Đề tài triết học " Sai lầm, rủi ro trong khoa học phương Tây và đổi mới tư duy về khoa học ở Việt Nam " pot





Đề tài triết học

Tiểu luận nghiên cứu đề tài, tiểu luận
triết học, kinh tế chính trị, triết học
mác lênin, chủ nghĩa xã hội, đường lối
cách mạng, lý luận triết học
TRIT HOC, S7 (218), THANG 7 - 2009
1. Vn  phan xet cac sai lm
trong khoa hoc
Sai lm va rui ro khoa hoc thuc mt
th hai cua vn  c ban cua trit hoc
phng Ty trong sut lch s tn tai cua
no. Do vy, vn  nay c cac nha trit
hoc, cac nha khoa hoc lun va cac nha xa
hi hoc rt quan tm nghin cu. Phan
xet cac sai lm trong khoa hoc nh th
nao? Phan xet chung t goc  nao va co
th ng x vi chung nh th nao? Vn 
nay c giai quyt nh th nao trong
trit hoc va khoa hoc phng Ty va 
Vit Nam? Bai vit nay mun th tra li
mt s cu hoi thuc loai nh vy.
Xet t goc  trit hoc va khoa hoc
lun(1), vn  khng phai la co hay
khng co sai lm va rui ro trong khoa hoc,
bi tri thc khoa hoc ch la mt loai tri

thc co kha nng tin gn v han ti chn
ly, ma vn  la  ch, con ngi va xa hi
ng x vi loai sai lm o nh th nao.
Vn  la bao v cac nha khoa hoc khoi b
chup mu, quy kt, hoan i hay anh trao
“sai lm khoa hoc” thanh nhng “sai lm
phi khoa hoc” dn n nhng cach ng x
gy tai hai, thm ch lam tn thng
khng ch i vi ca nhn nha khoa hoc,
ma ca nganh khoa hoc noi ring va ca xa
hi noi chung. Vn  la cn co thit ch
xa hi(2) nh th nao  th h ngay nay
khng lp lai nhng bai hoc qua t trong
lch s nhn thc khoa hoc cua loai ngi?
Trong lch s nhn loai a khng t
ln cac sai lm trong khoa hoc c phat
hin va c chnh cac nha khoa hoc sa
cha, b sung hoc thay th tri thc khoa
hoc t ung n nay bng nhng tri thc
ung n nhiu hn vi nhng cai gia rt
t, t nht la v mt thi gian. V du,
trong hang th ky con ngi tng quan
nim trai t la trung tm cua vu tru. Mai
n nm 1543, Copernicus mi cng b
phat hin cua ng la trai t khng phai
trung tm vu tru, ma trai t quay xung
quanh mt tri. Nhng sut na th ky
sau o, h thng quan nim cua
Copernicus vn khng c cac nha khoa
hoc va nhng ngi co quyn lc luc by

gi chp nhn, thm ch no con b cho la
“sai lm” va b trng phat. Phai mai n
nm 1609, Galileo mi xy dng c cac
knh vin vong cho phep quan sat c
nhng ngi sao ma mt thng khng
42
SAI LM, RUI RO TRONG KHOA HOC PHNG TY
VA I MI T DUY V KHOA HOC  VIT NAM
L NGOC HUNG(*)
Trong bai vit nay, tac gia a tp trung lun giai: 1) Vn  phan xet cac sai lm trong khoa hoc;
2) Vic phn loai cac sai lm trong khoa hoc; 3) Ban cht cua cac sai lm thun tuy khoa hoc; 4) Vn
 dn chu hoa trong khoa hoc va trach nhim cng dn cua nha khoa hoc; 5) Sai lm thun tuy khoa
hoc va i mi t duy v khoa hoc  Vit Nam.
(*) Pho giao s, tin s, Vin Xa hi hoc, Hoc vin
Chnh tr - Hanh chnh Quc gia H Ch Minh.
(1) Trong s cac khoa hoc v tri thc ni bt ln b
mn xa hi hoc v tri thc. y la mt chuyn
nganh xa hi hoc tp trung vao tm hiu mi quan
h gia tri thc va xa hi, tri thc va con ngi,
biu hin  cach thc xa hi san xut ra tri thc va
cach thc ma tri thc lam bin i xa hi va xa hi
hoc v khoa hoc.
(2) Thit ch xa hi la h thng cac quy tc chnh
thc va phi chnh thc quy nh, iu tit hanh vi,
hoat ng cua cac ca nhn va nhom ngi.
SAI LM, RUI RO TRONG KHOA HOC PHNG TY VA
nhn thy. Mt thm ba thp ky na, n
nm 1638, khi Galileo cng b cun sach
“Hai khoa hoc” (Two New Sciences)(3) th
ly thuyt cua Copernicus mi thc s

c kim chng khoa hoc thc nghim
va khng con b coi la sai lm nh trc o
trong sut gn mt th ky.
C.Mac a ch ra rng, t tng cua
giai cp thng tr la t tng thng tr xa
hi. Do o, co th suy ra rng, s phan xet
ung sai trong khoa hoc nhiu khi a vt
ra ngoai pham vi “vng quc khoa hoc”
va b a vao quy kt trong h quy chiu
t tng - chnh tr - hanh chnh. Trong
lch s khoa hoc cung a tng xay ra
khng t trng hp cac nha khoa hoc b
kt ti khng phai v a mc sai lm khoa
hoc va b phan xet khng phai t goc 
khoa hoc, ma chu yu la b kt ti t pha
li ch cua giai cp thng tr. Mt thiu s
ngi nm gi quyn lc thng tr lun
tm cach phat hin va trng phat bt ky
nguy c g, k ca nhng sai lm khoa hoc
nao co th lam lung lay nim tin vao v tr,
quyn li thng tr cua ho. Th ky XVI-
XVII a chng kin khng t nhng s
kin thuc loai nay, v du nh phat hin
khoa hoc v ai cua Copernicus va Gallilee
a b toa an giao hi — mt cng cu trng
phat cua giai cp thng tr xa hi thi
Trung c, phan xet la “sai lm” va b ghep
vao ti “bang b Chua Tri”. Th ky XVIII
a chng kin s kin nha t tng xa hi
v ai ngi Phap la Jean-Jacque

