Mối quan hệ giữa tài nguyên đất ngập nước trong hệ sinh thái rừng khộp và đời sống của các cộng đồng thiểu số ở vườn quốc gia yok đôn, tỉnh đắk lắk

I H C QU C GIA THÀNH PH
TRƯ NG

H

I H C KHOA H C T

CHÍ MINH
NHIÊN

PHAN TH B O CHI

M I QUAN H GI A TÀI NGUYÊN
T NG P NƯ C
TRONG H SINH THÁI R NG KH P VÀ
I S NG
C A CÁC C NG
NG DÂN T C THI U S
VƯ N QU C GIA YOK ÔN, T NH ĂK LĂK

Chuyên ngành: Sinh thái h c
Mã s : 60 42 60

LU N VĂN TH C SĨ KHOA H C SINH H C

Ngư i hư ng d n khoa h c:
1. PGS. TS. B O HUY
2. TS. TR N TRI T

THÀNH PH

H

CHÍ MINH – 2010


i

L I C M ƠN
Đ hồn thành lu n văn
Tơi xin chân thành c m ơn:
³

H i S u Qu c t (ICF) và Qu H c b ng Nagao đã h tr kinh phí trong q trình

th c hi n đ tài.
³

Quý Th y Cô b môn Sinh thái – Sinh h c Ti n hóa, trư ng Đ i h c Khoa h c T

nhiên, ĐH Qu c gia TP.HCM đã giúp đ , đ ng viên và đóng góp ý ki n trong su t q
trình làm lu n văn nói riêng và q trình làm vi c t i b mơn nói chung.
³

Q Th y Cơ b môn Qu n lý Tài nguyên r ng và Môi trư ng, trư ng Đ i h c Tây

Nguyên đã h tr và t o đi u ki n thu n l i trong su t quá trình th c hi n lu n văn.
³

Lãnh đ o và cán b nhân viên Vư n Qu c gia Yok Đôn và ngư i dân ba buôn thôn

nghiên c u đã h tr , tham gia và t o đi u ki n.
³

B n bè, đ ng nghi p đã đ ng viên và h t lòng giúp đ .

Xin đư c g i l i tri ân đ n:
³

PGS. TS. B o Huy và TS. Tr n Tri t đã t n tình d y d , hư ng d n và truy n th

ki n th c.
³

Gia đình đã h t lịng ng h , khích l và tin tư ng.
Tp.H Chí Minh, tháng 3 năm 2010
Phan Th B o Chi


iv

M CL C
L I C M ƠN ......................................................................................................... i
TÓM T T ............................................................................................................... ii
M C L C .............................................................................................................. iv
DANH M C CÁC CH

VI T T T ...................................................................... vii

DANH M C CÁC B NG ...................................................................................... viii
DANH M C CÁC HÌNH ....................................................................................... x

Chương 1 GI I THI U
1.1 M đ u........................................................................................................... 1
1.2 M c tiêu nghiên c u...................................................................................... 3
1.2.1 V lý lu n ............................................................................................... 3
1.2.2 V th c ti n ............................................................................................ 3
1.3 Ý nghĩa........................................................................................................... 3
Chương 2 T NG QUAN V N Đ NGHIÊN C U
2.1 Khái quát v đ t ng p nư c ......................................................................... 4
2.2 Tình hình nghiên c u đ t ng p nư c và m i quan h c a tài nguyên
đ t ng p nư c v i các c ng đ ng dân t c đ a phương trên th gi i ........... 5
2.2.1 Tình hình qu n lý b o t n đ t ng p nư c trên th gi i ............................ 5
2.2.2 M t s nghiên c u trên th gi i v b o t n và phát tri n b n v ng
đ t ng p nư c có s tham gia c a c ng đ ng dân t c đ a phương ........... 6
2.3 Tình hình nghiên c u đ t ng p nư c và m i quan h gi a c ng đ ng dân t c
đ a phương

Vi t Nam v i tài nguyên đ t ng p nư c................................ 7

2.3.1 Tình hình nghiên c u đ t ng p nư c

Vi t Nam .................................... 7

2.3.2 Nghiên c u v c ng đ ng dân t c thi u s và m i quan h gi a sinh k v i
qu n lý b o t n tài nguyên thiên nhiên

khu v c Tây Nguyên,

đ c bi t là VQGYD ................................................................................. 9

v

Chương 3 Đ I TƯ NG – N I DUNG – PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U
3.1 Đ i tư ng và ph m vi nghiên c u ................................................................ 13
3.1.1 Đ i tư ng nghiên c u .............................................................................. 13
3.1.2 Đ c đi m đ i tư ng nghiên c u ............................................................... 13
3.1.2.1

Đ c đi m tài nguyên thiên nhiên c a VQGYD ......................... 13

3.1.2.2

Đ c đi m kinh t xã h i, văn hóa c a c ng đ ng dân t c
VQGYD và khu v c nghiên c u .......................................... 16

3.2 Gi đ nh nghiên c u ...................................................................................... 24
3.3 N i dung nghiên c u ..................................................................................... 24
3.4 Phương pháp nghiên c u .............................................................................. 25
3.4.1 Phương pháp lu n và cách ti p c n nghiên c u ....................................... 30
3.4.2 Phương pháp nghiên c u c th ............................................................. 30
3.4.2.1

