U
1. Lí do chn tài
Hoá hc – môn khoa hc thc nghim có nhng ng dng vô cùng to ln trong cuc
sng. Ngành hóa vi bàn tay thn kì ca mình ã tng bc làm thay i cuc sng
trong tt c các lnh vc: sn xut công nghip, nông nghip, y hc, ngh
thut…Nhng phát minh diu kì ca hoá hc ã thúc y s phát trin nn vn minh
nhân loi. Có c nhng phát minh y là do công sc lao ng mit mài và sáng to
ca các nhà khoa hc trên khp th gii. t nc ta ang trong thi kì phát trin,
ngành hóa óng mt vai trò rt quan trng trong xây dng và bo v T Quc. Do ó,
công tác ào to nhng ngi có chuyên môn v hóa gii là vô cùng cn thit. làm
c iu ó, cn y mnh vic ào to và bi d ng hc sinh gii hoá hc ngay t
trng ph thông. Vi mong mun óng góp ý kin ca mình v vn này, em quyt
!nh chn tài: BI DNG HC SINH GII HÓA HC TRNG THPT.
2. Mc ích nghiên cu
Tìm hiu và xây dng các ph"ng pháp bi d ng hc sinh gii hoá # trng THPT.
3. i tng nghiên cu
Vic phát hin và bi d ng hc sinh gii hóa hc # trng THPT.
4. Khách th nghiên cu
Quá trình dy và hc hoá hc # trng THPT Vit Nam.
5. Gi thuyt khoa hc
Nu bi d ng hc sinh gii úng hng và có h thng thì s$ kh"i gi cho các em
nim am mê hóa hc và ào to ra nhng ngi có nng lc hoá hc phc v cho t
nc.
6. Phng pháp nghiên cu
c và nghiên cu tài liu,Internet.
Phân tích và tng hp.
Tìm hiu thc trng bi d ng hc sinh gii hóa hc # trng THPT.
Phng vn mt s giáo viên ã tham gia bi d ng hc sinh gii hoá hc # trng
THPT.
Trao i ý kin vi hc sinh và sinh viên tham gia thi hc sinh gii hoá hc.
7. Nhim v ca tài
Nghiên cu c" s# lí lun và thc ti%n v vic bi d ng hc sinh gii hóa hc.
Nghiên cu các ph"ng pháp bi d ng hc sinh gii hóa hc và xut mt h
thng bài tp tiêu biu dùng trong bi d ng hc sinh gii hóa hc.
8. Phm vi nghiên cu
Ch"ng trình hóa hc THPT và các thi hc sinh gii trong nc và quc t.
Quá trình t chc, phát hin và bi d ng hc sinh gii hóa hc # Vit Nam.
Chng 1
C S LÍ LUN VÀ THC TIN V BI DNG
HC SINH GII HÓA HC TRNG THPT
1.1. TM QUAN TRNG CA CÔNG TÁC PHÁT HIN, ÀO T O
NHÂN TÀI VÀ BI DNG HC SINH GII HÓA HC VIT NAM
• Nhân loi ang bc t xã hi công nghip sang xã hi hu công nghip còn gi
là xã hi thông tin vi nn kinh t tri thc toàn cu hóa. Vit Nam ta mi bc vào s
nghip công nghip hóa và hin i hóa, ngha là phi thc hin hai cuc cách mng
cùng mt lúc t nn vn minh nông nghip tin lên vn minh công nghip ri tin
th&ng n nn vn minh trí tu. Trong công cuc hòa nhp và i mi, chúng ta càng
thy rõ tm quan trng ca nn kinh t tri thc. ó là nn kinh t da vào công ngh
cao, trong ó tri thc phi thành k nng, tri thc phi thành trí lc. Suy rng ra dân trí
phi tr# thành nhân lc và 'c bit nhân tài phi tr# thành mt b phn cht lng cao
ca nhân lc và c coi nh là u tàu ca oàn tàu nhân lc. ó là hng tng quát
nht ca giáo dc i vào phc v nn kinh t tri thc.
Trên c" s# xác !nh “ Hin tài là nguyên khí quc gia”, ng ta ã ch( ra ph"ng
hng phn u tin hành s nghip công nghip hóa, hin i hóa: ó là kh"i dy và
phát huy ni lc, trên c" s# ó thu hút ngoi lc. Ni lc hàng u phi k n ó là
ni lc ca con ngi Vit Nam. Vì l$ ó, công tác phát hin và ào to nhân tài là mt
trong nhng quc sách hàng u ca t nc ta. Nói cách khác, ó chính là th ca
ci ni sinh mà chúng ta phi luôn quan tâm u t và phát trin.
• Trong s nghip xây dng t nc, s phát trin nn công nghip hóa cht và
nhng lnh vc có liên quan n ngành hóa òi hi phi có mt lc lng cán b gii
v công ngh hóa hc. iu ó cn c chun b! ngay t bc ph thông. Vic phát
hin bi d ng hc sinh gii hóa hc # trong trng trung hc là nhng bc ban u
"m mm cho nhng tài nng hóa hc v sau.
1.2. NH!NG PH"M CH#T VÀ N$NG LC CA M%T HC SINH GII
HÓA HC
Hin nay cha có tài liu c th !nh ngha nh th nào là mt hc sinh gii hóa
hc. Chúng tôi xin a ra mt s ý kin ca các thy giáo ã có kinh nghim lâu nm
trong vic ging dy, bi d ng hc sinh gii. T nhng ý kin ó, hy vng s$ góp
phn làm sáng t quan im v nhng nng lc và phm cht ca mt hc sinh gii
hóa hc. ri t ó có hng i úng n trong vic phát hin và bi d ng nhng
ngôi sao ta sáng trên bu tri hóa hc ca nc nhà.
• Theo GS.TS nhà giáo nhân dân Nguy%n Cnh Toàn [27]: ”Hc gii là ham hc,
ch ng tìm hc, t hc mt cách thông minh sáng to, bit gn hc vi hành”.
