Đề tài: " SUY NGHĨ BƯỚC ĐẦU VỀ ĐẶC TRƯNG VÀ VAI TRÒ CỦA ĐẠO ĐỨC TÔN GIÁO " docx

………… o0o…………
















Nghiên cứu triết học
Đề tài: " SUY NGHĨ BƯỚC ĐẦU VỀ ĐẶC
TRƯNG VÀ VAI TRÒ CỦA ĐẠO ĐỨC TÔN
GIÁO "
SUY NGHĨ BƯỚC ĐẦU VỀ ĐẶC TRƯNG VÀ VAI TRÒ CỦA ĐẠO ĐỨC
TÔN GIÁO

NGUYỄN ĐỨC LỮ(*)

Từ năm 1986, Việt Nam tiến hành công cuộc đổi mới đất nước. Cơ chế
kinh tế mới đã thực sự kích thích tính năng động, sáng tạo và khơi dậy tiềm
năng của con người. Những thành tựu về nhiều mặt, nhất là sự phát triển

kinh tế trong những năm qua là một minh chứng đầy sức thuyết phục về
tính hiệu quả của cơ chế mới. Tuy nhiên, trong xã hội đã nảy sinh, đang tồn
tại và có xu hướng phát triển những hiện tượng suy thoái về đạo đức và
nhân cách con người. Hiện tượng suy thoái đạo đức không chỉ diễn ra trên
bình diện xã hội mà cả trong tổ chức đảng và cơ quan công quyền. Đại hội
X của Đảng đã chỉ rõ: "Một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên, kể cả
một số cán bộ chủ chốt các cấp, yếu kém cả về phẩm chất và năng lực…
Thoái hóa, biến chất về chính trị, tư tưởng, về đạo đức, lối sống; tệ quan
liêu, tham nhũng, lãng phí, sách nhiễu dân trong bộ phận không nhỏ cán
bộ, đảng viên diễn ra nghiêm trọng, kéo dài chưa được ngăn chặn, đẩy
lùi…"(1) . Đó là nguy cơ lớn đối với sự sống còn của Đảng và chế độ ta.
Làm sao để ngăn chặn một cách hiệu quả sự suy thoái đạo đức đang có xu
hướng gia tăng hiện nay? Điều này cần có sự nỗ lực của nhiều người, nhiều
ngành, nhiều lĩnh vực; trong đó không thể bỏ qua vai trò của đạo đức tôn
giáo. Đảng ta cũng thừa nhận rằng, đạo đức tôn giáo có nhiều điều phù hợp
trong công cuộc xây dựng xã hội mới.
Đạo đức tôn giáo luôn gắn với đạo đức xã hội và chịu ảnh hưởng của đạo
đức xã hội. Tuy nhiên, đạo đức tôn giáo lại có tính đặc thù. Điều này biểu
hiện ở chỗ:
Một là, tôn giáo phản ánh khát vọng về hạnh phúc của con người.
Trong lịch sử nhân loại đã từng tồn tại những quan niệm khác nhau về hạnh
phúc. Người vô thần quan niệm hạnh phúc khác người hữu thần; người lao
động quan niệm hạnh phúc khác giai cấp bóc lột; kẻ đi xâm lược quan niệm
hạnh phúc khác với người nô lệ; người già quan niệm hạnh phúc khác với
người trẻ Mỗi cá thể, mỗi cộng đồng người ở từng quốc gia, dân tộc cũng
có quan niệm khác nhau về hạnh phúc.
Hạnh phúc là một trong những phạm trù cơ bản của đạo đức học, là mối
quan tâm lớn, là mục đích của con người. Nó bắt nguồn và tồn tại trong
cuộc sống hiện thực như những cảm nhận, phân tích, đánh giá có tác dụng
mạnh mẽ đến ý nghĩa, hành vi, quan hệ giữa con người với con người và