Phương pháp thu th p thông tin kinh t xã h i v dân cư sinh s ng
bên trong và ven ranh gi i có kh năng s d ng các vùng đ t ng p
nư c bên trong VQGYD .......................................................... 30

3.4.2.2

Phương pháp xây d ng cơ s d li u và b n đ các vùng đ t ng p
nư c t nhiên mà c ng đ ng tác đ ng bên trong VQGYD ....... 31

3.4.2.3

Phương pháp ư c lư ng tài nguyên đ t ng p nư c ................. 32

3.4.2.4

Phương pháp đánh giá m c đ quy mô s d ng tài nguyên

các

vùng đ t ng p nư c b i ngư i dân đ a phương trong và xung
quanh VQGYD ........................................................................ 32
3.4.2.5

Phương pháp phân tích m i quan h gi a kinh t h v i tài nguyên
đ t ng p nư c .......................................................................... 34

3.4.2.6

Phương pháp xây d ng các bi n pháp gi m thi u tác đ ng và hài
hòa gi a b o t n v i sinh k trên cơ s có s tham gia c a c ng
đ ng......................................................................................... 35


vi

Chương 4 K T QU NGHIÊN C U VÀ TH O LU N
4.1 Phân b và quy mô các vùng đ t ng p nư c trong h sinh thái
r ng kh p ...................................................................................................... 36

4.2 Đa d ng sinh v t

vùng đ t ng p nư c ....................................................... 45

4.2.1 Danh m c các loài th c v t đ t ng p nư c .............................................. 46
4.2.2 Danh m c các loài đ ng v t đ t ng p nư c ............................................. 50
4.3 M c đ s d ng tài nguyên sinh v t

các vùng đ t ng p nư c b i c ng đ ng

dân cư ............................................................................................................ 55
4.3.1 T m quan tr ng và m c đ s d ng các s n ph m t các vùng
đ t ng p nư c đ i v i c ng đ ng ........................................................... 55
4.3.2 Nhu c u s d ng các s n ph m đ t ng p nư c c a c ng đ ng................. 60
4.4 S liên quan gi a kinh t h và s d ng tài nguyên đ t ng p nư c ........... 64
4.4.1 Cơ c u kinh t h và thu nh p t tài nguyên đ t ng p nư c .................... 64
4.4.2 Các nhân t

nh hư ng đ n thu nh p t đ t ng p nư c c a

c ng đ ng ............................................................................................... 73
4.5 Gi i pháp hài hòa gi a b o t n tài nguyên đ t ng p nư c và
sinh k c ng đ ng .......................................................................................... 78
4.5.1 Quan đi m hài hòa và chia s trong b o t n tài nguyên đ t ng p nư c
trên th gi i và

Vi t Nam ..................................................................... 78

4.5.2 Các s n ph m t đ t ng p nư c có th thay th , khơng th thay th
đ i v i c ng đ ng và gi i pháp ................................................................ 79

Chương 5 K T LU N – KI N NGH
5.1 K t lu n ......................................................................................................... 85
5.2 Ki n ngh ....................................................................................................... 87
DANH M C CÁC CÔNG TRÌNH ......................................................................... 88
TÀI LI U THAM KH O ....................................................................................... 89
PH L C................................................................................................................


vii

DANH M C CÁC CH

VI T T T

Nguyên nghĩa

Ch vi t t t
CR

: Critically Endangered - R t nguy c p

DNN

: Đ t ng p nư c

EN

: Endangered - Nguy c p

EW

: Extinct - Tuy t ch ng

IB

G m nh ng taxon đư c quy đ nh là nghiêm c m khai thác, s
d ng vì m c đích thương m i. Nh ng taxon có giá tr đ c bi t
: v khoa h c , môi trư ng ho c có giá tr cao v kinh t , s
lư ng qu n th cịn r t ít trong t nhiên ho c có nguy cơ b
tuy t ch ng cao

IIB

G m nh ng taxon đư c quy đ nh là h n ch khai thác,
s d ng vì m c đích thương m i. Nh ng taxon có giá tr v
:
khoa h c, môi trư ng ho c có giá tr cao v kinh t , s lư ng
qu n th cịn ít trong t nhiên ho c có nguy cơ b tuy t ch ng

IUCN (2007)

International Union for Conservation of Nature : Danh sách các loài đ ng v t có nguy cơ b di t vong c a Hi p
h i B o v Thiên nhiên Th gi i năm 2007

LR/lc

: Lower risk - Nguy cơ th p/ Ít quan tâm

LR/nt

: Lower risk - Nguy cơ th p/ G n đe d a

NĐ 32/2006/NĐ-CP :

Ngh đ nh c a Chính ph ngày 30/3/2006 quy đ nh v
qu n lý đ ng v t, th c v t r ng nguy c p, quý, hi m

SĐVN (2007)

: Sách Đ Vi t Nam

VQGYD

: Vư n qu c gia Yok Đôn

VU

: Vulnerable - S nguy c p


x

DANH M C CÁC HÌNH
Hình 3.1 Sơ đ phương pháp nghiên c u ................................................................. 29
Hình 4.1 V trí các vùng đ t ng p nư c c ng đ ng ti p c n đư c v b i c ng đ ng
bn Đrăng Phok ..................................................................................... 36
Hình 4.2 T ng s bàu tr ng và di n tích đ t ng p nư c
Hình 4.3 B n đ phân b đ t ng p nư c

