Nghiên cứu về Kinh tế Nhà nước

1
MỞ ĐẦU
Thế kỷ 21 đang diễn ra trước mắt chúng ta với nhiều thách thức và cơ hội,
đối với nền kinh tế Việt Nam nói chung và với kinh tế nhà nước ta - một thành
phần kinh tế chủ đạo nói riêng.
Từ năm 1986 đến nay, Đại hội lần thứ VI và Đại hội lần thứ VII của Đảng
đều xác định kinh tế Nhà nước giữ vai trò chủ đạo, tuy nhiên quan điểm đó được
xác định theo tư duy mới. Đặc biệt trong thời kì đổi mới ngày nay, đứng trước
cơn gió hội nhập của khu vực và thế giới thì việc xác định chỗ đứng của TPKT
này đang trở thành vấn đề có ý nghĩa thực tiễn quan trọng và cấp bách.
Để tìm hiểu những thành tựu to lớn mà TPKT này đã đạt được, cũng như
những hạn chế còn thiếu sót, những kinh nghiệm quý báu trong việc sắp xếp lại
thành phần - cơ cấu, sự thay đổi phương thức sản xuất - quản lý, phương châm
chỉ đạo trong các ngành, các lĩnh vực của kinh tế Nhà nước, tôi quyết định chọn
đề tài này để nghiên cứu dưới góc độ một bài tập lớn.
Nội dung bài viết gồm 2 phần:
Phần I: Quan niệm về Kinh tế Nhà nước
Phần II: Vai trò chủ đạo của Kinh tế Nhà nước.

NỘI DUNG
I-QUAN NIỆM VỀ KINH TẾ NHÀ NƯỚC
Đại hội lần thứ IX của Đảng cộng sản Việt nam xác định nước ta hiện nay
dựa trên 3 hình thức sở hữu cơ bản là: Sở hữu toàn dân, sở hữu tập thể và sở hữu
tư nhân hình thành nên 6 thành phần kinh tế với những hình thức tổ chức kinh
doanh đa dạng, đan xen hỗn hợp, đó là: Kinh tế Nhà nước, Kinh tế tập thể, kinh
tế cá thể, tiểu chủ, kinh tế tư bản tư nhân, kinh tế tư bản nhà nước, kinh tế có
vốn đầu tư nước ngoài.
Thành phần kinh tế Nhà nước là thành phần kinh tế mà vốn và TLSX
thuộc sở hữu nhà nước; Bao gồm các doanh nghiệp Nhà nước và các tài sản
thuộc sở hữu nhà nước như; đất đai, hầm mỏ, rừng biển, ngân sách, các quỹ dự

trữ, ngân hàng nhà nước, hệ thống bảo hiểm, kết cấu hạ tầng kinh tế xã hội.
Các doanh nghiệp Nhà nước là bộ phận quan trọng nhất của kinh tế Nhà
nước, giữ những vị trí then chốt, đi đầu trong việc ứng dụng tiến bộ khoa học kỹ
thuật, công nghệ, nêu cao gương về năng suất, chất lượng hiệu quả kinh tế- xã
hội và chấp hành pháp luật.
Phân loại doanh nghiệp Nhà nước
+Các doanh nghiệp hoạt động không vì mục đích lợi nhuận, nhằm đảm
bảo phúc lợi xã hội như các linh vực sản xuất phục vụ cho quốc phòng, an ninh,
y tế, giáo dục.

2
+Các doanh nghiệp kinh doanh nhằm mục tiêu lợi nhuận. đóng vai trò
quan trọng trọng góp phần làm tăng trưởng và phát triển kinh tế.
Chú ý phân biệt kinh tế Nhà nước với doanh nghiệp nhà nước. Doanh
nghiệp nhà nước chỉ là một bộ phận quan trọng của kinh tế nhà nước. Còn kinh
tế nhà nước là đặc trưng của một loại hình sở hữu.
Con đường hình thành kinh tế Nhà nước:
Nhà nước đầu tư xây dựng mới các doanh nghiệp nhà nước. Quốc hữu
hoá các doanh nghiệp tư bản tư nhân hoặc góp vốn cổ phần khống chế với các
doanh nghiệp tư nhân.
*Phân biệt kinh tế Nhà nước ở Việt nam với kinh tế Nhà nước của CNTB
độc quyền.
Việt nam đang quá độ lên CNXH bỏ qua giai đoạn phát triển của CNTB,
nên tất yếu tồn tại nhiều thành phần kinh tế, trong đó kinh tế Nhà nước giẽ vai
trò chủ đạo, là thành phần kinh tế dựa trên sở hữu toàn dân về tư liệu sản xuất.
Nhà nước chuyên chính vô sản đại diện cho nhân dân quản lý nó. Nhà nước ta là
nhà nước của dân, vì dân và do dân.
Còn dưới CNTB độc quyền, nền kinh tế chịu sự thống trị của các tổ chức
độc quyền, phương thức sản xuất TBCN dựa trên cơ sở của chế độ tư hữu tư
nhân TBCN về tư liệu sản xuất. Nhà nước là nhà nước tư sản, phục vụ cho lợi