giữa con người với xã hội(2), đồng thời hạnh phúc gắn liền với tự do. Đạo
đức xã hội xã hội chủ nghĩa là phải kiến tạo được môi trường, trong đó mọi
người sống hạnh phúc và tự do. Tự do của mỗi người không hạn chế hoặc
thủ tiêu tự do của người khác; ngược lại, tự do của mỗi người tạo điều kiện
phát triển tự do của mọi người, một xã hội thực sự mình vì mọi người và
mọi người vì mình. Lịch sử quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội trong
những thập niên qua ngày càng cho thấy tính phức tạp, lâu dài của việc
kiến tạo hạnh phúc ở cuộc sống trần thế.
Trên thực tế, chẳng ai có thể đạt được hạnh phúc tuyệt đỉnh như mơ ước
của tín đồ Kitô giáo và Phật giáo về xã hội ở Thiên đường hoặc cõi Niết
bàn xa xôi nào đấy.
Khi bàn về hạnh phúc, các nhà thần học Công giáo chia mức độ hạnh phúc
làm hai loại: hạnh phúc tương đối là cảm giác của con người về việc thỏa
mãn nhu cầu cụ thể ở cuộc sống trần gian; còn hạnh phúc tuyệt đối là hạnh
phúc tuyệt hảo, hoàn thiện, tột đỉnh, vĩnh hằng. Hạnh phúc tuyệt đối chỉ có ở
Thiên đường, ở nước Chúa ngàn năm. "Nước Đức Chúa Trời" được mô tả là
nơi yên lành, vô lo, chẳng có cướp bóc và nô lệ, chẳng có khổ đau, bệnh tật
và chết chóc; nghĩa là ở "nơi ấy", con người được mãn nguyện và hạnh phúc
hoàn toàn trong việc hưởng thụ trọn vẹn tình thương yêu của Chúa.
Phật giáo quan niệm khi con người được giải thoát và đạt sự giác ngộ cao
sẽ tới Niết bàn - nơi hạnh phúc siêu việt, đồng thời khuyên tín đồ lấy "một
đời sống đạo đức là một đời sống hạnh phúc"(3). Phật giáo quan niệm hạnh
phúc trước hết là đoạn tuyệt với "tham, sân, si" để an tâm, thư thái, để yên
tĩnh về tâm hồn và sau khi chết, con người được hưởng hạnh phúc tuyệt đối
ở cõi Tây phương cực lạc.
Phật giáo Đại thừa có nói về một số Tịnh thổ nổi tiếng, như Tịnh thổ Di
Lặc, Tịnh thổ Linh Sơn, Tịnh thổ Như lai, Tịnh thổ A Di Đà Phật… Thế
giới Tây phương cực lạc là Tịnh thổ A Di Đà Phật. Trong thế giới cực lạc
ấy, đâu đâu người ta cũng thấy Phật và Bồ Tát cứu khổ cứu nạn. Mọi thứ
đều quý giá và thanh cao. Mọi người ở đấy đều có trí tuệ cao siêu, dung