3 buôn nghiên c u ........... 40

ba bn kh o sát .................................... 41

Hình 4.4 B n đ phân b đ t ng p nư c bn Drăng Phok ...................................... 42
Hình 4.5 B n đ đ t ng p nư c bn Trí B.............................................................. 43
Hình 4.6 B n đ phân b đ t ng p nư c bn N’Dr ch B ....................................... 44
Hình 4.7 Cơ s d li u đ t ng p nư c trong GIS ..................................................... 45
Hình 4.8 S lồi th c v t t đ t ng p nư c theo công d ng trong
đ i s ng c ng đ ng................................................................................. 59
Hình 4.9 Bình qn thu nh p c a các nhóm kinh t h /năm..................................... 65
Hình 4.10 Bình quân thu nh p t đ t ng p nư c c a các nhóm kinh t .................... 66
Hình 4.11 T l cơ c u thu nh p c a các nhóm kinh t h

các buôn ..................... 69


88

DANH M C CÁC CƠNG TRÌNH
1

Phan Th B o Chi (2006), H côn trùng th y sinh
Lâm,

su i Cát, huy n B o

t nh Lâm Đ ng (Insecta). H Limnocentropodidae, b Trichoptera,

Khóa lu n t t nghi p, Trư ng Đ i h c Khoa h c T nhiên, Đ i h c Qu c gia
Tp. HCM.

2

Phan Th B o Chi (2010), M i quan h gi a tài nguyên đ t ng p nư c trong
h sinh thái r ng kh p và sinh k c a các c ng đ ng dân t c thi u s

Vư n

qu c gia Yok Đôn, t nh Đăk Lăk, T p chí Nơng nghi p và Phát tri n Nơng
thơn s 4/2010.


viii

DANH M C CÁC B NG
B ng 3.1 Th ng kê giá tr s d ng tài nguyên th c v t t i VQGYD ........................ 15
B ng 3.2 T ng h p tình hình kinh t xã h i c a ba buôn thôn nghiên c u ............... 18
B ng 3.3 Thành ph n kinh t h theo chu n nghèo nhà nư c t i các buôn
nghiên c u ............................................................................................... 21
B ng 3.4 Dân s , thành ph n dân t c các buôn nghiên c u ...................................... 21
B ng 3.5 Khung logic nghiên c u (Ph m vi đ t ng p nư c: Bàu và tr ng) .............. 25
B ng 3.6 Các buôn vùng đ m và vùng lõi VQGYD đư c ch n làm đi m
nghiên c u ................................................................................................ 31
B ng 4.1 Các bàu tr ng ng p nư c c ng đ ng ba bn Drăng Phok, Trí B và
N’Dr ch B ti p c n khai thác s d ng s n ph m ....................................... 37
B ng 4.2 Danh m c th c v t đ t ng p nư c ............................................................. 46
B ng 4.3 Danh m c đ ng v t đ t ng p nư c ............................................................ 51
B ng 4.4 Danh sách các loài thú t i các bàu tr ng đư c đánh giá theo SĐVN,
NĐ 32 và IUCN ........................................................................................ 55
B ng 4.5 Danh sách các loài thu c các nhóm tài nguyên quan tr ng và s d ng nhi u
b i c ng đ ng ........................................................................................... 56

B ng 4.6 S loài th c v t t đ t ng p nư c theo công d ng trong đ i s ng
c ng đ ng ................................................................................................ 58
B ng 4.7 So sánh s lư ng loài đ ng th c v t có trong bàu tr ng và s d ng
b i c ng đ ng .......................................................................................... 60
B ng 4.8 Nhu c u s d ng các s n ph m đ t ng p nư c quan tr ng đ i v i
đ i s ng c ng đ ng trong 1 năm ............................................................ 61
B ng 4.9 T ng h p kh i lư ng các lo i s n ph m t đ t ng p nư c
các buôn s d ng trong 1 năm .................................................................. 64
B ng 4.10 Bình quân thu nh p chung và thu nh p t đ t ng p nư c c a h ............. 65
B ng 4.11 Cơ c u thu nh p c a các nhóm kinh t h trong m t năm ....................... 68


ix

B ng 4.12 Bình quân thu nh p/năm theo 2 nhân t nhóm kinh t và m c đ tác
đ ng vào các vùng đ t ng p nư c........................................................... 71
B ng 4.13 K t qu phân tích phương sai 2 nhân t (M c đ tác đ ng và
Nhóm kinh t h ) 1 l n l p v các lo i thu nh p ...................................... 72
B ng 4.14 Mã hóa các bi n s và thu nh p t đ t nh p nư c c a h ........................ 75
B ng 4.15 Các s n ph m t đ t ng p nư c có th thay th đư c .............................. 80
B ng 4.16 Các s n ph m t đ t ng p nư c chưa th thay th