• Thy Lê Vn D)ng (i hc S Phm Hu) cho r*ng [36]: ”Mt hc sinh có t
duy hóa hc phát trin là có nng lc quan sát tt, có trí nh logic nhy bén, có óc
t#ng tng linh hot phong phú, ng i sc so vi các vn hóa hc và làm vic
có ph"ng pháp.”
• Phó giáo s Bùi Long Biên (i hc Bách Khoa Hà Ni) cho r*ng [36]: “Hc
sinh gii hóa hc phi là ngi nm vng bn cht hin tng hóa hc, nm vng các
kin thc c" bn ã c hc, vn dng ti u các kin thc ó gii quyt mt hay
nhiu vn mi (do cha c hc ho'c cha thy bao gi) trong các kì thi a ra”
• PGS.PTS Trn Thành Hu (i hc S Phm Hà Ni) thì có ý kin nh sau [36] :
” Nu da vào kt qu bài thi ánh giá thì bài thi ó phi hi t các yêu cu sau ây:
Có kin thc c" bn tt: th hin nm vng các khái nim, các !nh ngha, các
!nh lut hay quy lut ã c quy !nh trong ch"ng trình; không th hin thiu sót
v công thc, ph"ng trình hóa hc. S im phn này chim 50% toàn bài.
Vn dng sc bén có sáng to các kin thc c" bn trên. Phn này chim khong
40% s im toàn bài.
Tip thu ho'c dùng c ngay mt s vn mi ny sinh do thi a ra. S
im phn này chim 6% toàn bài.
Bài làm trình bày sch +p, rõ ràng. Phn này chim 4% toàn bài.
Ngoài nhng bài thi lí thuyt, hc sinh còn bt g'p các bài thi thc hành. i vi các
bài thi loi này, yêu cu ngi hc sinh phi có k nng thc hành tt, khuyn khích
các tài nng thc hành nh s khéo léo, có s quan sát hin tng tt và gii thích
c bn cht các hin tng ó”.
• Theo thy V) Anh Tun (THPT nng khiu Trn Phú, Hi Phòng) thì nng khiu
hóa hc bao gm hai m't tích cc ch yu là [27,36]:
Kh nng t duy toán hc
Kh nng quan sát, nhn thc và nhn xét các hin tng t nhiên, lnh hi và vn
dng tt các các khái nim, các !nh lut hóa hc.
• Theo các tài liu v tâm lí hc và ph"ng pháp dy hc hóa hc [36] thì nng
khiu hóa hc c th hin qua nhng nng lc và phm cht sau:
1. Nng lc tip thu kin thc
Hc sinh luôn hào hng trong các tit hc, nht là bài mi
Có ý thc t b sung, hoàn thin nhng tri thc ã thu c ngay t dng s" kh#i.
2. Nng lc suy lun logic
Bit phân tích s vt và hin tng qua các du hiu 'c trng ca chúng.
Bit thay i góc nhìn khi xem xét mt s vt, hin tng.
Bit cách tìm con ng ngn i n kt lun cn thit.
Bit xét các iu kin cn thit t c kt lun mong mun.
Bit xây dng phn ví d loi b mt s min tìm kim vô ích.
Bit quay li im va xut phát tìm ng i mi.
3. Nng lc 'c t
Bit di%n t chính xác iu mình mong mun
Bit s, dng thành tho h thng kí hiu, các qui c di%n t vn .
Bit phân bit thành tho các k nng c, vit và nói.
Bit thu gn các 'c t và trt t hóa các 'c t dùng khái nim trc mô t
cho khái nim sau.
4. Nng lc lao ng sáng to
Bit t hp các yu t, các thao tác thit k mt dãy hot ng, nh*m t n
kt qu mong mun.
5. Nng lc kim chng
Bit suy xét s úng sai t mt lot s kin
Bit to ra các t"ng t hay các t"ng phn kh&ng !nh ho'c bác b mt 'c
trng nào ó trong sn phm mình làm ra.
Bit ch( ra mt cách chc chn các d liu cn phi kim nghim sau khi thc
hin mt s ln kim nghim.
6. Nng lc thc hành
Bit thc hin dt khoát mt s ng tác trong khi làm thí nghim.
Bit kiên nh-n và kiên trì trong quá trình làm sáng t mt s vn lí thuyt qua
thc nghim ho'c i n mt s vn lí thuyt mi da vào thc nghim.
• Theo tài liu ca Hi hóa hc Vit Nam [18], nhng phm cht và nng lc quan
trng nht ca mt hc sinh gii hóa hc ó là:
Có nng lc t duy tt và sáng to (bit phân tích, tng hp, so sánh, khái quát
cao, có kh nng s, dng ph"ng pháp mi: quy np, di%n d!ch, loi suy…)
Có kin thc hóa hc sâu sc, vng vàng, h thng (chính là nm vng bn cht
hóa hc ca các hin tng hóa hc). Bit vn dng linh hot, sáng to nhng kin
thc c" bn ó vào tình hung mi.
Có k nng thc nghim tt, có nng lc v ph"ng pháp nghiên cu khoa hc
hóa hc (bit nêu ra nhng lí lun cho nhng hin tng xy ra trong thc t, bit cách
dùng thc nghim kim chng li nhng lí lun trên và bit cách dùng lí thuyt
gii thích nhng hin tng ã c kim chng).
• Các ý kin trên ã cho ta cái nhìn t"ng i y v mt hc sinh gii hóa hc.
Chúng tôi xin úc kt vn này li nh sau:
N&ng l'c và ph(m ch)t ca m*t hc sinh gi+i hóa hc:
Có lòng say mê hc tp hóa hc cao ; có s nhy cm hóa hc và có kh nng
t hc, t nghiên cu.
Có nng lc t duy tt và sáng to.