mạo đoan trang, thái độ cởi mở, chỉ có vui vẻ mà không bao giờ có khổ
đau, phiền não, bất công và hận thù.
Dù được mô tả có đôi chút khác nhau, song, Thiên đường của Công giáo
hay Niết bàn của Phật giáo vẫn có điểm chung, đó là "một thế giới hoàn
mỹ”, nơi đạt đến tuyệt đỉnh của niềm ước mơ, khát vọng về hạnh phúc của
con người. Tuy tôn giáo chỉ là "hạnh phúc hư ảo của nhân dân", nhưng
không ít người vẫn cảm thấy "hạnh phúc" khi chưa có hạnh phúc thực sự;
tuy tôn giáo là "mặt trời ảo tưởng", là “trái tim của thế giới không có trái
tim”, nhưng chừng nào mà khát vọng nơi trần tục không được thỏa mãn thì
dường như nó vẫn là một động lực kích thích con người vươn tới. Thực ra,
Thiên đường, Niết bàn mang nặng ý nghĩa nhân sinh, thể hiện khát vọng
của con người vươn tới hạnh phúc vĩnh hằng. Vì thế, đó vẫn là nhu cầu tinh
thần của đồng bào có tôn giáo. Chính sự nỗ lực không ngừng phấn đấu để
đến với cái "xã hội lý tưởng” ấy đã góp phần không nhỏ cho con người trút
bỏ tội lỗi, giã từ cái ác để vươn tới cái thiện.
Hai là, tôn giáo hướng con người tới hành vi làm thiện, tránh ác.
Thiện, ác là hai phạm trù xuất hiện rất sớm trong lịch sử nhân loại và trở
thành phạm trù phổ biến trong đạo đức của mọi thời kỳ lịch sử. Thiện, ác là
cặp phạm trù đối lập, đồng thời cũng là hai phạm trù cơ bản có quan hệ
chặt chẽ trong đạo đức xã hội và đạo đức tôn giáo. Tuy nhiên, thiện, ác
trong tôn giáo có điểm tương đồng, nhưng cũng có sự khác biệt với thiện,
ác thế tục ở mức độ nhất định. Cùng là vấn đề thiện, ác, nhưng trong tôn
giáo, chúng được đề cao, cường điệu và thiêng hóa bằng giáo lý, giáo luật,
tín điều để mọi người tuân thủ một cách nghiệm ngặt dưới sức mạnh của
thần quyền.
Trong đạo đức tôn giáo và đạo đức xã hội thì thiện, ác vẫn là hai phạm trù
trung tâm và trọng yếu nhất. Nhưng, vấn đề thiện, ác trong đạo đức tôn
giáo được gắn chặt với hậu quả của hành vi hành xử của tín đồ và do có sự
thưởng phạt "nghiêm minh" bởi các đấng siêu nhiên, nên tính giáo dục và
khả năng răn đe của nó đạt hiệu quả rất cao.

Nhiều học thuyết cho rằng, con người vốn mang tính thiện, cái ác thật sự
chỉ xuất hiện cùng với sự hình thành các cộng đồng người và phát triển
trong xã hội có sự phân hóa giai cấp, khi mà trong xã hội tồn tại những lợi
ích đối lập nhau. Cho đến nay, thiện và ác vẫn song hành như hai mặt ở
trong từng con người. Tuy nhiên, từ dân tộc nọ đến dân tộc kia, từ thời kỳ
này sang thời kỳ khác, những quan niệm về thiện, ác đã biến đổi rất nhiều
thậm chí đến mức trái ngược nhau.
Theo quan niệm của Khổng giáo, bản tính con người là có tính thiện: "nhân
chi sơ tính bản thiện". Thần học của Kitô giáo quan niệm, con người toàn
thiện không phải do tu tập, mà là "sánh bước cùng Thiên Chúa". Đạo Công
giáo cho Chúa là cái thiện toàn năng, tức Chúa là mẫu hình lý tưởng, là
nguồn gốc của cái thiện. Từ quan niệm về cái thiện, Kinh thánh đề cập đến
nhân đức, đó là hành vi và biểu hiện cụ thể của cái thiện. Khi cái thiện
nhường chỗ cho cái ác, là lúc con người không còn chế ngự được dục
vọng, không làm chủ được mình tất sẽ dẫn đến sống buông thả để cho cái
ác xuất hiện, tội lỗi hoành hành, nhân cách bị lu mờ. Cái ác vốn có nguồn
gốc từ quỷ dữ là kẻ thù của cái thiện, cũng là địch thủ của Thiên Chúa và
mọi tín đồ. Cái ác xuất hiện trên trần thế là sự kết hợp giữa quỷ dữ và tật
xấu của con người. Kinh thánh cho rằng, con người có các tật xấu cơ bản,
đó là: kiêu ngạo, dâm ô, hờn giận, ăn uống quá độ, ghen ghét, lười biếng…
Công giáo răn dạy tín đồ làm lành, tránh ác là noi gương Chúa. Sự ban
thưởng và trừng phạt đối với ai làm thiện hoặc mắc ác: "Ai làm việc thiện
sẽ sống lại để được sống. Còn ai làm điều ác sẽ sống lại để nhận án phạt"
có tác dụng lớn đối với việc giáo dục tính hướng thiện ở con người. Thiên
đường của Kitô giáo, Hồi giáo và Niết bàn của Phật giáo cũng như Địa
ngục có tác dụng khuyến thiện, trừ ác đối với các tín đồ.
Phật giáo rất chú ý giáo hóa chúng sinh bằng "Ngũ giới", "Thập thiện". Đó
chính là nhằm gạt bỏ điều ác, khuyến khích làm điều thiện. Phật giáo quan
niệm "thiện" không chỉ là chuẩn mực đạo đức cần có, mà còn là phương
tiện để giải thoát.