ba buôn................... 80


CHƯƠNG 1
GI I THI U


1

1.1

M

Đ U

Mâu thu n c a vi c b o t n nghiêm ng t v i chia s bình đ ng các ngu n tài
nguyên thiên nhiên theo nhu c u s d ng c a con ngư i luôn là v n đ đư c quan tâm.
Mâu thu n này càng tr m tr ng trong b i c nh dân s gia tăng và ngu n tài nguyên
thiên nhiên càng c n ki t, suy thoái. Các ngu n tài ngun b thối hóa, c n ki t là do
s s d ng b t h p lý c a con ngư i. H sinh thái đ t ng p nư c (DNN)

vư n Qu c

gia Yok Đôn (VQGYD) không là ngo i l , vi c quy ho ch phát tri n đ i s ng c a c ng
đ ng dân t c đ a phương nh hư ng sâu s c đ n s phát tri n b n v ng các vùng DNN
t nhiên này.
Các ki u h sinh thái DNN chính có trong VQGYD bao g m sông, su i, bàu và
tr ng trong đó có 181 bàu v i t ng di n tích x p x 100 ha [1]. Các bàu nư c này ch
chi m m t ph n r t nh nhưng l i có vai trị quan tr ng như là nơi cư trú, phân b c a
các loài đ ng, th c v t. Ngoài ra, bàu nư c cũng là nơi cung c p th c ăn và nư c u ng
duy trì ch c năng ho t đ ng cho c h sinh thái l n trong c mùa mưa và mùa khô, đ c
bi t trong mùa khô kéo dài c a r ng kh p.
C ng đ ng dân t c đ a phương tác đ ng tr c ti p lên các bàu nư c thông qua
các ho t đ ng đánh b t cá, săn thú, chăn th gia súc, thu hái rau xanh hay cây thu c và
tr ng tr t. Ph n l n ngư i dân

đây là các dân t c ít ngư i, ch y u là các dân t c Mơ

Nông, Ê Đê, Gia Rai và Lào, t p trung sinh s ng

vùng lõi và vùng đ m c a VQGYD

[5]. Nhìn chung, m i c ng đ ng và m i dân t c đ u có nh ng v n ki n th c kinh
nghi m khá phong phú và khác nhau trong vi c s d ng tài nguyên thiên nhiên.
Nhi u cơng trình nghiên c u v các c ng đ ng dân t c ít ngư i

khu v c Tây

Nguyên Vi t Nam đư c th c hi n, nhưng h u h t t p trung vào nghiên c u v n đ
qu n lý r ng d a vào c ng đ ng. Riêng

khu v c VQGYD, các nghiên c u v ki m


2

kê, kh o sát h sinh thái DNN l i đư c chú tr ng, mà ít chú ý quan tâm đ n vi c s
d ng và s tác đ ng vào h sinh thái DNN c a các c ng đ ng dân t c b n đ a. Cho đ n
nay chưa có m t nghiên c u nào v qu n lý b n v ng các vùng DNN t i VQGYD
trong khi đ i s ng c ng đ ng dân t c vùng đ m và vùng lõi v n cịn khó khăn và áp
l c này có chi u hư ng gia tăng. Câu h i đư c đ t ra là v i s tác đ ng liên t c c a
ngư i dân, cùng v i s m t d n h đ ng, th c v t thì h sinh thái DNN

VQGYD s

t n t i đư c trong th i gian bao lâu và nh hư ng c a nó đ n s b n v ng c a h sinh
thái r ng kh p trong vư n qu c gia cũng như tác đ ng c a nó đ n sinh k c ng đ ng
như th nào.

Đ tr l i câu h i trên, đ tài “M i quan h gi a tài nguyên đ t ng p nư c
trong h sinh thái r ng kh p và đ i s ng c a các c ng đ ng dân t c thi u s
vư n qu c gia Yok Đôn, t nh Đăk Lăk” đư c th c hi n nh m phát hi n các hình
th c và quy mơ s d ng các vùng DNN t nhiên c a c ng đ ng, m i quan h c a nó
v i tài nguyên DNN làm cơ s cho vi c đ xu t các gi i pháp gi m thi u tác đ ng cũng
như h tr cho b o t n b n v ng d a vào c ng đ ng.


3

1.2

M C TIÊU NGHIÊN C U

1.2.1 V lý lu n
Nghiên c u góp ph n xây d ng phương pháp nghiên c u m i quan h gi a tài
nguyên DNN trong h sinh thái r ng kh p v i sinh k c a các c ng đ ng dân t c thi u
s sinh s ng bên trong và xung quanh VQGYD và cách ti p c n đ xây d ng các gi i
pháp qu n lý s d ng DNN b n v ng d a vào c ng đ ng.
1.2.2 V th c ti n
Nghiên c u này nh m xác đ nh m t s cơ s th c ti n làm căn c đ xu t gi i
pháp trong vi c b o t n đa d ng sinh h c các vùng DNN t nhiên trong h sinh thái
r ng kh p c a VQGYD. Các m c tiêu c th như sau:
- Xác đ nh đư c m i quan h gi a nhu c u sinh k c a c ng đ ng v i ngu n tài
nguyên sinh v t các vùng DNN.
- Đ xu t đư c các bi n pháp hài hòa gi a qu n lý, b o t n đa d ng sinh h c v i

s d ng b n v ng c a c ng đ ng dân t c thi u s

các vùng DNN trong h sinh

thái r ng kh p thu c khu v c VQGYD.
1.3

Ý NGHĨA
K t qu c a đ tài s cung c p các thông tin c n thi t cho vi c thi t k các

chương trình đ u tư l n hơn nh m tăng cư ng vi c b o t n tài nguyên DNN và c i
thi n sinh k c a ngư i dân đ a phương hi n đang s
VQGYD.