Rousseau phai sng lu vong v cng b
tac phm cua mnh “Ban v kh c xa
hi” vao nm 1762 — tac phm nay c
ngi i sau ghi nhn la mt di san tr
tu cua loai ngi. Nhng, cai thi ai
quy kt va phan xet ti li i vi cac sai
lm trong khoa hoc kiu nh vy ang
dn qua i, mc du trn th gii hin nay,
y o vn co nhng phan quyt cua toa
an kt ti cac nha tri thc v nhng san
phm tr tu cua ho.
Xa hi cang phat trin theo hng
cng nghip hoa, hin ai hoa va phap
quyn hoa th nhng sai lm co th co cua
khoa hoc u co xu hng c phat hin
va sa cha mt cach y trach nhim bi
chnh cng ng khoa hoc. Trn thc t,
“ban tay hu hnh” cua nha nc phap
quyn ngay cang t tho vao can thip s
ung sai trong khoa hoc. Ly thuyt tng
i cua nha vt ly hoc Enstein a tng b
v s ngi cho la “sai lm”, la “in r”,
la “ngng cung”, nhng khng mt toa an
nao trn th gii lp lai cai vic nh toa
an giao hi a tng lam vi cac nha khoa
hoc trong thi Trung c la kt ti no. o la
kt qua cua mt qua trnh lch s lu dai,
trong o t tng, ly lun va thc tin
phap quyn cua xa hi hin ai ngay cang
tin ti tn trong va bao v nhng quyn

c ban cua con ngi. Dn dn xa hi loai
ngi a i n tha nhn trn thc t,
du cha phai bng vn ban phap ly, cai
quyn c mc sai lm trong khoa hoc.
Tuy nhin, trong th ky XX, cung
khng t trng hp nhng y tng khoa
hoc luc u b ph phan la sai lm manh
me n mc cac tac gia cua chung phai e
ngai. V du, vao nhng nm 1950-1960,
khai nim “vn con ngi” (Human
Capital) b xem la khai nim co nguy c
lam mt phm gia con ngi, v no i x
vi con ngi nh mt vt v tri, v giac,
mt c may. Mt trong nhng tac gia cua
khai nim nay la Gary Becker a phai
mt mt thi gian dai do d mi dam t
43
(3) A.F.Chalmers. What is this thing called
Science?: an assessment of the nature and status of
science and its methods. 2nd Edition. Buckingham:
Open University Press, 1994, p.73.
L NGOC HUNG
tn cun sach cua mnh la “Vn con
ngi”, nhng  tranh rui ro tr tu, ng
vn kem cho no cai phu  dai  giai
thch(4). Ba mi nm sau, nh cng trnh
nghin cu v vn  nh vy, Gary
Becker a c giai thng Nobel v khoa
hoc kinh t.
Thc ra, ai co th phan quyt s ung

sai trong khoa hoc, nu khng phai chnh
ban thn cac nha khoa hoc kim nghim
s ung sai bng hoat ng khoa hoc thc
nghim cua ho. Xet cho cung, ch co thc
tin mi co kha nng kim chng chn ly
va phan quyt ung sai cua khoa hoc ma
thi. Tuy nhin, iu o khng co ngha la
moi sai lm trong khoa hoc u c chp
nhn, u khng b ph phan hay u
c bo qua. Vn  la quyn c mc
nhng sai lm nht nh trong khoa hoc.
2. Phn loai sai lm trong khoa hoc
Khoa hoc c hiu la tri thc (khoa
hoc) va la qua trnh nghin cu (khoa
hoc). Sai lm trong khoa hoc la sai lm
trong nhn thc khoa hoc,  o co ca tri
thc, chn ly va sai lm trong qua trnh
tm toi i ti tri thc, chn ly. Hai loai sai
lm nay gn lin vi nhau; chng han,
phng phap nghin cu sai lm dn n
phat hin ra tri thc sai lm va ngc lai,
do hiu bit sai nn cach lam khoa hoc
cung sai.
Quyn c mc nhng sai lm nht
nh trong khoa hoc la quyn c mc
nhng sai lm khng c y trong qua trnh
nghin cu khoa hoc, nhng sai lm thuc
v ban cht cua khoa hoc vi t cach mt
qua trnh nhn thc tin gn v han ti
chn ly.

Xet t phng din lch s, nhng sai
lm trong khoa hoc do hai loai yu t gy
ra.
Mt la, nhng sai lm bt ngun t s
han ch nhn thc cua ca nhn nha khoa
hoc. Khng ai co th phu nhn c mt
iu rng, kha nng nhn thc cua mi
ngi la co han nh chnh tnh hu han
cua mt i ngi. Trong cai hu han o,
nhn thc khoa hoc kho tranh khoi nhng
sai lm. ng thi, mi ca nhn nha khoa
hoc cung ch la mt san phm cua thi ai
va khng th vt qua cai thi ai ma ho
ang sng. V iu nay, chung ta cn hoc
tp cach anh gia khach quan cua C.Mac
va Ph.ngghen khi hai ng nghin cu
chu ngha duy vt cua Feuerbach va chu
ngha duy tm cua Hegel. Cac ng a ch
ra nhng sai lm ma Feuerbach va Hegel
co quyn mc phai do s han ch cua nhn
thc ca nhn va nhn thc cua thi ai,
ng thi anh gia rt cao nhng ong
gop v ai cua hai nha trit hoc nay 
trn c s o, hai ng xy dng chu ngha
duy vt bin chng va chu ngha duy vt
lch s.
Hai la, sai lm trong khoa hoc gn vi
ban cht cua tri thc khoa hoc va cach
thc san xut ra tri thc khoa hoc. Cui
th ky XX, cac nha khoa hoc vn con phai

hoi: Cai g c goi la khoa hoc?(5) Cac
quan nim khoa hoc lun cho thy: (1)
Khoa hoc lun tim n yu t sai lm; (2)
Tri thc khoa hoc la san phm cua mt
loai hoat ng xa hi c bit. iu o co
ngha la, mt phat hin hay mt quan
nim  mt quc gia nay b coi la sai lm
trong khoa hoc, th  mt quc gia khac no
b coi la sai lm trong kinh t hoc chnh
tr. Hoan toan co th xay ra trng hp
44
(4) Gary Becker. Nhn cuc sng t giac  kinh t.
Trong: Cac thuyt trnh tai l trao giai thng
Nobel v Khoa hoc kinh t 1991-1995. Nxb Chnh
tr Quc gia, Ha Ni, 2000, tr.79.
(5) A.F.Chalmers. Ibid.
SAI LM, RUI RO TRONG KHOA HOC PHNG TY VA
sai lm trong khoa hoc c coi la chuyn
bnh thng  mt cng ng khoa hoc
nay, nhng lai b coi la bt bnh thng —
sai lch cn phai trng phat  mt cng
ng khoa hoc khac. V du, nhng sai sot
trong trch dn ngun tai liu trong sach
va bai vit khoa hoc co th c coi la
chuyn bnh thng  mt ni nay nhng
lai b coi la sai lm khng th tha th c
 mt ni khac. Tuy nhin, trong bi canh
toan cu hoa va hi nhp kinh t quc t,
cac quan nim va cac chun mc, gia tr
i vi khoa hoc ang xch lai gn nhau.