Trái ngược với Thiên đường và Niết bàn là Địa ngục mà các tôn giáo đều
nói đến. Đạo Kitô coi Địa ngục là nơi ở của những người chết mà trước đó
không tin đạo và phạm nhiều tội ác. Đạo Phật coi Địa ngục là cõi khổ, là
nơi đày đoạ các chúng sinh khi sống có nhiều tội ác. Nhưng đạo Phật coi
cuộc sống ở Địa ngục không phải là vĩnh viễn. Theo luật luân hồi, nghiệp
báo, những kẻ trả hết nợ của tội ác do mình gây nên sẽ được tái sinh ở kiếp
sống khác tốt đẹp hơn, trong đó có kiếp người. Phật giáo quan niệm rằng,
Địa ngục không phải chỉ có một mà có nhiều loại (sách Phật có ghi tới 136
loại Địa ngục). Tuỳ theo tội nặng, nhẹ mà con người bị đầy xuống từng loại
Địa ngục tương ứng với tội lỗi đã mắc theo luật nhân quả nghiệp báo. Các tín
đồ Hồi giáo cho Địa ngục là nơi ghê rợn, ở đấy có lửa cháy đùng đùng, khói
cuộn ngút ngàn. Những người bị đày xuống đó phải đeo gông xiềng, chịu đủ
mọi cực hình tra tấn.
Thiên đường - Địa ngục là hai thế giới đối lập nhau do con người tưởng
tượng nên nhằm thưởng công và phạt tội đối với những ai làm được điều
thiện hoặc mắc tội ác. Dù là những thế giới không tưởng, nhưng không ít
người đã tin vào cái thế giới mà tôn giáo tưởng tượng ra và trên giác độ
đạo đức học, thì những "thế giới" ấy có giá trị trừ ác, hướng thiện hữu hiệu
để bổ sung cho luật pháp mà nhiều thể chế chính trị đã nhận ra.
Ba là, tôn giáo nhấn mạnh đức khoan dung, lòng vị tha và thương người.
Sự nhẫn nhục, chịu đựng cũng là một biểu hiện của đức khoan dung trong
đạo đức tôn giáo. Khoan dung là thái độ nhân nhượng, hiếu hòa, tôn trọng
với những gì khác ta. Chính vì thế mà ở Việt Nam và Trung Quốc đã hình
thành và tồn tại cái gọi là Tam giáo (Nho – Phật – Lão). Một trong 14 điều
răn của kinh Phật đối với tín đồ là "Lễ vật lớn nhất của loài người là khoan
dung"(4).
Trong đạo đức Kitô giáo, tình yêu thương được đề cập trên bốn phương
diện: yêu Chúa, yêu thương mình, yêu thiên nhiên và yêu tha nhân. Trong
đó, yêu thương Chúa là trên hết, yêu bản thân là thứ hai và yêu tha nhân là
trọng tâm: "Hãy yêu mến Thiên Chúa trước hết, rồi đến bản thân ngươi,

