dt
I t dt
t t t t
æ ö
+
Þ = = = - -
ç ÷
+ - - -
è ø
ò ò ò

1
3
3
0
1 1 1 3 1 10 3
ln ln
2 1 3 2 27
3 1
t t
t
t
æ ö
- -
ç ÷= - - = -
ç ÷
+
+
è ø
.
6) Đặt
2 2
2 2
3 sin2
4 sin cos
4 sin cos
x
t x x dt dx
x x

= + Þ =
+

2 2
sin 2 1
3
sin cos
x
dx dt
a x b x
Þ =
+
.
Đổi cận
0 1; 2
2
x t x t
p
= Þ = = Þ =
2
1
1 1
3 3
I dt
Þ = =
ò
.
Chú ý:
1) Khi gặp tích phân có dạng sin
n

I xdx
=
ò

* Nếu
n
chẵn thì ta hạ bậc
* Nếu
n
lẻ ta đặt
sin
t x
=

2) Đối với tích phân sin .cos
b
n m
a
I x xdx
=
ò
ta có các TH sau
* Nếu
n
chẵn,
m
lẻ ta đặt
sin
t x
=

* Nếu
n
lẻ,
m
chẵn ta đặt
cos
t x
=

3) Ngoài những cách trên ta lưu ý khi gặp tích phân
(sin , cos )
b
a
I R x x dx
=
ò
ta có thể đặt
tan
2
x
t = ta chuyển được tích
phân đã cho về tích phân của hàm hữu tỉ.
4) Khi gặp tích phân dạng
(tan )
b
a
I f x dx
=
ò

(hoặc
(cot )
b
a
I f x dx
=
ò
)
Ta có thể đặt
tan
t x
=
(hoặc
cot
t x
=
).


Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
Ví dụ 7.3. Tính các tích phân sau
1)
1
1 3 ln .ln
e
x x
I dx
x
+

=
ò
(B – 2004)
2)
ln 8
2
ln 3
1 .
x x
I e e dx
= +
ò
(D1 – 2004 ).
2
2
0
3) ln(sin 1 sin )
I x x dx
p
= + +
ò

4)
2
1 sin
0
(1 cos )
ln
1 sin
x

x
I dx
x
p
+
+
=
+
ò
.
Lời giải.
1) Đặt
2
1 2
1 3 ln ln
3 3
t dx
t x x tdt
x
-
= + Þ = Þ =
Đổi cận:
1 1; 2
x t x e t
= Þ = = Þ =

2
2 2
5 3
2 4 2

1 1
1
2 2 2 116
( 1) ( ). ( )
9 9 9 5 3 135
t t
I t t tdt t t dtÞ = - = - = - =
ò ò
.
2) Ta có:
ln 8
ln 3
1. . .
x x x
I e e e dx
= +
ò

Đặt
2
1 1 2
x x x
t e e t e dx tdt
= + Þ = - Þ =
Đổi cận:
ln 3 2; ln 8 3
x t x t
= Þ = = Þ =

3

3 3
5 3
2 4 2
2 2
2
1076
2 ( 1) 2 ( ) 2
5 3 15
t t
I t t tdt t t dt
æ ö
ç ÷Þ = - = - = - =
ç ÷
è ø
ò ò
.
Chú ý :
* Khi gặp tích phân dạng
(ln )
b
a
dx
I f x
x
=
ò
thì ta đặt :
ln
t x
=

dx
dt
x
Þ = .
Nguyễn Tất Thu 01699257507
Trường THPT Lê Hồng Phong
* Khi gặp tích phân dạng
( )
b
mx n
a
T f e dx
+
=
ò
thì ta đặt
mx n
t e
+
=

1
mx n
dt
dt me dx dx
m t
+
Þ = Þ = .
3) Đặt
t x dx dt

p
= - Þ =

Đổi cận:
0 ; 2
x t x t
p p p
= Þ = - = Þ =

2
ln sin 1 sin
I x x dx
p
p
-
æ ö
Þ = - + +
ç ÷
è ø
ò

Vì hàm số
2
( ) ln sin 1 sin
f x x x
æ ö
= - + +
ç ÷
è ø
là hàm số lẻ nên

0
I
Þ =
.
4) Ta có:
2 2
0 0
(1 sin )ln(1 cos ) ln(1 sin )
I x x dx x dx M N
p p
= + + - + = -
ò ò

Đặt
2
0
(1 cost)ln(1 sin )
2
t x M t dt
p
p
= - Þ = + +
ò


2
0
cos .ln(1 sin )
N x x dx
p

= + +
ò

2 2
0 0
cos .ln(1 sin ) cos ln(1 sin )
I N x x dx N x x dx
p p
Þ = + + - = +
ò ò

Đặt
cos
ln(1 sin )
1 sin
cos
sin 1
x
u x
du dx
x
dv xdx
v x
ì
ì
= +
=
ï ï
Þ
+

í í
=
ï
ï
= +
î
î

2
2
2
0
0
0
(1 sin ).ln(1 sin ) cos . 2ln 2 sin
|
I x x x dx x
p
p
p
Þ = + + - = -
ò


2 ln 2 1
= -
.