Nhng ni co lut ban quyn va lut s
hu tr tu, th moi sai lm trong trch
dn tai liu u co th b coi la vi pham
quyn s hu tr tu, u co th b buc
vao ti “trm khoa hoc” va b x ly tng
ng. Lut phap nghim cm nhng loai
sai lm nay. Do o, cac nha khoa hoc
khng co quyn mc phai nhng sai lm
v quyn s hu tr tu.
Nh vy la, bng phng phap loai
tr dn kiu quy nap va bng cach suy
lun t ban cht cua khoa hoc, chung ta
co th i ti kt lun: Nhng sai lm nht
nh c quyn mc phai trong khoa hoc
la nhng sai lm thun tuy khoa hoc.
Vy, nhng sai lm thun tuy khoa hoc la
g? Va, tai sao phai tn trong cai quyn
c mc phai sai lm khoa hoc?
3.
B¶n cht cña cac sai lm thun
tuy khoa hoc
Quyn c mc phai nhng sai lm
nht nh trong khoa hoc la quyn c
mc phai nhng sai lm thun tuy khoa
hoc.
Loai sai lm nay bt ngun t ban
cht cua chn ly va ban cht cua s nhn
thc chn ly. V.I.Lnin a nhn manh
rng, “chn ly la qua trnh. T y nim chu
quan ngi ta i n chn ly khach quan

qua “thc tin” va ky thut”(6). Ngun
gc, tiu chun cua chn ly la thc tin.
Do o, sai lm thun tuy khoa hoc la loai
sai lm nay sinh trong ban thn qua trnh
tin gn ti chn ly. Rt nhiu sai lm co
th xut hin trong qua trnh nay ma
ngi lam khoa hoc hoan toan co quyn
mc phai vi ngha la khng b em vao
phan xet trong h quy chiu phi khoa hoc.
Tri thc khoa hoc la tri thc c kim
nghim bi thc tin. Nguyn ly nhn
thc khoa hoc la nh vy. Nhng, liu co
phai la sai lm khng, khi tri thc cha
c kim nghim bi thc tin, hoc thc
tin hin co cha u sc  kim nghim
tri thc. Bi le, thc tin cung vn ng,
cung phat trin va khng phai luc nao
thc tin cung i trc ly lun. Trong mt
s trng hp, ly lun i trc va con
ngi hoan toan co kha nng bt thc tin
tun theo quy lut do khoa hoc phat hin
ra. Nu coi nhng tri thc o la sai lm
th nha khoa hoc hoan toan co quyn mc
phai sai lm nh vy trong khoa hoc.
Da vao hai loai suy lun lgc, co th
phn bit c hai kiu sai lm khoa hoc
c quyn mc phai nh sau.
Th nht, loai sai lm trong khoa hoc
quy nap. y la sai lm trong trng hp
mt tri thc hay mt quy lut cha c

kim chng bi tng yu t thc nghim
hoc cha c kim tra bi toan b cac
chng c. Khng mt ai dam bao am
rng, sau khi a kim chng c mt gia
thuyt khoa hoc va thy ung trong n
trng hp th n trng hp n + 1 vn
ung. Trong khoa hoc lun, cac nha
nghin cu goi y la loai sai lm cua
phng phap quy nap. Theo khoa hoc
lun quy nap, tri thc khoa hoc la tri thc
45
(6) V.I.Lnin. Toan tp, t.29. Nxb Tin b,
Matxcva, 1981, tr.215.
L NGOC HUNG
c kim chng bng cac quan sat, bng
cac bng chng quan sat c. Theo
nguyn ly cua khoa hoc quy nap, trong
mt s lng ln cac trng hp cua A
trong nhng iu kin nht nh ma tt
ca moi trng hp u cho thy A co c
im B th rut ra quy lut la tt ca A u
co B. V du, sau khi th nghim vi tt ca
cac loai kim loai u thy chung n ra khi
b t nong va co lai khi b lam lanh th co
th rut ra kt lun la “Tt ca kim loai u
n ra khi nong ln va co lai khi b lanh”.
Mt b phn tri thc khoa hoc t
nhin a c phat trin nh phng
phap lun quy nap. Nhng, trong khoa
hoc t nhin, nht la trong khoa hoc xa

hi va nhn vn, kho co th am bao c
iu kin la phai quan sat trong mt s
lng ln cac trng hp  tranh sai lm.
Thc cht, vn  la s lng: quan sat
c bao nhiu trng hp th c coi la
u ln  rut ra kt lun? Vn  la
nhng trng hp quan sat co ging ht
nhau khng? Trong khi o, cac nha trit
hoc a tng noi n hin tng “khng ai
tm hai ln trn mt dong sng”. i vi
cac chng c, cac s kin kho co th lp lai
nh lch s th sao? Vn  th ba la, nu
mt vai trng hp ngoai l khng ging
nh v s cac trng hp quan sat c
th sao? Trng hp th n + 1 hoc n + (n
+ 1) ma sai th sao? y la cha noi n
nhng sai lm do phng phap quan sat,
o lng nhng g cn quan sat. Rt
nhiu nhng sai lm co th xay ra do
khng co u cac phng tin quan sat
ang tin cy  phat hin va ghi nhn. Do
vy, nhng sai lm do thiu cac trng
hp quan sat  kim chng,  quy nap
la nhng sai lm co th chp nhn c
va c quyn mc phai.
Th hai, loai sai lm trong khoa hoc
din dch. y la loai sai lm bt ngun
t phng phap suy lun t ly thuyt, t
cai chung n cai cu th. Nu quy nap la
i t bng chng quan sat c n quy