sau đó sẽ yêu thương người gần mình nhất như chính bản thân mình… Bởi
vì nếu không yêu bản thân mình thì làm sao ngươi có thể yêu thương người
gần mình một cách chân thực"(5). Ngoài con người ra, Kitô giáo còn nhắc
tín đồ phải yêu thiên nhiên. Thiên nhiên cũng là tạo vật của Chúa và vì vậy,
yêu Chúa không thể không yêu tạo vật của Chúa. Tha nhân được hiểu
không chỉ là những người đồng đạo, mà còn là con người nói chung, không
phân biệt chủng tộc, giai cấp, giới tính, năng lực, trình độ, cá tính, thiện ác,
thậm chí cả kẻ thù.
Cả kinh Cựu ước và Tân ước đều đề cập đến giới răn, yêu thương người
khác nhưng tính chất và mức độ lại không như nhau, thậm chí đôi chỗ còn
trái ngược nhau.
Lòng vị tha, bác ái trong các tôn giáo có nét nổi bật là ít vụ lợi, khước từ sự
trả ơn, đáp nghĩa. Đó cũng là đặc trưng của đạo đức tôn giáo. Vị tha là vì
người khác, nó đối lập với vị kỷ (tức là sống cho mình và vì mình). Tinh
thần vị tha là thương yêu người khác một cách chân thành, hết mình với
thái độ vô tư, vì động cơ đức ái, nên tình thương có tính tự giác cao. Phật
dạy con người phải sống vị tha, sống để đi tìm hạnh phúc cho người khác
chứ không phải chỉ lo hạnh phúc cho riêng mình. Từ vị tha mà đến thương
người và chính thương người mới là vị tha.
Phật giáo nêu cao triết lý sống "thương người như thể thương thân" qua
hành động “từ bi”. Điều này có tác dụng giáo dục con người hành thiện,
với biểu hiện "lá lành đùm lá rách" khi có thiện tai, bất hạnh trong cộng
đồng. Theo nhà Phật, "từ bi" là tình thương yêu không giới hạn, vô bờ bến.
Tình thương con người mà tôn giáo đề cập không phải chung chung, mà
khá cụ thể, thiết thực. Tôn giáo đòi hỏi các tín đồ của mình có hành động
cụ thể, như cho kẻ đói ăn, cho kẻ khát uống, cho kẻ rách mặc, chăm lo
người ốm đau, bệnh hoạn, chăm sóc người già nua, đối xử tốt với kẻ dưới,
tha thứ kẻ tội lỗi, khuyên can người lầm lạc, bảo ban kẻ dốt nát… luôn đặt
mỗi con người trong tình thương yêu đồng loại. Kitô giáo đòi hỏi mỗi tín
đồ phải có một tình thương yêu con người một cách chân thành, trong sáng

và thiết thực: "Anh chị em đừng thương yêu nhau bằng lời nói xuông, bằng
miệng lưỡi bên ngoài, phải thương yêu một cách chân thực và bằng việc
làm"(6). Còn Phật giáo coi cứu một người phúc đẳng hà sa và "Cứu một
mạng người còn hơn xây bảy tháp phù đồ" hay khuyên tín đồ hãy phấn đấu
vì an lạc cho Chư thiên và cho loài người.
Bốn là, tôn giáo đưa ra những chuẩn mực giá trị ràng buộc cuộc sống gia
đình
Trong xã hội, gia đình được coi là cộng đồng đầu tiên, là tế bào tạo của xã
hội loài người. Gia đình có vai trò quan trọng trong việc định hướng phẩm
chất đạo đức của con người. Khổng giáo quan niệm có "tề gia" mới cai trị
được đất nước (trị quốc), và có đủ hai tiêu chuẩn ấy mới có thể "bình thiên
hạ" được. Kitô giáo rất quan tâm tới gia đình và coi đền thờ tại gia là nơi
chuyển giao đức tin của tiền nhân, vun trồng các truyền thống tôn giáo,
dâng lời cầu nguyện chung lên Thiên Chúa và diễn tả các niềm tin tôn giáo
trong cuộc sống hàng ngày. Khổng giáo, Kitô giáo đều rất chú ý tới những
chuẩn mực đạo đức trong gia đình theo các mối quan hệ chủ yếu: quan hệ
giữa cha mẹ với con cái, giữa vợ với chồng.
Người cha được công nhận là gia trưởng, là chủ và là hiện thân của toàn
gia đình. Người cha có uy quyền trong việc giáo dục con cháu, được coi là
cội nguồn của một tông đường và là sợi dây nối kết một dòng tộc, góp phần
duy trì chủng tộc. Nếu ai chết mà không có con nối dõi, người ta coi như đã
bị Thiên Chúa phạt, còn Khổng giáo coi là tội "bất hiếu". Còn người mẹ
được gọi là "Mẹ của sự sống". Thiên Chúa đã tạo dựng nên sự sống con
người, gồm có cha và mẹ, nếu không có cha mẹ thì không có con cái và tất
yếu, thiếu họ thì không thể có con dân Thiên Chúa được. Như vậy, nếu tôn
trọng Đấng tạo hoá thì con người phải biết tôn kính cha mẹ. Thiên Chúa
muốn đặt cha mẹ bên cạnh Thiên Chúa trong việc hành xử của con, nhưng
so với Thiên Chúa thì cha mẹ chỉ đứng ở hàng thứ yếu. Điều đó không phải
hạ thấp vai trò của cha mẹ, mà chỉ là để làm nổi bật tính duy nhất vô nhị
của Chúa. Điều răn thứ tư trong bảng thập giới quy định con người: "Hãy