ích của giai cấp tư sản, bản chất của nhà nước tư sản vẫn là bọc lột lao động làm
thuê
II-VAI TRÒ CHỦ ĐẠO CỦA KINH TẾ NHÀ NƯỚC
Thành phần kinh tế nhà nước giữa vai trò chủ đạo trong nền kinh tế nhiều
thành phần ở Việt nam, là lực lượng vật chất quan trọng và là công cụ để Nhà
nước định hướng và điều tiết vĩ mô nền kinh tế.
Trong thành phần kinh tế nhà nước, các doanh nghiệp của nhà nước giữ
những vị trí then chốt, đi đầu trong việc ứng dụng những tiến bộ khoa học và
công nghệ, nêu gương về năng suất chất lượng sản phẩm, hiệu quả kinh tế xã hội
và chấp hành luật pháp.
Biểu hiện vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước
KTNN giữ vai trò chủ đạo trong nền kinh tế quốc dân thể hiện chủ yếu
trên các mặt:
- Là đòn bày kinh tế quan trọng thúc đẩy tăng trưởng quan trọng và giải
quyết những vấn đề xã hội. Nó chiếm giữ các ngành nghề mũi nhọn, then chốt
của nền kinh tế, có khả năng chi phối môi trường xã hội và đảm bảo tính ổn định
của nền kinh tế.
- KTNN góp phần hết sức quan trọng vào việctạo ra sản phẩm cho xã hội
và nguồn thu ngân sách, tạo ra nguồn lực đáng kể trong tay nhà nước để điều tiết
quá trình phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Bên cạnh đó, KTNN còn
đảm bảo sức sản xuất và hoạt động của nền kinh tế, thực hiện các nhiệm vụ xuất,
nhập khẩu đẩy nhanh tốc độ tăng trưởng kinh tế, giải quyết các vấn đề xã hội

3
như việc làm, các công trình phúc lợi xã hội, bảo vệ môi trường, giảm thiểu
những tiêu cực trong đời sống.
Bằng nhiều hình thức hỗ trợ, giúp đỡ các TPKT khác cùng phát triển theo
định hướng XHCN, tính chất này của KTNN xuất phát từ vị trí chiến lược và
khả năng chi phối đến môi trường kinh tế - xã hội. Có những ngành có vai trò
quan trọng như là những yếu tố đảm bảo, tác nhân kích thích cho sự phát triển

các ngành khác như giao thông vận tải, thông tin liên lạc… song do tính chất của
những ngành này mà các thành phần kinh tế khác hoặc là không đủ vốn, hoặc là
gặp khó khăn về quản lý trong thu hồi vốn, thu lợi nhuận nên không đầu tư. Để
khuyến khích mọi TPKT đầu tư sản xuất khu vực KTNN đứng ra tổ chức xây
dựng những cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng, tạo môi trường hoạt động
kinh doanh có hiệu quả. Ở đây vai trò chủ đạo của KTNN được thể hiện như là
yếu tố mở đường, kích thích sự phát triển toàn bộ theo định hướng nhất định.
Tăng cường sức mạnh vật chất làm chỗ dựa để nhà nước thực hiện có hiệu
lực chức năng điều tiết cơ chế thị trường. KTNN không những định hướng sản
xuất, mà còn chi phối các chính sách xã hội kiềm chế được khuynh hướng độc
quyền và tự phát của kinh tế thị trường, bởi lẽ trong kinh tế thị trường tồn tại
nhiều thành phần kinh tế khác nhau vừa có những tích cực đồng thời có cả
những hạn chế tiêu cực, do đó cần phải có một "bàn tay" can thiệp chỉ đạo và
hạn chế khắc phục những tiêu cực đó. Ở đây chúng ta nói đến TPKT chủ đạo
đảm nhận vai trò này - nó phải có một sức mạnh vật chất đủ lớn mới có thể thực
hiện tốt nhất. Với những đặc điểm như đã nói trên đây, chúng ta nhận thấy rằng
KTNN có đủ khả năng để hoàn thành nhiệm vụ đó, với sản lượng giá trị hàng
hoá và dịch vụ công cộng tương đối lớn tạo ra đem lại khả năng chi phối được
giá cả thị trường, dẫn dắt và định hướng thị trường bằng chính chất lượng và giá
cả của sản phẩm và dịch vụ do mình cung cấp.
KTNN tạo dần nền tảng kinh tế - xã hội cho đời sống. Trong điều kiện nền
kinh tế nước ta, thu nhập của dân cư thấp kém, tích luỹ nhỏ nên việc đầu tư lớn
chỉ có thể thực hiện được bằng vốn NN. Mặt khác, KTNN thông qua việc cung
cấp hàng hoá tạo ra các sản phẩm và dịch vụ có tác dụng thúc đẩy lưu thông
phân phối giữa các ngành và các khu vực, góp phần đảm bảo việc xoá đói giảm
nghèo, tiến hành các biện pháp trợ cấp thường xuyên, đột xuất, cho vay vốn để
phát triển sản xuất, góp phần khắc phục sự khác biệt giữa các vùng và qua đó
làm tăng tinh thần hoà hợp cộng đồng và ý thức đoàn kết dân tộc.
III-NHỮNG GIẢI PHÁP CƠ BẢN PHÁT HUY VAI TRÒ CHỦ ĐẠO
CỦA KINH TẾ NHÀ NƯỚC