lut, n ly thuyt th suy lun din dch
i t quy lut, ly thuyt n giai thch va
d bao cac s kin nht nh. Quy tc suy
lun lgc ni ting nht cua din dch la
suy lun kiu tam oan lun; v du, “Tt
ca moi ngi u cht. Ivan la ngi. Vy
Ivan phai cht” hay v du, “Tt ca cac
cun sach xa hi hoc u bun te. Cun
sach nay la cun sach xa hi hoc. Vy
(suy ra) cun sach nay bun te”. Tuy
nhin, vn  la  ch “tt ca”: da vao
u  khng nh la a bit c tt ca
cac cun sach xa hi hoc. Noi cach khac,
sai lm thun tuy khoa hoc la  vic
khng nh “tt ca”. Ngay ca khi a
chuyn “tt ca” thanh “nhiu” hay “a s”
th cach suy lun din dch kiu lgc tam
oan lun nu trn vn lun tim n yu
t sai lm thun tuy khoa hoc. V du, mt
suy lun din dch nh sau: “a s cac
cun sach xa hi hoc u bun te. Cun
sach nay la cun xa hi hoc. Vy (suy ra)
cun sach nay bun te”. Suy lun kiu
din dch nh vy co cha ng sai lm
thun tuy khoa hoc khng? Chc chn la
co. Bi le, du co noi a s hay 99,99% cac
cun sach xa hi hoc u bun te th vn
khng co c s thc s vng chc  am
bao “cun sach xa hi hoc nay la bun te”,
bi cun sach nay vn hoan toan co th

ri vao s 0,01% con lai. Cn thy rng,
mt b phn cac tri thc cua ca khoa hoc
t nhin, khoa hoc xa hi va khoa hoc
nhn vn c phat hin ra bng con
ng nhn thc suy lun din dch.
Nh vy, ca hai con ng suy lun
quy nap va din dch u cha ng yu
t sai lm khoa hoc. Nu khng c
46
SAI LM, RUI RO TRONG KHOA HOC PHNG TY VA
quyn pham phai sai lm trong khoa hoc
th khng mt nha khoa hoc nao dam a
ra mt nhn nh nao ca. Mc du cai
quyn nay khng c ghi thanh vn ban
phap ly, nhng trn thc t, quyn c
pham phai sai lm trong khoa hoc a c
tha nhn bng mt th lut bt thanh
vn. iu nay co ngha la, cng ng khoa
hoc tha nhn nhng cac tri thc khoa
hoc c phat hin bng cach nghin cu
quy nap hay din dch va chp nhn
nhng sai lm co th co. Vn  la phat
hin ra sai lm va a ra tri thc mi t
sai lm hn thay th.
Th ba, s sai lm c coi la tiu
chun cua tnh co th kim chng va tiu
chun cua tnh co th sai cua tri thc
khoa hoc. S sai lm thun tuy trong
khoa hoc la mt iu t nhin va ph bin
n mc mt s nha khoa hoc lun coi

“tnh co th sai lm” la mt tiu chun cua
tri thc khoa hoc va qua trnh nghin cu
khoa hoc la qua trnh “th va sai” (trial
and error). iu o chnh la mt s tha
nhn thuyt phuc nht v quyn c
phep mc phai sai lm trong khoa hoc.
Theo quan nim cua cac nha khoa hoc,
nh Popper, Lacatos, Musgrave,
Charlmer, th khoa hoc la mt h thng
cac gia thuyt co th kim chng va co th
chng minh la sai. Mt gia thuyt khoa
hoc la mt gia thuyt co th sai lm tc la
co th kim chng c gia thuyt bng
nhng quan sat co th co hoc nhng
quan sat v mt lgc la co th xay ra 
chp nhn hay bac bo. Nu mt gia thuyt
khng th bac bo c v mt lgc hay
bng quan sat th gia thuyt o khng co
tnh co th sai lm va do vy, khng phai
la mt gia thuyt khoa hoc. Mnh 
“khng phai no la A ma cung khng phai
no khng phai la A” la mnh  khng co
tnh kim chng va do vy, kho co th sai
lm. Theo quan nim cua nhng nha khoa
hoc nay th khoa hoc cn ti loai mnh 
co th sai, loai gia thuyt co th kim
chng va co th sai lm trong trng hp
nay nhng lai ung trong cac trng hp.
Khoa hoc khng cn ti loai mnh 
hay loai tri thc khng co tnh kim

chng, khng th kim chng, bi chung
khng giup ta nhn bit c iu g ca.
Khoa hoc c xy dng trn c s cac gia
thuyt co tnh kim chng va co th sai.
Loai sai lm khoa hoc theo thoa
thun. y la nhng sai lm co th c
cng ng chp nhn trong gii han cua
trnh  phat trin khoa hoc. Tri thc
khoa hoc cn c kim chng. Nhng,
vn  t ra la, liu co th kim chng
n mc  nao? Co th sai lm n mc
 nao la chp nhn c? Popper a a
ra c ch “thoa thun”, “kh c” cua cng
ng khoa hoc trong vic chp nhn tnh
tng i cua s ung n trong khoa hoc.
ng vit: “C s kinh nghim cua khoa
hoc khach quan khng co g la “tuyt i”
ca. Khoa hoc khng da trn c s vng
chc. Nn tang ma trn o cac ly thuyt
c dng ln tng t nh chung c
xy trn m ly. Ging nh toa nha xy
trn cac cy coc. Cac cy coc c cm
xung m ly nhng khng phai la cm
mai xung cho n tn cung cua nn t.
Nhng, nu chung ta dng khng ong
coc xung su hn na th iu o khng
phai v chung ta a at ti nn t vng
chc, ma chung ta ch n gian la dng
ong coc khi cam thy thoa man rng cac
cy coc o u vng chc  lam mong xy