Nm vng bn cht hin tng hóa hc, kin thc c" bn, k nng thc hành thí
nghim ng thi vn dng thông minh sáng to nhng kin thc, k nng y vào iu
kin c th.
1.3. HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI,N TRI TH-C HÓA HC CHO
HC SINH
1.3.1. Hình thành và phát trin tri thc
[19]S hình thành tri thc, k c các tri thc v các ph"ng thc hành ng làm
c" s# cho các k nng hc tp, là mt quá trình lâu dài.Nó c bt u t vic thông
báo s" b cho hc sinh nhng thông tin hc tp hay gii thiu vi hc sinh nhng bin
pháp công tác hc tp, nhng bin pháp hoàn thành công tác hc tp và c tip tc
sau này khi hc sinh áp dng các tri thc ó vào các gi hc sau.
Trình phát trin ca tri thc c xác !nh b#i các ch"ng trình hc và c
thc hin trong các sách giáo khoa và các tài liu tham kho v ph"ng pháp ging dy
b môn. Ch&ng hn, # giai on u dy môn hóa hc, hc sinh hc tp môn này #
trình các quan nim v phân t,, nguyên t,. V sau, n lp 10, các em nghiên cu
thành phn, tính cht ca các cht và các hin tng hóa hc trên c" s# !nh lut tun
hoàn ca D.I.Mendeleev, trên c" s# cu to nguyên t,, cu trúc tinh th ca các cht và
các dng liên kt hóa hc khác nhau. Lên lp 11, các em nghiên cu hóa hc # trình
thuyt in t, – ion. Và lên lp 12 là thuyt cu to hóa hc các hp cht hu c" ca
A.M.Butlerov.
Tri thc c phát trin nhiu nht trong trng hp xác lp nhng liên h qua li
gia chúng theo nhiu hng khác nhau:
1. Gia các tri thc khác nhau thuc cùng mt trình lí thuyt (gia các khái nim,
gia các tài liu hc c) và mi).
2. Gia các tri thc thuc các trình khác nhau (k c gia hóa vô c" và hóa hu
c").
3. Gia các lnh vc tri thc khác nhau (liên h liên b môn gia hóa hc, toán hc,
vt lí hc, , sinh hc, !a lí, l!ch s,…).Trong thc ti%n ging dy, cn tính toán n tính
cht ca các liên h qua li ó và ý ngha ca chúng. Ch&ng hn, hc sinh thu c tri
thc v nhng tính cht riêng bit ca mt s axit nh axit clohiric và axit sunfuric #
lp 9. Các em c)ng hc cách t lc áp dng các tri thc này: các em hoàn thành các
ph"ng trình phn ng trung hòa và ph"ng trình phn ng gia các oxit kim loi vi
các axit nitric và axit photphoric theo cách t"ng t vi các tính cht ã c phân tích
ca axit clohiric và axit sunfuric. . các lp trên, các tri thc này c m# rng và ào
sâu thêm, tc là c phát trin tip. Hc sinh lp 10 không ch( nghiên cu các tính
cht chung, mà còn nghiên cu c các tính cht 'c bit, các tính cht oxi hóa ca axit
sunfuric, và hc sinh lp 11 nghiên cu tính cht ca axit nitric. Nh vy, các em ã
nghiên cu tính cht các axit # trình mi , c th là trên quan im ca thuyt in
li, ca các quan im in t,, ca ng hóa hc. . lp 12, cn lôi cun hc sinh vn
dng nhng tri thc v các tính cht chung ca các axit ã c hc # lp di
oán trc tính cht ca các axit cacboxylic. Khi nghiên cu tính cht ca axit
cacboxylic # trình lí thuyt cao h"n (trên quan im thuyt cu to hóa hc ca hp
cht hu c", ca nh h#ng qua li gia các nguyên t, trong phân t,, trên c" s# các
quan im in t, và nng lng) có th d-n dt hc sinh n ch/ gii thích nhng
khác bit trong các tính cht ca các axit axetic và cloaxetic, tiên oán các tính cht
ca axit acrilic, ca phenol (axit phenic) và c các aminoaxit. Cn to iu kin hc
sinh vn dng trong các gi hóa hc nhng tri thc lnh hi c trong các bui hc
ca các b môn khác ( ý ngha ca axit clohiric trong quá trình tiêu hóa, nh h#ng
tính axit ca t n sn lng mùa màng ca mt s cây trng, s, dng axit ty g(,
làm mm nc, tích in acquy, trong quá trình hàn, trong sinh hot…).
Nh vy, tri thc hc sinh thu lm s" b s$ c phát trin lên nhiu h"n, và do
ó gây tác dng phát trin n t duy hc sinh nhiu h"n nu nh trong quá trình dy
hc, các tri thc ó và c các k nng hc tp c vn dng trong nhng liên h khác
nhau và # trình khác ch không ch( trong nhng iu kin ging nh lúc hình thành
s" b các tri thc ó. iu này rt quan trng trong công tác bi d ng hc sinh gii
hóa hc. Vì gii quyt yêu cu thi hc sinh gii òi hi hc sinh không ch( nm
vng tri thc mà còn phi vn dng thông minh, sáng to các tri thc y vào các nhim
v và tình hung khác nhau.
Khi hình thành và phát trin tri thc cho hc sinh cn áp ng các yêu cu sau
[10,31]:
Truyn th y , chính xác theo tiêu chun kin thc, k nng ca ch"ng trình
và sách giáo khoa.
Khai thác nh*m khc sâu kin thc trng tâm, làm cho hc sinh hiu sâu, nh lâu,
vn dng tt.
Hình thành vng chc các khái nim, các !nh lut c" bn ca hóa hc theo hai con
ng: qui np- suy di%n và hai hot ng logic: !nh ngha và phân chia khái nim.
Tp cho hc sinh vn dng, xem xét vn di nhiu khía cnh khác nhau, tìm
mi quan h logic gia các khái nim.