d ng các vùng DNN c a


CHƯƠNG 2
T NG QUAN
V N Đ NGHIÊN C U


4

2.1

KHÁI QUÁT V Đ T NG P NƯ C
Đ t ng p nư c bao g m các h sinh thái ti p giáp gi a các sinh c nh trên c n và

các v c nư c sâu. H sinh thái đ t ng p nư c ch a đ ng nhi u ngu n tài nguyên thi t
y u cho ho t đ ng c a con ngư i và góp ph n duy trì nhi u ch c năng quan tr ng c a
môi trư ng [16]. Có nhi u đ nh nghĩa v đ t ng p nư c nhưng đ nh nghĩa c a Công ư c
Ramsar đư c công nh n r ng rãi hơn c . Theo công ư c này, đ t ng p nư c là các vùng

đ m l y, đ t than bùn ho c v c nư c, t nhiên hay nhân t o, thư ng xuyên hay t m th i,
nư c tĩnh hay nư c ch y, nư c ng t, l hay m n, k c vùng bi n có đ sâu khơng vư t
q 6 mét lúc th y tri u th p.
Như v y, đ t ng p nư c r t đa d ng nhưng nhìn chung chúng cùng có nh ng đ c
đi m chung sau:
-

Ng p nư c thư ng xuyên ho c m t th i kỳ nh t đ nh trên b m t ho c m trong
đ ir .

-

Có đ c đi m th như ng đ c trưng (th như ng tr m th y).

-

Có m t các loài th c v t th y sinh ho c th c v t ái th y.
V i kho ng 7-9 tri u km2, các vùng DNN chi m 4% - 6% di n tích b m t trái đ t

nhưng DNN l i đóng m t vai trị quan tr ng v kinh t và mơi trư ng. DNN có nh ng l i
ích sau đây:
-

Đi u hịa và ki m sốt lũ l t.

-

Cung c p nư c cho ngu n nư c ng m.

-

n đ nh vùng b và có tác đ ng b o v , che ch n.

-

Duy trì tr m tích c a dòng nư c, cung c p ch t dinh dư ng cho các vùng khác.

-

Đi u hòa s bi n đ i khí h u.

-

Làm trong s ch ngu n nư c.

-

S lư ng loài hi n di n tuy không nhi u nhưng m c đ đ c s c cao.

-

Ngu n cung c p nư c sinh ho t dùng trong nông nghi p c a con ngư i.


5

-

Ngu n cung c p các nguyên v t li u cho con ngư i

-

Là nơi du l ch, gi i trí.

-

Ngồi ra, các vùng DNN cịn có các đ c tính đ c bi t v di s n văn hố c a lồi
ngư i; các vùng DNN có liên quan đ n tín ngư ng và vũ tr , hình thành nên
ngu n khát v ng th m m , t o ra các vùng sinh c nh c a đ i s ng hoang dã,
cũng như t o cơ s cho các truy n th ng quan tr ng đ a phương.
Theo b ng phân lo i DNN c a T ch c b o t n thiên nhiên qu c t (IUCN –

1990), DNN Vi t Nam có th chia làm ba h l n đó là DNN ven bi n, DNN n i đ a, và
DNN nhân t o. Ba h l n này bao g m 12 ph h : Bi n, c a sông, đ m phá, h nư c
m n ven bi n, sông, h , đ m l y, vùng nuôi tr ng th y s n, đ t nông nghi p, nơi khai
thác mu i, đ t đô th , đ t cơng nghi p.
2.2

TÌNH HÌNH NGHIÊN C U Đ T NG P NƯ C VÀ M I QUAN H
C A TÀI NGUYÊN Đ T NG P NƯ C V I CÁC C NG Đ NG DÂN
T C Đ A PHƯƠNG TRÊN TH GI I

2.2.1 Tình hình qu n lý b o t n đ t ng p nư c trên th gi i
Các vùng DNN hi n nay b gi m sút di n tích và thối hóa r t nhanh, x y ra
nhi u nư c trên th gi i nhưng t p trung nhi u nh t

nh ng nư c đang phát tri n.

Nguyên nhân ch y u là do s c ép khai thác tài nguyên, m r ng đ t s n xu t, đ nh cư và
ô nhi m ngu n nư c [16]. Chính vì v y, nhi u t ch c, nhi u qu c gia trên th gi i chú

tr ng đ n vi c nghiên c u, qu n lý, ph c h i và b o t n các vùng DNN trên th gi i.
Công ư c Ramsar, công ư c qu c t v b o t n và s d ng m t cách h p lý các vùng
DNN, đã thúc đ y s phát tri n các phương pháp ki m kê DNN; đáng chú ý là chương
trình ki m kê DNN trên th gi i và chương trình ki m kê DNN Châu Á [3] v i m c đích
xác đ nh hi n tr ng các vùng DNN trong th k XXI và xây d ng cơ s d li u ki m kê
DNN m t cách tồn di n. Ngồi ra, cịn có nhi u chương trình b o t n DNN c a các t