toa nha, t nht la trong mt thi gian
nht nh”(7).
47
(7) Karl R.Popper. The logic of scientific discovery.
London: Hutchinson, 1968, p.111.
L NGOC HUNG
Vi quan nim nh vy th vic mc
phai nhng sai lm trong khoa hoc la
ng nhin, khi khng co iu kin 
kim chng. Noi cach khac, nhng sai lm
nht nh trong khoa hoc  y c hiu
la nhng sai lm tng ng vi mt trnh
 nht nh cua s phat trin khoa hoc.
Loai sai lm nht nh co th mc
phai la nhng sai lm c phan xet t
nhng chun mc khac nhau cua cng
ng khoa hoc. Thc t la cac nha khoa
hoc khng phai luc nao cung i tm bng
chng  chng minh mt ly thuyt, mt
gia thuyt la ung sai, ma ho thng nu
ln ly thuyt hay gia thuyt “co ve hp ly”
va chp nhn c i vi cng ng cac
nha khoa hoc. y la nhng sai lm i
vi mt b phn nay cua cng ng khoa
hoc, nhng lai ung i vi mt b phn
khac cua cng ng khoa hoc. Nha khoa
hoc lun Thomas Kuhn cho rng, tri thc
khoa hoc cung ging nh ngn ng(8),
chung c mt cng ng khoa hoc tao ra
va s dung theo nhng quy tc nht nh.

Moi cach noi khng theo ngn ng cua
mt cng ng nht nh th u co th b
coi la sai. Quan nim cua Kuhn cho thy
vai tro “trong tai” cua cng ng khoa hoc.
Trn thc t, mt hi ng khoa hoc co
quyn phan quyt ung sai cua mt lun
an tin s hay mt cng trnh nghin cu
khoa hoc. Loai sai lm nay hoan toan
khng chp nhn c vi mt cng ng
ch noi c th ngn ng cua ho, nhng
lai hoan toan co th chp nhn c i
vi nhng cng ng khac.
Loai sai lm khoa hoc nay sinh trong
s khung hoang khoa hoc. Nha khoa hoc
lun Thomas Kuhn a ra quan nim
“Paradigm” v qua trnh phat trin cua
khoa hoc. Theo quan nim cua ng, khoa
hoc tin trin theo con ng tch luy cac
phat hin khoa hoc, cac cuc khung hoang
va cac cuc cach mang trong khoa hoc vi
s thay th mt paradigm cu nay bng
mt paradigm mi khac vi “khoa hoc
bnh thng”. Trong qua trnh bin i t
cai cu sang cai mi nh vy, tt yu xut
hin nhng sai lm co th chp nhn
c. Trong khung hoang va ca trong cac
cuc cach mang khoa hoc, nhng y tng
cu cua khoa hoc thng b cho la sai lm,
mc du chung a tng c coi la ung
n. ng thi, nhng y tng mi xut

hin luc u thng cung b coi la sai lm,
nhng sau o, co th phai mt nm, thm
ch rt nhiu nm, mi c tha nhn la
ung n. i vi nhng loai sai lm nh
vy, cac nha khoa hoc co quyn c mc
phai. Nu khng th khoa hoc khng th
tin ln c. Trn thc t, s phat trin
cua khoa hoc a, ang va se tip tuc din
ra nh vy.
4. Dn
chñ hoa trong khoa hoc va
tinh thn trach nhim cng dn cua
nha khoa hoc
Vic tha nhn quyn c mc phai
nhng sai lm nht nh trong khoa hoc —
nhng sai lm thun tuy khoa hoc, khng
co ngha la khuyn khch cac nha khoa
hoc hay cac c quan khoa hoc a ra
nhng ph phm khoa hoc. Khi noi n
quyn la noi n ngha vu, trach nhim
cng dn cua nha khoa hoc. Mt chu th
co quyn hanh ng th chu th o co
trach nhim vi hanh ng o, bi n
gian la hanh ng o la hanh ng cua
chu th o ch khng phai cua ai khac.
Vic tuyn truyn phap lut va nng cao
48
(8) Thomas Kuhn. The Structure of Scientific
Revolutions. Chicago: University of Chicago Press,
1970, tr. 210. Norman K. Denzin. The Research

Act: A theoretical Introduction to Sociological
Methods. New Jersey: Prentice Hall Inc.
SAI LM, RUI RO TRONG KHOA HOC PHNG TY VA
ao c ngh nghip cua cac nha khoa hoc
la rt cn thit. Nha khoa hoc la ngi co
kha nng, co quyn va co trach nhim tm
ra chn ly va ch c phep noi s tht va
dung cam bao v s tht. Nhng tm
gng xa thn v chn ly khoa hoc cua
Xocrat, Copernicus, Galileo va nhiu
ngi khac vn c cac nha khoa hoc
ngay nay ngng m noi theo.
Xy dng vn hoa trong giao tip
khoa hoc, vn hoa trong tranh lun khoa
hoc cung rt quan trong va cn thit. Bi
le, vn con co hin tng bin tranh lun
khoa hoc thanh cuc mat sat ca nhn,
nguy hai hn la hin tng bin tranh
lun khoa hoc thanh s quy chup, thanh
cac vu vic hnh s hoa, hanh chnh hoa.
Trn th gii, hin tng nay a tng xay
ra ma hu qua cua no la ca mt lnh vc
khoa hoc nh di truyn hoc b thut lui.
“Vu an ap di truyn hoc do Trofim
Denisovich Lxenko, Chu tch Vin han
lm khoa hoc nng nghip Lin X, phat
ng trn t nc X vit hn na th ky
trc y la bai hoc cay ng nht v hu
qua cua chu ngha hoc phit trong th ky
XX”(9). Lxenko a gan cho cac nha di

truyn hoc theo trng phai Mendel va
Morgan cai ti danh “truyn ba chu ngha
duy tm t san phan ng”  khung b
ho bng cach bt ho phai lam kim im,
phai tha nhn sai lm, ai khng nghe th
b ui vic va hu qua la “gn ba ngan
nha sinh hoc b sa thai trong thi im o”
va “keo lui toan b nn sinh hoc cua t
nc X vit”(10). Khng ch trong khoa
hoc t nhin, ma ca trong mt s khoa hoc
xa hi va nhn vn cung xay ra tnh trang
thut lui, thm ch la pha san, v du nh
khoa hoc xa hi hoc  Lin X. Bi le,
ung nh mt tac gia a vit trong cun
sach ban v lch s xa hi hoc  Lin X,
“trong ch  c tai, ngi ta ln ln
chnh tr va khoa hoc, chnh quyn cha
ap nguyn tc t do khoa hoc, t do sang
tao. Khng kh quan liu va mnh lnh
trong khoa hoc c phuc hi dn n
tnh trang nha nc quyt nh “mau sc”
cua chn ly, coi thng qua trnh sang tao
tm ra chn ly”(11).
Khi tha nhn vai tro cua khoa hoc -
cng ngh vi t cach lc lng san xut
th mt s rui ro v mt nhn thc xut
hin la phai coi tri thc la mt cng cu,
thm ch la phng tin san xut. o la
mt s nhn thc y tnh rui ro, bi no
co ve trai vi quan nim thng thng