Khi hc qui lut, cn ly ví d c th minh ha, c)ng nh vn dng qui lut
gii thích các hin tng.
Khái quát hóa, quy lut hóa các vn ã hc có th vn dng cho nhiu trng
hp.
Vn dng các kin thc v lí thuyt chung (cu to cht, liên kt hóa hc, lí thuyt
v các phn ng hóa hc) gii thích tính cht và phn ng ca cht. M't khác, trc
khi hc các cht c th phi nm vng tính cht chung ca loi ho'c nhóm cht.
Vn dng các tính cht v phn ng ca các cht x, lí tình hung c th c
't ra trong các bài tp.
1.3.2. Hình thành và phát trin k. n&ng hc t/p
1.3.2.1. K nng gii các bài tp hóa hc [19,20]
Gii bài tp là mt mô hình ca tp hp nhng hành ng trí tu c vn dng
trong quá trình gii. Nhng quan sát qua trình gii và vic phân tích các hành ng ca
hc sinh là mt ngun thông tin v tính cht ca hot ng trí tu ca hc sinh, v c"
ch t duy ca hc sinh. M't khác gii bài tp là mt ph"ng pháp hc tp tích cc, có
các tác dng ln sau ây:
Làm cho hc sinh hiu sâu h"n các khái nim ã hc.
M# rng s hiu bit mt cách sinh ng, phong phú và không làm n'ng n khi
lng kin thc ca hc sinh.
Cng c kin thc c) mt cách thng xuyên, và h thng hóa các kin thc ã
hc.
Bài tp hóa hc thúc y thng xuyên s rèn luyn, các k nng k xo cn thit
v hóa hc
To iu kin t duy phát trin. Khi gii bài tp, hc sinh bt buc phi suy lí
ho'c quy np, ho'c di%n d!ch, ho'c loi suy.
Chính vì nhng tác dng to ln nh vy nên bài tp hóa hc là ph"ng tin hu
hiu ánh giá, tuyn chn các hc sinh có nng lc hc hóa tt trong các kì thi hc
sinh gii.
1.3.2.2. K nng tin hành thc nghim hóa hc
[20] Tm quan trng ca thí nghim thc hành trong ging dy hóa hc:
C th hóa kin thc và cng c kin thc.
Rèn luyn k nng, k xo thc hành.
Giúp hc sinh cách vn dng kin thc mt cách c lp gii thích các hin
tng quan sát c.
Dy cho hc sinh cách gii các bài tp thc nghim.
Góp phn vào vic phát trin t duy ca hc sinh.
Tng cng hng thú hc tp ca các em i vi b môn hóa hc.
Trong các kì thi hc sinh gii hóa hc # nc ta thiu phn thc hành thí nghim là
cha kim tra toàn din c kh nng hc tp hóa hc ca hc sinh. Tuy nhiên, mun
hình thành và phát trin k nng thc hành cn phi có thi gian. iu ó cn s quan
tâm ca nhà trng và tâm huyt ca giáo viên trong quá trình ging dy nói chung và
bi d ng hc sinh gii nói riêng.
1.4. PHNG PHÁP D Y HC HÓA HC
1.4.1. Các thao tác t duy quan trng nh)t trong hóa hc
1.4.1.1. So sánh [19, tr.25]
So sánh là mt công tác hc tp và là mt thao tác t duy mà trong quá trình tin
hành nó, hot ng trí tu ca hc sinh hng vào:
Vch rõ nhng du hiu da vào ó có th i chiu hay i lp các hin tng,
các cht hay các i tng ã cho khác .
Xác lp s t"ng ng hay khác bit gia chúng .
Khái quát hóa các kt qu so sánh di dng mt kt lun .
Trong hot ng t duy ca hc sinh thì so sánh gi vai trò tích cc quan trng. B#i
vic nhn thc bn cht ca s vt hin tng không th có c nu không tìm ra s
ging và khác ca các s vt hin tng.
Ví d: Mui amoni và mui kim loi kim ging và khác nhau c" bn # nhng im
nào? Nêu ra mt vài ví d c th.
1.4.1.2. Khái quát hóa [19, tr.47]
Khái quát hóa là mt trong nhng thao tác t duy và hc tp quan trng nht mà
trong quá trình tin hành, hot ng trí tu ca hc sinh hng vào:
Vch rõ nhng m't chung và bn cht ca các s vt hay hin tng cn nghiên
cu.
Xác lp gia chúng nhng mi liên h và quan h mi.
Trên c" s# ó, xây dng nhng nguyên lí tng quát mi.
Khái quát hóa ch&ng nhng có th di dng kt lun hay !nh ngha khái nim, mà
còn có th di dng gii thích, chng minh. Cn quan tâm làm th nào cho các phán
oán ca hc sinh có cn c vng vàng, nht quán và có quan h qua li vi nhau. T
duy khái quát hóa là hot ng t duy có cht lng cao, sau này khi hc # cp hc
cao, t duy này s$ c huy ng mt cách mnh m$ vì nó chính là t duy lí lun khoa
hc.
Ví d: Nêu nguyên tc chung iu ch ru bc I thành ru bc II, ru bc II
thành ru bc III. Nêu ví d minh ha.
1.4.1.3. Tru tng hóa [19, tr.39]
Tru tng hóa là thao tác t duy mà khi tin hành nó, hot ng trí tu ca hc
sinh hng vào:
Vch rõ nhng du hiu 'c trng, nhng tính cht và quan h chung ca các
cht, các hin tng hay các i tng khác ang nghiên cu lúc ó.
Tách bit nhng du hiu riêng bit hay du hiu bn cht ra khi tp hp nhng
du hiu chung và tru tng hóa chúng thm trong óc.
Trên c" s# tru tng hóa ó, hình thành nhng khái quát hóa t"ng ng.