1. Những thành tựu mà KTNN đã đạt được trong những năm qua
Thực tiễn cho thấy đến nay KTNN vẫn chiếm tỷ trọng lớn trong nền kinh
tế quốc dân ở nước ta, nhất là các ngành công nghiệp, xây dựng, vận tải, bưu
chính viễn thông, đường sắt, hàng không…KTNN cũng đóng góp một phần
đáng kể vào tỉ trọng GDP trên 40% hàng năm và là lực lượng chủ yếu cung cấp
tài chính cho ngân sách nhà nước 60%.

4
Trong công cuộc đổi mới kinh tế, KTNN đang từng bước đổi mới. Về cơ
cấu kinh tế đã có thay đổi lớn, tổng sản phẩm xã hội của KTNN giảm từ 37%
năm 1998 xuống 34,5% năm 1990; thu nhập quốc dân giảm từ 28% xuống 27%;
tổng sản phẩm công nghiệp lại tăng từ 56,6% lên 57%; khối lượng vận chuyển
hàng hoá tăng từ 68% lên 72%. Trong việc thực hiện cơ chế mới, một số cơ sở
KTNN đã chủ động xác định và thay đổi phương thức kinh doanh, tìm thị
trường đầu ra, tạo thêm nguồn vốn đi vay, trình độ kỹ thuật công nghệ đã được
đổi mới… Nhờ đó, các cơ sở KTNN vẫn phát triển và kinh doanh có lãi.
Do yêu cầu của thời kỳ đổi mới, từ năm 1989 thực hiện chủ trương sắp
xếp lại doanh nghiệp Nhà nước chúng ta đã mạnh dạn cắt giảm một lượng đáng
kể doanh nghiệp hoạt động trong KTNN nhưng không đem lại hiệu quả kinh tế
từ khoảng 12.000 năm 1990 xuống còn 5340 vào tháng 8 năm 2000. Nhờ đó,
quy mô vốn tự có và vốn ngân sách cấp cho các cơ sở doanh nghiệp tăng lên;
các doanh nghiệp có thêm vốn đầu tư, hiện đại hoá máy móc thiết bị, giúp cho
năng suất lao động nâng cao đem lại hiệu quả kinh tế. Đồng thời, sau khi sắp
xếp lại tổ chức sản xuất, đổi mới cơ chế quản lý nhiều doanh nghiệp đã chủ
động sáng tạo tiếp cận thị trường xã hội và đã đứng vững, sản xuất kinh doanh
có lãi, nguồn thu nộp ngân sách nhà nước chiếm 61%.
(1)

2. Những hạn chế, vướng mắc trong quá trình phát triển
Trước hết, do chủ quan, duy ý chí và nóng vội đi lên CNXH nên trước

năm 1986 chúng ta xoá bỏ mọi thành phần kinh tế mà chỉ tập trung phát triển
kinh tế nhà nước.
Hiện nay, trên thực tế đã có một số cơ sở kinh tế quốc doanh phải ngừng
sản xuất vì chất lượng sản phẩm và hiệu quả kinh tế quá thấp không đáp ứng yêu
cầu của thị trường, thậm chí có loại không có nhu cầu sử dụng.
Một biểu hiện tiêu cực của KTNN là nền tài chính xí nghiệp tồi tệ, do quy
mô nhỏ nên nhìn chung các DNNN đang đối mặt với tình trạng thiếu vốn để sản
xuất - kinh doanh. Thực tế vốn chỉ hoạt động khoảng 80%, số còn lại ở trong
tình trạng nằm chết. Tình trạng thiếu vốn làm cho DNNN không có khả năng
đầu tư, đổi mới công nghệ, thiết bị, nên hàng hoá sản xuất ra kém tính cạnh
tranh.
Bộ phận đội ngũ cán bộ trong các DNNN đa số từ cơ chế cũ chuyển sang
điều hành xí nghiệp trong cơ chế mới nên thiếu tác phong công nghiệp, thiếu
kinh nghiệm quản lý cũng như kiến thức, trình độ năng lực của một nhà doanh
nghiệp giỏi.
Nguyên nhân của những hạn chế:
Những nguyên nhân hoạt động kém hiệu quả của KTNN có thể khái quát
như sau:
Nhà nước ít vốn, song lại đầu tư dàn trải, chủ yếu là giữ cho doanh nghiệp
tồn tại, chứ chưa đủ sức phát triển và cạnh tranh trong nền kinh tế thị trường.