6

ch c như International Union for the Conservation of Natural and Natural Resources
(IUCN), Wetlands International,…
Khu v c h lưu sông Mê Kông bao g m Campuchia, Lào, Thái Lan, Vi t Nam
cũng đã ph i h p v i nhau cùng qu n lý h sinh thái DNN và b o t n đa d ng sinh h c
c a sông Mê Kông.
2.2.2 M t s nghiên c u trên th gi i v b o t n và phát tri n b n v ng đ t ng p
nư c có s tham gia c a c ng đ ng dân t c đ a phương
Công ư c Ramsar đã ch rõ t m quan tr ng c a c ng đ ng dân t c đ a phương đ i
v i vi c qu n lý, b o t n và phát tri n b n v ng các vùng DNN; trong đó, s giao ti p
(Communication), trình đ

h c v n (Education) và kh năng nh n th c c ng đ ng

(Public Awareness) là ba v n đ quan tr ng nh t, đư c g i t t là CEPA - công c hư ng
d n c th cách ti p c n v i c ng đ ng [31]. Như v y v i CEPA, ngoài vi c nâng cao
giáo d c, nh n th c cho c ng đ ng đ a phương v vai trò c a DNN trong b o t n các h
sinh thái, b o v môi trư ng thì v n đ giao ti p, ti p c n v i c ng đ ng đ cùng phân
tích, phát hi n v n đ và tìm ra gi i pháp đ ng thu n là r t quan tr ng, hơn là s d ng
các bi n pháp cư ng ch , hành chính.
M t nghiên c u đi n hình c a Silima (2007) s d ng công c CEPA đ đánh giá

s tham gia c a c ng đ ng dân t c đ a phương trong vi c b o t n và s d ng b n v ng
h Fundudzi

Nam Phi. Nghiên c u cho th y ho t đ ng giáo d c nâng cao nh n th c

c ng đ ng v ý nghĩa c a vi c b o t n mang tính quy t đ nh đ n s tham gia lâu dài và
có hi u qu c a c ng đ ng đ a phương. C ng đ ng đ a phương ph i tham gia vào t t c
các giai đo n c a chương trình bao g m vi c lên k ho ch, th c hi n và giám sát. Các
mâu thu n x y ra trong quá trình th c hi n s đư c gi m thi u khi có s th ng nh t v
quy n l i và nghĩa v c a các bên tham gia [34].


7

Nghiên c u khác c a Peterson (2008) th o lu n v s b o t n ki n th c b n đ a và
s đ i m i các b lu t qu c t cho phù h p v i ngư i dân đ a phương trong vi c b o t n,
qu n lý và s d ng b n v ng các vùng DNN n i đ a. Đ i v i ngư i dân, ngu n tài
nguyên nư c n i đ a mang ý nghĩa thiêng liêng, ch t lư ng nư c nh hư ng tr c ti p đ n
s c kh e và s th nh vư ng c a c ng đ ng. Khi ch t lư ng nư c suy gi m thì c ng đ ng
đ a phương là thành ph n ch y u tham gia vào các ho t đ ng b o v . Vì v y, các b lu t
qu c t ph i đư c xây d ng d a trên ki n th c b n đ a v s d ng b n v ng tài nguyên
thiên nhiên nói chung và tài ngun DNN nói riêng [30].
2.3

TÌNH HÌNH NGHIÊN C U Đ T NG P NƯ C VÀ M I QUAN H
GI A C NG Đ NG DÂN T C Đ A PHƯƠNG

VI T NAM V I TÀI

NGUYÊN Đ T NG P NƯ C

2.3.1 Tình hình nghiên c u đ t ng p nư c

Vi t Nam

Vi t Nam là m t trong nh ng nư c phong phú v tài nguyên DNN v i g n 10
tri u hecta [2]. Trong đó, DNN nư c ng t chi m kho ng 10% di n tích c a các vùng
DNN toàn qu c. Cũng như nhi u nư c trên th gi i, DNN Vi t Nam đang trong xu
hư ng gi m sút v di n tích và ch t lư ng b i s c ép dân s , áp l c khai thác, thi u s
k t h p gi a chi n lư c phát tri n kinh t v i b o v tài nguyên, sinh thái môi trư ng
ng p nư c. Nh n th c đư c t m quan tr ng c a DNN, Chính ph Vi t Nam đã tham gia
vào Công ư c Ramsar t năm 1989. Nhi u bi n pháp qu n lý, b o t n và s d ng b n
v ng ngu n tài nguyên DNN đư c th c hi n. Các chương trình, chính sách và d án tiêu
bi u như: “Chương trình b o t n DNN qu c gia”; Ngh đ nh 109/2003/NĐ–CP v “B o
t n và Phát tri n b n v ng các vùng DNN”; Chương trình B o t n đa d ng sinh h c và
S d ng b n v ng DNN sông Mê Kông (MWBP); Quy t đ nh 25/2000/QĐ-TTG v
“B o v và Phát tri n nh ng vùng DNN ven bi n mi n Nam Vi t Nam”;…
Nhi u chương trình qu c gia v b o t n DNN đư c ti n hành t i các vùng DNN
quan tr ng như VQG Xuân Th y, VQG Cát Tiên, VQG Tràm Chim, VQG U Minh