Sau ó c th hóa các khái quát hóa va xây dng b*ng nhng ví d mi
1.4.2. Phng pháp dy hc [20, tr.124]
Ph"ng pháp dy hc là cách thc, con ng hot ng ca thy và hot ng ca
trò di s ch( o ca thy, nh*m làm cho trò nm vng kin thc, k nng và k xo,
phát trin nng lc nhn thc, hình thành th gii quan khoa hc và nhân sinh quan
cng sn ch ngha.
1.4.3. Yêu c0u chung i v1i phng pháp dy hc hóa hc [20, tr.131,132]
Ph"ng pháp dy hc hóa hc có cht lng cao phi m bo nhng yêu cu sau
ây:
Bo m tính khoa hc và tính ng cao, ngha là bo m truyn th cho hc
sinh nhng kin thc c" bn, tinh gin, vng chc, chính xác khoa hc, gn ch't vi
thc ti%n sinh ng và có ni dung t t#ng sâu sc.
Bo m cung cp cho hc sinh tim lc phát trin toàn din. Nói cách khác
ph"ng pháp dy hc tt phi m bo cho hc sinh vn dng thành tho lí thuyt vào
thc hành, vào nhng hot ng thc ti%n; trên c" s# ó giúp phát huy t duy logic, trí
thông minh, kh nng suy ngh và làm vic t lp sáng to ca hc sinh. Mun th
ph"ng pháp dy hc phi linh hot, sáng to, phong phú, phi luôn luôn c ci tin
i mi.
Phi phù hp và th hin c 'c im ca ph"ng pháp nghiên cu khoa hc
'c trng ca khoa hc hóa hc. Ví d: hóa hc là mt khoa hc không th phát trin
c nu không có quan sát, thí nghim, nu không có quá trình t duy quy np ( tt
nhiên phi kt hp vi di%n d!ch). Vì vy trong khi dy môn hóa hc # nhà trng nht
thit phi tn dng quan sát, thí nghim hc tp.
Bo m truyn th cho hc sinh – theo nhng quy tc s phm tiên tin - mt
khi lng kin thc nht !nh trong mt thi gian hn ch vi cht lng cao nht.
1.5. CÁC KÌ THI HC SINH GII HÓA HC VIT NAM VÀ QU2C T3
1.5.1. Ý ngh.a ca các kì thi hc sinh gi+i
Theo [20, tr.394], thi hc sinh gii hóa hc có ý ngha ln:
Khuyn khích vic hc tp hóa hc vng chc sâu rng, hc mt cách thông minh
sáng to và rèn luyn thành tho k nng k xo.
La chn c hc sinh có kh nng 'c bit v hóa hc.
Thúc y, khuyn khích ng viên phong trào ging dy hóa hc, chm lo n các
hc sinh có nng khiu, nâng cao cht lng dy và hc.
Cung cp nhng s liu cn thit ánh giá cht lng kh nng t duy v.v…
cho các tài nghiên cu v hc sinh trong tng giai on.
1.5.2. M4t hn ch ca các kì thi hc sinh gi+i 5 Vit nam
Bên cnh nhng u im, các kì thi hc sinh gii nói chung và kì thi hc sinh gii
hóa hc nói riêng c)ng có nhng khuyt im nht !nh:
u t quá tn kém nhng hiu qu không cao.
. nhiu trng vì quá u t vào luyn hc sinh gii mà xem nh+ nhng môn hc
còn li d-n n tình trng hc sinh hc lch.
Ví d nh # trng THPT chuyên Lê Hng Phong TP.HCM ã tng có hc sinh t
gii quc gia nhng li rt kì thi tt nghip do quay bài.
Còn n'ng v m't thành tích, cha chú trng n cht lng.
Ny sinh mt s tiêu cc trong công tác coi thi, chm thi. Ví d nh # kì thi HSG
quc nm 2005 môn tin hc # t(nh Thái Bình có 7 bài thi ging nhau n tng chi tit.
1.5.3. Các kì thi hc sinh gi+i hóa hc 5 Vit Nam
1.5.3.1. Hc sinh gii hóa hc cp tnh, thành ph
c t chc rng rãi # hu ht các t(nh, thành trong nc. ây c)ng là kì thi nh*m
mc ích tuyn chn nhng hc sinh u tú, có nng khiu 'c bit v hóa hc ca t(nh,
thành d thi hc sinh gii quc gia h*ng nm. Các t(nh thng t chc i tuyn
qua các kì thi t cp trng lên t(nh. . cp trng chn i tuyn do trng ra . .
cp t(nh, S# Giáo dc – ào to ra . Thng các trng chn s hc sinh gii môn
hóa, c)ng nh các môn khác t các lp u cp và bi d ng dn chn la hc sinh
cho các kì thi hc sinh gii t(nh lp 10, 11,12. T(nh t chc thi toàn t(nh vi hai hình
thc: Mt là thi chung cho tt c các trng theo mt chung chn gii nht, nhì,
ba cá nhân và ng i. Hai là thi riêng cho các lp chuyên. Hu ht các t(nh chn thi
hc sinh gii quc gia ly trong các lp chuyên. Sau khi có i tuyn ca t(nh, S# Giáo
dc – ào to t chc bi d ng riêng cho i tuyn b*ng mt ch"ng trình t chn
nh*m nâng cao và m# rng kin thc chun b! thi quc gia.
1.5.3.2. Olympic hóa hc 30-4 khu vc phía Nam
Kì thi Olympic truyn thng 30-4 dành cho hc sinh lp 10 và 11 c t chc
h*ng nm theo sáng kin ca trng THPT chuyên Lê Hng Phong và S# Giáo dc –
ào to TP.HCM, bt u t nm 1995 (ln th I) n nay nm 2006 là ln th XII.
Kì thi c t chc nh*m mc ích:
Phát hin và ng viên phong trào hc tp rèn luyn ca hc sinh nng khiu lp
10 và 11 các t(nh phía Nam chun b! i ng) d thi hc sinh gii quc gia hóa hc
h*ng nm.