rng t liu san xut la nha may, x
nghip, la vn — t ban hay nhng th
khac. Bt chp mt s tac gia khng tha
nhn tri thc la mt loai cng cu san xut,
mt loai t liu san xut, trn th gii
khng t tac gia a vit nhiu sach noi v
loai t liu san xut c bit nay. Mt tac
gia nghin cu no mt cach khng h rui
ro va vit ln nhng nhn nh cung
khng h rui ro, v du, la “cng cu san
xut ma nay ngi cng nhn nm c
 lam chu ly mnh khng ging th cng
cu bo trong thung hay nh cng cu cua x
nghip trong thi cng nghip ng khoi.
No la th vt dung nm trong u oc cua
cng nhn — vt dung y la cng cu cua xa
hi tng lai, la ngun chu yu sang tao
ra cua cai va quyn lc. No la tri
thc”(12). Cach noi nay co th la mt rui
49
(9) Vu Cao am. Suy ngh v khoa hoc va giao duc
trong xa hi ng ai Vit Nam. Nxb Khoa hoc ky
thut, Ha Ni, 2007, tr.103.
(10) Vu Cao am. Sd., tr.104.
(11) E.A. Capitonov. Xa hi hoc th ky XX: lch s
va cng ngh. Nxb ai hoc Quc gia, Ha Ni, 2000,
tr.81.
(12) Alvin Toffler. Thng trm quyn lc. Nxb
Thanh nin, Ha Ni, 2002, tr.117.
L NGOC HUNG

ro, mt sai lm, nu c xem xet trong
mt tnh hung lch s  mt xa hi khac.
Nha khoa hoc cung cn phai dung
cam trn con ng quanh co, gian kh
vi y nhng thach thc va rui ro tr tu
 tin gn ti chn ly nh C.Mac a tng
noi ti. Khng thu ng ch i s bao v
mt chiu t pha th ch phap lut, nha
khoa hoc cn dung cam t bao v chn ly
khoa hoc. V iu nay, cac th h khoa hoc
ngay nay cn hoc tp  C.Mac. Hoc tp
thai  nghim tuc khoa hoc, tinh thn
sang tao, ban lnh khoa hoc va nng lc
bit lng nghe va bit bao v chnh kin
khoa hoc. Trong phn u b T ban cua
mnh, C.Mac a tuyn b rng, ng ch
lng nghe nhng y kin ph phan co tnh
khoa hoc va co tnh xy dng, con cac loai
y kin khac th ng se ng x mt cach
y t tin va ban lnh khoa hoc: “ng
ta, ta c i, ai noi g cung mc”(13).
5. Sai lm thun tuy khoa hoc va i
mi t duy v khoa hoc  Vit Nam
Trn thc t,  nc ta, sai lm thun
tuy khoa hoc xay ra khng nhiu, thm
ch la rt t, con lai la nhng sai lm gn
lin vi nhng rui ro tr tu ca nhn va
cac tai nan chuyn mn, ngh nghip lin
quan ti quan h quan ly trong khoa hoc.
Tnh hnh nay tr nn phc tap do nhng

han ch lch s lin quan ti s sai lch xa
hi va nhng sai lch ao c ngh nghip
cung vi kiu quan ly quan liu, bao cp,
hanh chnh, mnh lnh trong khoa hoc.
Ch co th nu khai quat mt thc t la,
trong nhng nm trc va ngay sau i
mi  nc ta, trong gii nghin cu kinh
t hoc  Vit Nam, nhng bai vit noi n
kinh t th trng, san xut t nhn, quy
lut gia tr, lao ng lam thu u d b
quy kt v mt lp trng, quan im la
thoai hoa, bin cht, la nhim phai noc
c cua chu ngha t ban, la tip tay cho
th lc phan ng quc t(14). Sau nay,
nh ng li i mi noi chung va i
mi t duy khoa hoc noi ring, nhng
quan nim nh vy mi c coi la phu
hp va c bit, hang loat sach giao khoa
va sach chuyn khao v kinh t hoc cua
cac nc t ban chu ngha a c dch ra
ting Vit  ca thay va tro va hoc tp,
va day hoc trong cac vin nghin cu va
trong cac trng ai hoc trn ca nc.
Nhng nm gn y  Vit Nam, bu
khng kh dn chu trong khoa hoc a c
cai thin ro rt. Nhiu cuc tranh lun
khoa hoc a din ra si ng, thu hut s
quan tm chu y cua nhiu ngi. Thng
tin tr nn minh bach hn, cac nha khoa
hoc co iu kin gii thiu cac san phm

khoa hoc va d lun xa hi c quyn
phan xet, ng tnh hay phan i. Nhng
cuc ban cai si ni xung quanh ni dung,
chng trnh cai cach giao duc la mt v
du. Nhng bai vit va cac y kin cua cac
nha khoa hoc ph phan manh me nhng
sai sot trong mt s cun sach giao khoa la
mt v du. Cuc tranh cai cua cac giao s,
tin s va cac nha khoa hoc v mt s t
liu lch s Vit Nam la mt v du na.
iu ni bt cn ghi nhn trong cac cuc
tranh lun khoa hoc nay la tinh thn dn
chu c khi dy va c tn trong. S
can thip cua “ban tay quan ly hanh
chnh” vao phn x ung sai trong khoa
hoc khng con th bao na. Mt s nha
khoa hoc khi nh lai va suy ngm v thi
ky i mi va qua a ghi nhn la “cac c
50
(13) C.Mac va Ph.ngghen. Toan tp, t.23. Nxb
Chnh tr Quc gia, Ha Ni, tr.22.
(14) ng Phong. T duy kinh t Vit Nam: Chng
ng gian nan va ngoan muc 1975-1989. Nxb Tri
thc, Ha Ni, 2008, tr.149.
SAI LM, RUI RO TRONG KHOA HOC PHNG TY VA
quan lanh ao ang va Nha nc ta noi
chung a khng cm oan, trng tr va
cung t gy kho khn ngn can sang kin
cua nhn dn, trai lai noi chung a bit
phat hin, chp nhn, nng cao sang kin