8

Thư ng và các Sân Chim

Đ ng b ng Sông C u Long. Nhi u vùng DNN c a Vi t Nam

đư c công nh n là khu d tr sinh quy n c a th gi i như C n Gi , Qu n đ o Cát Bà
[16].
• Nghiên c u trong nư c v b o t n và phát tri n b n v ng DNN có s tham gia
c a c ng đ ng dân t c đ a phương:

D án b o t n DNN Phú M thu c t nh Kiên Giang là d án đ u tiên

Vi t Nam

k t h p b o t n thiên nhiên, xóa đói gi m nghèo và duy trì văn hóa. D án th c hi n
thơng qua m t mơ hình kinh doanh sáng t o, liên k t c ng đ ng dân t c đ a phương
nh m b o v môi trư ng s ng c a loài S u đ u đ Grus antigone và giúp ngư i dân s
d ng c bàng đ có thu nh p cao hơn. D án đã giúp nâng cao ch t lư ng h sinh thái
cho c ng đ ng dân cư, cho các loài s u và nh ng loài khác c a vùng DNN (Ngu n:
Thơng cáo báo chí ICF).
• M t s nghiên c u v DNN t i VQGYD, t nh Đăk Lăk:
Tuy chi m m t di n tích nh nhưng DNN là m t ki u h sinh thái r t đ c s c và
có t m quan tr ng to l n trong VQGYD, nơi h sinh thái r ng kh p r t đ c thù, khô h n
trong mùa mưa, thi u nư c trong mùa khơ. Vì v y, DNN trong h sinh thái r ng kh p
đóng vai trị quan tr ng trong b o t n các loài đ ng th c v t.
Nghiên c u c a Nguy n Th (2004) là nghiên c u đ u tiên v ki m kê các lo i
DNN t i VQGYD. Trên cơ s b n đ n n, k t qu gi i đốn nh k t h p v i thơng tin
thu th p ngoài th c đ a, b n đ DNN VQGYD v i t l 1/50.000 đư c thành l p. Tác gi
chia DNN thành 4 ki u và 9 đơn v trong đó có 65,9 km sơng; 1145,7 km su i; 16,81 ha
bàu và 180 ha tr ng. Ngoài ra, m t s đ c trưng c a môi trư ng t nhiên như đ t, nư c
đư c xác đ nh và s khác nhau v h th c v t

các ki u DNN đư c th o lu n. Trong

nghiên c u này, tác gi cũng đã nêu ra m t s nguyên nhân d n đ n s tác đ ng c a
ngư i dân lên các vùng DNN và đ xu t m t s bi n pháp nh m ngăn ch n tình tr ng


9

này; tuy nhiên, nh ng nguyên nhân và bi n pháp gi i quy t chưa đư c t p trung kh o sát
mà ch là ý ki n ch quan c a tác gi [14].
Nghiên c u c a Nguy n Hoài Bão (2006) đã chia DNN

VQGYD thành 2 l p

(DNN t nhiên và DNN nhân t o); 6 l p ph (bàu, tr ng, sông, su i, h , ru ng r y) và 12
ki u (bàu ng p thư ng xuyên và theo mùa, tr ng c , tr ng cây g , lịng sơng, doi cát và
gh nh đá, ven sông, su i ng p thư ng xuyên và theo mùa, ven su i, h , ru ng r y). Kh o
sát chi ti t hơn v các bàu, tác gi đã ghi nh n 181 bàu, v i t ng di n tích x p x 100 ha;
trong đó có 116 bàu đư c đo đ c ngoài th c đ a. Nghiên c u này cũng l n đ u tiên ghi
nh n b ng ch ng đ kh ng đ nh có s làm t và sinh s n c a S u đ u đ Grus antigone
sharpii

Vi t Nam. Sinh c nh làm t c a S u đ u đ là các bàu ng p nư c t nhiên

gi a h sinh thái r ng khô cây h D u [1].
2.3.2 Nghiên c u v c ng đ ng dân t c thi u s và m i quan h gi a sinh k v i
qu n lý b o t n tài nguyên thiên nhiên

khu v c Tây Nguyên, đ c bi t là

VQGYD
Khái ni m v C ng đ ng: Là c ng đ ng dân cư thôn, làng, bn. Khái ni m này
cịn có th hi u m r ng là các nhóm h /dịng h cùng chung s ng trong m t thơn làng,
có các quan h huy t th ng ho c có truy n th ng qu n lý chung m t ph n tài nguyên đ t,
r ng. Khái ni m c ng đ ng này tuân theo đ nh nghĩa “c ng đ ng dân cư” trong đi u 9
c a Lu t Đ t đai (2003) [9].
Hàng lo t các nghiên c u v c ng đ ng dân t c thi u s sinh s ng

khu v c Tây

Nguyên đã đư c công b . K t qu c a nh ng nghiên c u này đư c coi như bài h c kinh
nghi m và t o ti n đ cho các nghiên c u ti p theo trên cơ s phát tri n c ng đ ng g n
li n v i m c tiêu b o t n nói riêng và phát tri n c ng đ ng vì m c đích nâng cao cu c
s ng c ng đ ng nói chung.