Trao i kinh nghim v bi d ng hc sinh gii hóa hc gia giáo viên các
trng có hc sinh tham gia d thi.
To iu kin các hc sinh gii hóa # các t(nh thành giao lu, làm quen vi
hình thc thi Olympic khu vc và trao i l-n nhau v kinh nghim hc tp hóa hc.
i tng d thi: hc sinh lp 10 và 11THPT, m/i i ti a 3 hc sinh/ khi.
Quy cách ra : m/i t(nh có i tuyn tham d s$ ngh! mt thi gm 6 câu theo
ni dung cho trc, kèm theo là áp án và thang im chi tit cho tng câu.( 6 câu x 5
dim = 30 im). thi chính thc s$ bao gm 4 n 6 câu hi rút t các thi c,,
trong ó luôn có 1 câu ca trng ng cai.
1.5.3.3. Hc sinh gii quc gia hóa hc
. nc ta, nm 1993, ln u tiên khoa Hóa hc trng i hc S phm Hà Ni 1
ng ra t chc kì thi hc sinh gii vi s tham gia ca nhiu t(nh, thành ph và t
nm 1994 h*ng nm B Giáo dc và ào to u t chc thi hc sinh gii toàn quc v
môn hóa hc. ây là kì thi v hóa hc có quy mô ln nht trên phm vi c nc. Mc
ích la chn nhng hc sinh có kh nng xut sc nht v hóa hc ng thi chun b!
i tuyn cho kì thi Olympic hóa hc quc t. Kì thi này cho dành riêng cho khi lp
12, tuy r*ng ni dung thi v-n dàn tri c ba khi và thêm mt s ni dung nâng cao
thuc ch"ng trình i hc. . mt s t(nh hc sinh khi lp 10 hay 11 c)ng có th
tham d kì thi này nu kh nng, và ta gi ó là thi vt cp. Các hc sinh ot gii
có s im cao c triu tp vào i d tuyn Olympic hóa hc quc t ti Hà Ni.
Sau quá trình bi d ng, ôn luyn các hc sinh li tri qua mt kì thi tuyn chn na
và cui cùng chn la ra i tuyn chính thc thi Olympic hóa hc quc t gm 4
thành viên.
1.5.4. Olimpic hóa hc quc t IChO
Vài nét hình thành và phát trin thi Olympic hóa hc quc t[17,37,40]
“ Olympic” là mt t quc t thông dng, gn nh ng ngha vi “ thi tài”. Trc
công nguyên nm 776, mt cuôc hi tho thi tài k thut c t chc ti Olympic, n"i
có xây dng n th thn “Gt” thuc min nam Hi Lp. Trong thi gian t chc thi
tài, các thn thánh toàn Hi Lp u ngng chin. K0 thng c i vòng hoa kt b#i
các lá cây oliu, có l$ vì vy mà cành oliu t ó ã tng trng cho ý ngha Hòa Bình.
k( nim sáng kin l!ch s, này ca nhân loi, ngày nay ngi ta gi các cuc ua tài
ln có tính cht toàn cu là Olympic ( thi, th thao v.v…). Olympic không ch( hn ch
trong thi tài th dc th thao mà còn thi tài trí tu. T c Hi Lp, ngoài thi tài v th lc
nh: chy, ném a, ua nga v.v…còn có thi tài v ngh thut, thi ca, sân khu, âm
nhc…
Olympic hóa hc u tiên phát sinh # ông Âu. Nhng nm 50 ca th k( 20, # các
nc ông Âu có các cuc thi hóa hc là mt hot ng ngoi khóa ca các hc sinh
trung hc, v sau phát trin thành cuc thi hóa hc toàn quc và gi là Olympic hóa
hc toàn quc. Ly Ba Lan làm ví d, ngi kh#i xng Olympic hóa hc là thy cô
giáo dy hóa hc ca trng n trung hc và mt hc sinh là ch t!ch hi hóa hc m
nhim mt hot ng ngoi khóa cho hc sinh ca trng này. Ngày 3 tháng 3 nm
1952 hai ngi (n) biên son ch"ng trình và quy ch Olympic hóa hc trình lên B
giáo dc và Vin khoa hc Ba Lan. Cùng mt lúc, khoa hóa trng i hc Vac-sa-va
cùng trình lên B Giáo dc kin ngh! t chc Olympic hóa hc, và tháng 6 nm 1954
trình lên các vn kin gm các bc thi c,, các thi và các quy ch thi. Trong nm
hc 1953 – 1954, t chc thí im Olympic hóa hc, ngi t chc là các nhà nghiên
cu, ging dy có bn trng tham gia, kt qu thi rt m1 mãn.
Ngày 16 tháng 12 nm 1954 B giáo dc Ba Lan ng ra thành lp y ban Olympic
hóa hc, tip ó lp tip by y ban khu vc. Quá trình di%n bin này có th thy
Olympic hóa hc bt u là do dân gian kh#i xng và nhanh chóng c chính ph
coi trng và ng ra t chc hình thành. Hi hóa hc Ba Lan ngay t u ã có mt
hng thú khá mnh i vi Olympic hóa hc nhng không có nng lc m "ng.
Cuc thi Olympic hóa hc u tiên ca Ba Lan do B giáo dc và Vin khoa hc
Ba Lan ng t chc ti cung thanh niên Ba Lan.Các nc lân cn Ba Lan nh Tip
Khc và Hunggari c)ng có nhng hot ng ngoi khoá t"ng t cho hc sinh trung
hc.
Ngày 1968 ch t!ch Olympic hóa hc nc Tip Khc là giáo s J.Lauschmann g,i
công hàm cho hai t chc t"ng t ca Ba Lan và Hunggari kin ngh! t chc Olympic
hóa hc quc t ( International Chemistry Olympiad, vit tt là IChO). Cùng nm ó,
ngày 15 tháng 5, i biu ba nc nhóm hp trù b! Olympic hóa hc th gii ti thành
ph Moravska Ostrova Tip Khc. Ti hôi ngh! ã ra 6 iu khon và quy tc chung
v thi Olympic hóa hc quc t.