thảo kính cha mẹ để ngày đời của các ngươi được dài trên Đức Chúa"(7).
Chính Giêsu đã nêu gương về sự tôn kính với cha mình, mặc dù cha là
người thợ mộc, còn mẹ là người phụ nữ bình dân. Thảo kính cha mẹ còn thể
hiện ở sự vâng phục. Vâng phục cha mẹ là chấp nhận trật tự, đẳng cấp của thụ
tạo. Kitô giáo còn đưa ra hình thức chế tài trong việc thực hiện giới răn thứ tư:
"Ai thảo kính cha mẹ sẽ được phần thưởng là được sống lâu và hạnh phúc trên
cõi trần thế"; ngược lại, "Ai cười nhạo cha và không tuân phục mẹ theo bổn
phận, kẻ ấy sẽ bị quạ mổ xác bên suối và chim kền kền xé thịt".
Trong thập giới có điều 6 và điều 9 ngăn cấm các hành vi tội lỗi trong quan
hệ vợ chồng nhằm góp phần bảo vệ hôn nhân. Công đồng Vatican 2 đã ca
ngợi những vợ chồng: "Dựa vào suy tính khôn ngoan với một lòng quảng
đại hào hiệp đã chấp nhận nuôi dạy tốt trong một gia đình". Kitô giáo ca
ngợi hôn nhân một vợ một chồng và hôn nhân bất khả ly: "Điều gì Thiên
Chúa đã phối hợp thì loài người không được phân ly"(8).
Đạo đức tôn giáo mang trong nó tính "thiêng", có phần "hư ảo" nên có
những điểm khác với đạo đức thế tục. Nhưng chính điều đó là đặc trưng
của đạo đức tôn giáo và đã làm cho không ít người tiếp nhận giá trị đạo đức
thế tục dễ dàng và thể hiện ở những hành vi cụ thể trong thế giới hiện tồn
hơn. Đạo đức tôn giáo đã góp phần làm lành mạnh hóa quan hệ giữa con
người với con người và với tự nhiên. Tuy nhiên, nói như vậy không có
nghĩa đạo đức tôn giáo chỉ có tính tích cực mà không có tính tiêu cực và
cũng không nên quên rằng, vẫn còn hiện tượng phi đạo đức, phản văn hóa
nảy sinh từ tôn giáo.

* Phó giáo sư, tiến sĩ, Học viện Chính trị - Hành chính Quốc gia Hồ Chí
Minh.
(1) Đảng Cộng sản Việt Nam. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ
X. Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2006, tr.263 -264.
(2) Xem: Giáo trình Đạo đức học. Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1993,
tr. 87.

(3) Đạo đức học Phật giáo. Viện Nghiên cứu Phật học Việt Nam ấn hành,
1993, tr 16
(4) Kim Cương Tử. Trích lời kinh Phật.
(5) Toà Tổng Giám mục thành phố Hồ Chí Minh. Thần học luân lý chuyên
biệt, t.I, 1996, tr. 310.
(6) Hồng y Giuse Maria Trịnh Vắn Căn. Kinh Thánh trọn bộ Cựu ước và
Tân ước. Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, 1985, tr. 2274 – 2275.
(7) (Xh 20,12)
(8) (Mt19,4-6)