10

• Nghiên c u c a d án PARC Yok Đơn (2004) bư c đ u tìm ra đư c phương pháp
ti p c n v i c ng đ ng đa s c t c t i đ a phương, đó là phương pháp phát tri n
c ng đ ng t ng h p trên cơ s đánh giá nhu c u có s tham gia. Phương pháp này
l n đ u tiên đư c tri n khai nh m đưa các ho t đ ng phát tri n c ng đ ng phù
h p v i m c tiêu b o t n ngu n tài nguyên thiên nhiên VQGYD [17].
• Nh ng nghiên c u v th c v t thân g và lâm s n ngoài g c a B o Huy và c ng
s đã cho th y ki n th c sinh thái đ a phương th c s t n t i và r t phong phú,
các c ng đ ng có nh ng kinh nghi m truy n th ng và ki n th c có ý nghĩa trong
qu n lý s d ng tài nguyên r ng và đ t r ng. Đ c bi t là qu n lý và s d ng lâm
s n ngoài g . D a vào ki n th c b n đ a, nhóm nghiên c u sưu t m đư c 207 bài
thu c v i 172 loài cây thu c theo 18 nhóm cơng d ng khác nhau, khơng nh ng có
giá tr v b o t n tài nguyên mà còn đóng góp vào phát tri n th c v t cây thu c
ph c v dân sinh kinh t [6], [7], [10].
• Qua đánh giá kinh t h và hi n tr ng lâm nghi p

khu v c Tây Nguyên c a B o

Huy và c ng s (2005) cho th y r ng đóng vai trị quan tr ng trong sinh k ngư i
nghèo vùng cao. Qua đó, ba m c tiêu c i thi n sinh k và tám gi i pháp gi m
nghèo đư c đưa ra. Đ i v i Tây Nguyên, đ t o ra sinh k b n v ng cho c ng

đ ng thông qua qu n lý tài nguyên c n quan tâm các y u t : i) Làm th nào c ng
đ ng có th ti p c n và hư ng l i m t cách bình đ ng đ i v i tài nguyên r ng và
đ t, ii) Nâng cao năng l c qu n lý, t ch c và ra quy t đ nh c a c ng đ ng trong
s n xu t, kinh doanh t tr ng, chăm sóc r ng cho đ n thu hái và ch bi n, iii) Y u
t tài chính bao g m ti p c n v n, tín d ng, t ch c qu n lý ngu n v n trong h
cũng như c ng đ ng là quan tr ng đ nâng cao hi u qu đ u tư cho lâm nghi p
[8], [15].


11

Các nghiên c u trên chú tr ng vi c thu hút s tham gia c a c ng đ ng trong qu n
lý, b o t n và phát tri n b n v ng tài nguyên r ng, tài nguyên sinh v t và tài nguyên
DNN c a VQGYD. Các v n đ k trên c n ph i có s k t h p ch t ch gi a các thành
ph n tham gia như Ban Qu n lý VQGYD, các nhà nghiên c u khoa h c và c ng đ ng
dân t c đ a phương; trong đó, c ng đ ng dân t c đ a phương đóng vai trị ch đ o trong
vi c ch đ ng qu n lý và b o t n VQGYD.
T ng quan v n đ nghiên c u trong và ngoài nư c cho th y:
-

Tài nguyên DNN nói chung có vai trị quan tr ng trong b o v môi trư ng
sinh thái và cung c p sinh k cho nhi u c ng đ ng dân cư. Do v y b o t n b n
v ng tài nguyên này là m i quan tâm chung c a th gi i trong đó có Vi t
Nam. Đi u này th hi n qua các công ư c qu c t .

-

Phương pháp ti p c n trong b o t n tài nguyên DNN c n có nh ng c i ti n
thay đ i cho phù h p v i các nhân t xã h i. Trong đó s tham gia c a c ng
đ ng trong vi c qu n lý và chia s b n v ng các ngu n tài nguyên DNN

các

khu b o t n, vư n qu c gia c n đư c quan tâm.
Tuy nhiên nghiên c u v m i quan h gi a tài nguyên DNN v i sinh k c ng
đ ng, đ c bi t là

VQGYD chưa đư c đ c p và làm rõ. M t s v n đ sau đây c n

đư c ti p t c nghiên c u:
-

S phong phú v tài nguyên sinh v t

các vùng đ t ng p nư c trong h sinh

thái r ng kh p, vai trị sinh thái c a nó trong h th ng b o t n?
-

M c đ ph thu c c a c ng đ ng b n đ a v i tài nguyên sinh v t DNN? Các
hình th c, m c đ s d ng c a c ng đ ng?


12

-

M i quan h gi a nhu c u và kh năng cung c p c a tài nguyên sinh v t
DNN? Kh năng ph c h i c a DNN? Kh năng suy thối n u khơng đư c
qu n lý và ki m sốt?

-

Gi i pháp hài hịa trong b o t n và phát tri n sinh k , s d ng ki n th c b n
đ a trong qu n lý DNN?

Vì v y đ tài nghiên c u này đư c đ t ra và c g ng đóng góp m t ph n trong
vi c tr l i các câu h i nghiên c u nói trên.


CHƯƠNG 3
Đ I TƯ NG NGHIÊN C U
N I DUNG NGHIÊN C U
PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U