cua nhn dn thanh chnh sach cua ang
va Nha nc”(15). iu nay cung ung vi
lnh vc khoa hoc va no chng to rng, s
i mi t duy quan ly khoa hoc ang tin
theo hng xy dng nha nc phap
quyn xa hi chu ngha.
Khng mt nha khoa hoc nao co th
tranh mc phai sai lm thun tuy khoa
hoc, bi nu khng th th ho khng phai
la nha khoa hoc. iu nay cung ging nh
s khng nh rng, khng ai sng, lam
vic ma khng mc phai sai sot, ch tr co
ngi nm di m va ngi khng lam g
ma thi. Vy tai sao chung ta lai khng
tha nhn cai quyn c mc phai
nhng sai lm thun tuy khoa hoc  nh
vao vic phat hin va sa cac sai lm khoa
hoc ma tin mai n gn chn ly? Cu tra
li lin quan ti quan nim va thoi quen
quan ly trong mt xa hi ang chuyn i
va xy dng nha nc phap quyn xa hi
chu ngha. Mt s can b quan ly, trong o
co ca nha khoa hoc vn cha thc s lam
quen vi cac quan nim v cng bng, dn
chu va t do trong khun kh phap lut,
khi ho vn quen ap t nhng chun mc
quan ly hanh chnh vao phan xet s ung
sai, phai trai trong khoa hoc. iu nay a
dn n mt thc t ma Ngh quyt cua
ang a ch ro la: khng t nha khoa hoc

e ngai, thiu t tin, s b quy kt v quan
im, ne tranh nhng vn  lin quan
n chnh tr(16). Co th noi, c ch bao
cp, c ch xin - cho vn con co ch tru ngu
cui cung cua no trong chnh cai tng chop
bu quan ly hanh chnh i vi lu ai
khoa hoc cung nh trong u oc cua mt
b phn gii tr thc.
i mi t duy trong khoa hoc hin
nay a at ti nhng trnh  nht nh,
ang ghi nhn trong vic ng pho vi
nhng sai lm, rui ro va cac sai lch trong
khoa hoc, v du nh sau:
Th nht, nhng sai lch ao c ma
in hnh la “gian ln va n cp” trong
khoa hoc co xu hng b d lun xa hi,
nht la cng ng khoa hoc, ln an gay gt
va b x ly, mc du cha trit , bng
cach cach chc va thuyn chuyn cng tac
i vi nhng ngi vi pham.
Th hai, i vi nhng sai lch xa hi,
tc la nhng sai lch do han ch cua lch
s, v du nh nhng hanh vi sai lch do
“cn bnh hanh chnh hoa khoa hoc” gy
ra th i mi t duy ang hng vao “phi
hanh chnh hoa” khoa hoc va tin ti “xa
hi hoa” khoa hoc.
Th ba, i vi loai sai lm thun tuy
khoa hoc: cn phai tha nhn la tht
khng d dang nu ra c v du nao ro

rang, cu th (tng t nh cac v du  Lin
X) co sc thuyt phuc v nhng sai lm
thun tuy khoa hoc, nht la trong lnh vc
khoa hoc xa hi va nhn vn  Vit Nam
trong thi gian qua (trong lnh vc vn
hoc, ngh thut th co th nu v du la
nhng vu an vn chng vao khoang gia
th ky XX). Ch co th tam nu mt trng
hp, du khng trc tip lin quan ti sai
lm thun tuy khoa hoc, nhng c nu
cng khai trn bao ch nn co th gi ra
51
(15) ao Xun Sm, Vu Quc Tun (Chu bin). i
mi  Vit Nam: nh lai va suy ngm. Nxb Tri thc,
Ha Ni, 2008, tr.17.
(16) Ban Chp hanh Trung ng ang Cng san
Vit Nam. Ngh quyt s 27 — NQ/T “V xy dng
i ngu tri thc trong thi ky y manh cng
nghip hoa, hin ai hoa t nc”. Ky hop th 7,
Ban Chp hanh Trung ng khoa X, Ha Ni, thang
7 nm 2008.
L NGOC HUNG
nhiu s suy lun ma khng s b rui ro
nh sau: Mt phong vin hoi mt nha khoa
hoc v s rui ro trong ngh s hoc. ng tra
li: “V cai s khn ngoan th ti ch noi
th nay nay: ngi lam s phai noi, ma cai
u con nm trn c th mnh mi noi
c. u la khoi c th noi cai g?! By
gi phai noi  ngi ta nghe cai a, ch

anh khng th noi  ngi ta khng nghe.
Co ngi hoi ti la ng thy th nao, ti
bao ti rt thoa man, v ti co mt cng
chung  ti noi. Ho nghe va ho co th ph
phan, ng tnh hay khng ng tnh”(17).
Nhiu ly do  kho co th k ra c
mt s kin ln nao v sai lm thun tuy
khoa hoc cua Vit Nam trong thi gian
qua, trong o ni bt mt ly do la: trong
khoa hoc - cng ngh co qua t cac sang
ch c ng ky quc t, qua t cac cng
trnh c cng b  cac tap ch co uy tn
trn th gii; trong khoa hoc xa hi va
nhn vn con thiu nhng cng trnh ly
lun co kha nng d bao, nh hng,
“cha co nhng cng trnh sang tao ln,
nhiu cng trnh con s lc, sao
chep”(18). Trong tnh hnh nh vy, thc
kho co th mc sai lm thun tuy khoa
hoc, bi nh mt quy lut, khng lam g
hoc lam rt t mi khng mc sai lm,
nht la nhng sai lm thun tuy chuyn
mn.
i vi cac loai sai lch nu trn, i
mi t duy v khoa hoc cua Vit Nam a
at ti mt trnh  mi va th hin c
bit ro trong Ngh quyt gn y nht cua
ang v xy dng i ngu tr thc ma
trong o, vi tinh thn nhn thng vao s
tht, hang loat cac loai han ch, yu kem