(1)
Báo cáo của Bộ Tài chính về các chỉ tiêu chủ yếu, tháng 3-1993.

5
Chế độ phân phối trong xí nghiệp của KTNN không phù hợp với kết quả
sản xuất kinh doanh, không có sự gắn bó chặt chẽ giữa lợi ích vật chất và trách
nhiệm vật chất với năng suất lao động do đó không khuyến khích được sản xuất.
Tuy chính phủ là người chủ sở hữu những tư liệu sản xuất chủ yếu nhưng
sự nắm bắt tình hình, điều hành quản lý không có hiệu quả cao, không có sự

chăm lo bảo toàn và phát triển vốn và không có ai chịu trách nhiệm trực tiếp khi
mất mát, thua lỗ.
Cán bộ quản lý chủ chốt thiếu tiêu chuẩn lãnh đạo, thiếu trách nhiệm trước
tập thể cũng như trước cơ quan Nhà nước.
Nguyên nhân dẫn đến sự trì trệ trong sản xuất kinh doanh của các DNNN,
hiệu quả sản xuất không cao là do sự ỷ lại vào Nhà nước, toàn bộ nguồn vốn, kế
hoạch phát triển không cao là do sự ỷ lại vào Nhà nước, toàn bộ nguồn vốn, kế
hoạch phát triển do nhà nước đặt ra nên sự sáng tạo, năng động của doanh
nghiệp mất hẳn. Bên cạnh đó vị trí độc quyền đã làm mất đi động lực quảntọng
trong việc nâng cao hiệu ủa hoạt động kinh doanh của các xí nghiệp nhà nước.
Sự độc quyền đã làm khu vực KTNN trở nên trì trệ, kém năng động trong việc
cải tiến, đổi mới thiết bị, công nghệ và sản phẩm, tự nó trở thành nhân tố kìm
hãm hoạt động của xí nghiệp.
Nhà nước chưa có chính sách phù hợp trong đào tạo nhân công kỹ thuật
tay nghề cao trong các lĩnh vực các ngành nghề cần chuyên môn, mà chỉ chăm
lo cho bộ máy quản lý, dẫn đến tình trạng "nhiều thầy ít thợ". Đặc biệt chưa có
kế hoạch đào tạo bồi dưỡng các nhà doanh nghiệp về luật pháp, về kiến thức
kinh doanh.
Trình độ trang bị cơ sở vật chất- kỹ thuật và công nghệ sản xuất của khu
vực KTNN nói chung là lạc hậu, chắp vá, công suất sử dụng máy móc thiết bị
không cao, năng suất và chất lượng sản phẩm thấp, không đủ sức cạnh tranh trên
thị trường thế giới.
Trong nhiều năm, KTNN đã được bao cấp. Trong hầu hết các lĩnh vực của
nền kinh tế, lực lượng KTNN giữ vị trí độc quyền, không có một lực lượng kinh
tế khác cạnh tranh, do đó khi chuyển sang cơ chế mới thì nhiều cơ sở KTNN
không thích nghi được với điều kiện mới. Đó cũng là một trong những nguyên
nhân quan trọng làm cho KTNN của nước ta trì trệ và kém hiệu quả.
3. Những giải pháp cơ bản nhằm phát huy vai trò chủ đạo của KTNN
Để tạo khả năng tăng trưởng nhanh và có hiệu quả, các ngành KTNN cần
tập trung nguồn lực thích đáng để xây dựng các ngành kinh tế trọng điểm, mũi

nhọn (công nghiệp năng, điện tử và tin học, công nghệ sinh học, vật liệu mới…).
Những ngành này phải được đầu tư về vốn, lao động, kỹ thuật và công nghệ để
tạo ra sự tăng trưởng và phát triển với tốc độ nhanh, đủ sức chiếm lĩnh trên thị
trường khu vực và thị trường quốc tế.
Chúng ta tiến hành cổ phần hoá một số DNNN nhằm thu hút vốn đầu tư
phát triển chiều sâu cho công ty dựa trên các tiêu chí: Hiệu quả, đảm bảo xã hội,
giữ định hướng, khả năng về vốn tái đầu tư của Nhà nước… Tuy nhiên cũng cần