T ngày 18 n 21 tháng 6 nm 1968, ba nc Ba Lan, Hunggari và Tip Khc,
m/i nc c, 6 hc sinh ( tng s 18 hc sinh) ti Praha và Bratislava – Tip Khc d
thi hóa hc. ó là kì thi Olympic hóa hc quc t ln th nht, IChO -1. T ó m# u
cho k( nguyên Olympic hóa hc quc t.
Olympic hóa hc quc t là kì thi dành cho các cá nhân, không phi kì thi tp th.
Kì thi ã thúc y tình bn và s hp tác gia các hc sinh, tht ch't mi liên h gia
các nhà khoa hc tr0 tui, to iu kin trao i kinh nghim giáo dc và khoa hc
gia các quc gia. Ban t chc ca kì thi là B Giáo dc ca nc ng cai.
IChO t lúc ra i ã c các nhà ging dy hóa hc và hc sinh trung hc th
gii yêu thích. T 1968 n nm nay ( tr 1971 do không có in nên không t chc)
u t chc m/i nm mt ln. Quy !nh tham d m/i nc gm 4 hc sinh và 2 hng
d-n viên. Olympic hóa hc th gii ln u tiên t chc ti mt nc Châu Á ó là
Trung Quc vào nm 1995.
Ln u tiên Vit Nam c, i tuyn tham d kì thi Olympic quc t v hóa hc là
vào nm 1996, ln th 28 ti Liên bang Nga. . các ln d thi chúng ta u t c
nhng kt qu áng phn kh#i. . các kì thi Olympic ln th 33 và 35 i tuyn Vit
Nam u có hc sinh t huy ch"ng vàng. ây là thành tích áng t hào ca hc sinh
Vit Nam trên trng quc t.
1.6. THI HC SINH GII HÓA HC VIT NAM VÀ QU2C T3
tìm hiu 'c im các thi hc sinh gii hóa hc trong nc và quc t, chúng
tôi ã tin hành phân tích các thi và tham kho ý kin các thy cô sau ây: Thy Lê
Thanh Liêm, t tr#ng t hóa hóa trng THPT chuyên ban Ngô Quyn, Biên Hòa,
ng Nai, Thy Nguy%n Ngc Hng , ging viên khoa hóa trng i hc S phm
TP.HCM, Thy Nguy%n ng, giáo viên hóa trng THPT Lê ôn, TP.HCM; Cô
Huyn Ch"ng, t tr#ng t hóa trng THPT Lê Quý ôn, TP.HCM; Cô Trn Tuyt
Nhung, giáo viên hóa trng THPT chuyên L"ng Th Vinh, Biên Hòa, ng Nai; Cô
Nguy%n th! Ph"ng Dung, giáo viên hóa trng THPT L"ng Ngc Quyn, Thái
Nguyên.
1.6.1. 4c im thi hc sinh gi+i hóa hc 5 Vit Nam
1.6.1.1. thi hc sinh gii cp tnh, thành ph
a. Ni dung
• Hóa i c"ng
Cu to nguyên t,, liên kt hóa hc; vn dng t v! trí suy cu to, tính cht và
ngc li, cu hình electron ca nguyên t,, ca ion, cu to ht nhân, s lai hóa, liên
kt σ, liên kt π, liên kt cho nhn, nng lng liên kt nh h#ng ti hiu ng nhit
ca phn ng.
Phn ng oxi hóa kh,: !nh ngha, cách cân b*ng, cách nhn ra, vai trò tng cht
trong phn ng, chiu phn ng oxi hóa kh, trong dung d!ch.
Nng dung d!ch: C%, C
M
( phân t,, ion), quan h gia hai loi nng , vn
dng trong vic gii bài toán hóa hc.
!nh lut Avogaro: gii bài tp # iu kin tiêu chun và iu kin thí nghim;
quan h gia th tích và áp sut ca cht khí trong mt bình kín; xác !nh công thc
ca các cht.
Cân b*ng hóa hc và các vn dng quan trng.
S in li, cht in li, cht in li, mnh, yu, trung bình ( in li α), tích s
tan và các vn dng quan trng, axit – baz" và các phn ng axit – baz" ( theo quan
nim mi), tính cht ca dung d!ch mui( s thu2 phân ca mui), ph"ng trình ion
y , thu gn; chiu ca phn ng trao i trong dung d!ch, phn ng ca dung d!ch
amoniac vi dung d!ch mui to phc, s in phân: hin tng, gii bài toán in
phân.
Hiu ng nhit ca phn ng.
Nhng nguyên lí khoa hc ca nn sn xut hóa hc.
• Hóa vô c"
Kim loi, cu to, tính cht c" bn, i sâu vào mt s "n và hp cht ca kim
loi kim, nhôm, st, c'p oxi hóa kh, và dãy in hóa.
Nguyên tc và các ph"ng pháp iu ch kim loi, các hp cht có kim loi.
• Hóa hu c"
Tính cht hóa hc ca hirocacbon, ru, anehit, axit.
Quy tc th, quy tc cng, phn ng tách, phn ng cng.
Các ph"ng pháp iu ch, tng hp các cht hu c".
Nhn bit các cht vô c", hu c".
Tách các cht ra khi h/n hp.
Các loi phn ng hóa hc: phân tích, hóa hp, th, thu2 phân, cháy, trùng hp,
trùng ngng, phn ng axit – baz", oxi hoá – kh,, este hóa, hiro hóa, nitrô hóa…
Lí thuyt hu c": thuyt cu to hóa hc, tên gi, c" ch phn ng th, cng, tách.