va nguyn nhn a c vach ro, v du
nh va nu  trn. i mi t duy v
khoa hoc th hin ro  quan im ch ao
cua ang la: “Thc hanh dn chu, tn
trong va phat huy t do t tng trong
hoat ng nghin cu, sang tao cua tr
thc v muc tiu dn giau, nc manh, xa
hi cng bng, dn chu, vn minh”.
Hin nay,  nc ta, nng sut lao
ng khoa hoc rt thp, nht la khi so
sanh vi nhiu nc xung quanh. Trong
tnh hnh nh vy, vn  v quyn mc
phai nhng sai lm, rui ro nht nh
trong khoa hoc co ve nh cha phai la vn
 cp bach. Nhng s nghip cng
nghip hoa, hin ai hoa t nc trong
bi canh toan cu hoa va hi nhp kinh t
th gii oi hoi phai tng cng khuyn
khch cac nha khoa hoc dam ngh, dam
lam, dam sang tao, chp nhn rui ro va
canh tranh lanh manh trong nghin cu
khoa hoc, trong vic cng b cac san phm
khoa hoc ma khng s mc phai sai lm
thun tuy khoa hoc.
Vic ghi nhn, tn trong va bao v
quyn c mc phai nhng sai lm nht
nh trong khoa hoc, tc la mc phai
nhng sai lm thun tuy khoa hoc khng
co ngha la khuyn khch vic pham phai
cac sai lm o. Trai lai, no nhc nh va

thuc y cac nha khoa hoc phai quan tm
ti vic tm cach tranh cac sai lm va sm
phat hin ra cac sai lm  co th sa cha
kp thi. Vic tha nhn va bao v quyn
c pham phai sai lm nht nh trong
khoa hoc co y ngha quan trong trong vic
khuyn khch, bao v t duy va n lc sang
tao cua cac nha khoa hoc. ng thi vi
vic tha nhn quyn la s rang buc
trach nhim cua nha khoa hoc i vi
hanh vi nhn thc khoa hoc cua ho.
52
(17) “Tng th ky Hi S hoc Dng Trung Quc:
Ti s mnh ch la mt th cy canh”. Bao An ninh
th gii cui thang, s 30, thang1.2004, tr.9.
(18) Ban Chp hanh Trung ng ang Cng san
Vit Nam. Sd.
SAI LM, RUI RO TRONG KHOA HOC PHNG TY VA
Tinh thn phap lut ci m theo
hng “cng dn c lam nhng g ma
lut phap khng cm”, nhng  thng
nht hanh ng trn thc t th vic co
nhng quy nh phap ly v vn  nay la
quan trong va cn thit  gop phn tao
ra mi trng t do, dn chu va ci m
trong nghin cu khoa hoc. Cac giai phap
am bao dn chu, t do va quyn sai lm
trong khoa hoc phai xut phat t ban cht
“co th sai lm” cua tri thc khoa hoc va
qua trnh nghin cu khoa hoc.

Tri thc khoa hoc la loai tri thc co
th sai, thm ch co th chng minh c
la sai trong nhng trng hp nht nh
nay va ung trong nhng trng hp nht
nh khac, va trong cac trng hp khac
th cha xac nh — bt nh. Qua trnh
nghin cu khoa hoc la qua trnh tip cn
v han ti chn ly khach quan. o cung la
qua trnh th va sai, trong o cac sai lm
lun c phat hin va sa cha  ngay
cang tin gn hn va tin gn mai ti
chn ly. Vi tinh thn nh vy, khoa hoc
vi ngha la h thng tri thc va qua trnh
hoat ng lun cha ng yu t sai lm.
Chc se khng co g la qua ang khi mt
s nha khoa hoc lun ni ting trn th
gii noi rng khoa hoc la mt qua trnh
lin tuc sa cha cac sai lm. Vy, ca trn
phng din ly lun khoa hoc ln trn
thc t, vic mc phai nhng sai lm
trong khoa hoc la mt hin tng bnh
thng, t nhin. Do o, vic am bao
quyn c mc phai nhng sai lm nht
nh — nhng sai lm thun tuy khoa hoc
a tng bc c tha nhn va bao v
trn thc t  cac nc phat trin. Nha
khoa hoc co quyn mc phai sai lm khoa
hoc, ng thi phai co trach nhim sa
cha nhng sai lm o, co quyn va trach
nhim thay th mt quan nim nhiu sai

lm nay bng mt quan nim t sai lm
hn va c th tin gn v han ti chn ly.
Cac bin phap cu th cua vic tha
nhn va bao v quyn c mc phai sai
lm nht nh trong khoa hoc c phan
anh trong cac quy nh v quyn bao lu
y kin, quyn t chu trach nhim ca nhn
v mt khoa hoc va quyn t do, bnh
ng trong vic phat hin, bay to y kin v
nhng vn  khoa hoc.
Vn  tha nhn va bao v quyn
c mc phai nhng sai lm nht nh
trong khoa hoc a xut hin va ang c
giai quyt trn c s cua i mi t duy
phap lut va t duy quan ly khoa hoc
trc yu cu cua i mi kinh t - xa hi
trong bi canh toan cu hoa va hi nhp
kinh t th gii. Ch vi tinh thn nh vy
th khoa hoc mi thc s tr thanh lc
lng san xut cua xa hi nc ta trn
ng cng nghip hoa, hin ai hoa.
Noi tom lai, cac sai lm nht nh
trong khoa hoc la nhng sai lm khng c
y, khng vi pham cac chun mc phap ly,
khng vi pham cac hanh vi b phap lut
nghim cm trong khoa hoc va cng ngh.
o la nhng sai lm thun tuy khoa hoc
bt ngun t ban cht cua tri thc khoa
hoc va qua trnh nhn thc khoa hoc.
Mt iu nhn manh  Vit Nam hin

nay la, tip tuc i mi t duy v khoa hoc
 tao iu kin thun li cho cac nha
khoa hoc thc s tp trung vao hoat ng
khoa hoc ch khng phai la cac hoat ng
ngoai khoa hoc. Co nh vy th quyn
c mc phai nhng sai lm nht nh
trong khoa hoc mi thc s co y ngha va
co gia tr thuc y s phat trin khoa hoc
gop phn xng ang vao cng cuc i
mi, xy dng va phat trin t nc
nhm muc tiu dn giau, nc manh, xa
hi cng bng, dn chu, t do va vn minh
theo nh hng xa hi chu ngha.

53