Hiu ng I, C trong hp cht hu c", c" ch S
E
, A
E
, S
N
, A
M
và các yu t nh
h#ng: nh h#ng qua li gia các nguyên t, trong phân t,; ng &ng, ng phân.
• Nhng th thut dùng trong hóa hc, ph"ng pháp gii toán hóa hc
Bt &ng thc, bt ph"ng trình.
M trung bình, s nguyên t, C trung bình, s nguyên t, H trung bình.
Ph"ng pháp ghép n s.
Ph"ng pháp tách công thc.
Ph"ng pháp gi thit tm.
Ph"ng pháp tng gim khi lng.
Ph"ng pháp bo toàn khi lng, bo toàn electron.
Ph"ng pháp th!…
b. Nhn xét
• thi hc sinh gii các t(nh ã tp trung vào nhng kin thc c" bn và nhng
kin thc khó ca ch"ng trình.
• Tuy nhiên, các cha tha áng v các vn sau:
Gn lin vi thc nghim còn ít và yu: # hu ht các rt ít ho'c không có
nhng thí nghim, thc nghim.
Còn ít ho'c không gn lin vi các vn công ngh, môi trng, kinh t xã hi.
. nhiu còn quan tâm nhiu n gii toán.
• ây c)ng là nhng vn cn gii quyt # vic ci tin ch"ng trình, ni dung,
ph"ng pháp dy hc c v lí thuyt, thí nghim, thc hành, u t xây dng c" s# vt
cht, tin ti có thi hc sinh gii thc hành, s, dng vi tính.
1.6.1.2. thi Olympic hóa hc 30-4 khu vc phía Nam
a. Ni dung
Theo d tho ch"ng trình chuyên ca B Giáo dc và ào to
1. Lp 10
• Hoá i c"ng
Nguyên t,: Cu to, ht nhân, ng v!, v nguyên t,, qui tc Klechkowski và qui
tc Hund.
Liên kt hóa hc: Liên kt ion. Liên kt cng hóa tr!. Liên kt cho nhn. Liên kt
hiro. Lc hút Van der Waals (s" lc)
Hoá hc lng t,: Khái nim v bn s lng t,. Obitan nguyên t, và phân t,.
Obitan lai hóa. Liên kt cng hóa tr! theo thuyt lng t,, liên kt σ và liên kt π.
!nh lut tun hoàn.
Phn ng hóa hc: !nh ngha. Hiu ng nhit ca phn ng. Phn ng thun
ngh!ch và di mc cân b*ng. Phn ng trao i ion. Phn ng oxi hóa kh,. H*ng s
cân b*ng, h*ng s in li, in li.
H/n hp: !nh ngha. Phân t, khi và t( khi ca mt h/n hp.
Dung d!ch và nng : nng %, mol/l. Pha, trn dung d!ch.
• Hóa vô c"
Nhóm VII A: halogen và các hp cht quan trng.
2. Lp 11
Ngoài các ni dung ging nh lp 10, lp 11 còn có nhng ni dung sau:
• Hóa i c"ng
Phn ng hóa hc: pH, tích s tan.
• Hóa vô c"
Kho sát các nhómVIIA, VIA, VA
• Hóa hu c"
Phân tích các nguyên t !nh tính và !nh lng. Cu to hóa hc, thuyt c" hc
lng t, trong hirocacbon. Kho sát: ankan, anken, ankaien, ankin.
b. Nhn xét
thi thng gm 4 n 6 câu. So vi thi hc sinh gii quc gia thì thi
Olympic 30 - 4 ngn và d% h"n.
Ni dung ca các thi bám sát ch"ng trình chuyên nên hc sinh thuc khi
chuyên có u th h"n.
1.6.1.3. thi hc sinh gii quc gia
a. Ni dung
Tng hp các thi hc sinh gii quc gia t nm 1993 n nm 2006
• Hóa i c"ng
Cu to nguyên t,.
Cu to phân t, và liên kt hóa hc.
Nhit ng hóa hc.
ng hóa hc.
Dung d!ch và dung d!ch in li.
Phn ng oxi hóa kh,.
in hóa: Pin in, in phân
• Hóa vô c"
Phn ng ca các cht vô c"
Nhn bit các cht vô c"
Tách cht và iu ch
• Hóa hu c"
Hóa lp th cht hu c"
Cu trúc và tính cht vt lí
Phn ng hu c" và c" ch phn ng
Xác !nh cu to hp cht hu c" ( t tính cht)
Tng hp hu c" ( s" )
b. Nhn xét
thi hc sinh gii quc gia có hai phn: i c"ng- vô c" và hu c". M/i phn
có 5 n 7 câu hi bao quát toàn b ni dung hóa hc ph thông và có thêm mt s ni
dung # i hc.
Ni dung thi hc sinh gii quc gia c nhiu giáo viên ánh giá là hay, khó,
phong phú, có th tuyn chn c hc sinh gii có nng lc v hóa hc.
K t nm u tiên t chc là 1993 cho n nay, các thi c ra vi mc
ngày càng khó và gn ây có h"i hng ca kì thi Olympic hóa hc quc t. làm tt
bài thi òi hi hc sinh phi có kin thc tht vng vàng, ng thi cn có t duy nhy
bén, linh hot, sáng to.
Tuy nhiên, kì thi hc sinh gii quc gia v-n cha có phn thi thc hành. ây là
mt m't còn hn ch và hy vng trong mt t"ng lai không xa iu này s$ c khc
phc.
1.6.2. thi hc sinh gi+i hóa hc quc t IChO
1.6.2.1. Ni dung
Tng hp các thi hc sinh gii hóa hc quc t t nm 1996 n nm 2005
• Hóa i c"ng
Phóng x và ht nhân
Cu to phân t, và liên kt hóa hc
Nhit ng hóa hc
ng hóa hc
Dung d!ch và dung d!ch in li
Phn ng oxi hóa kh, và in hóa
Tinh th
Quang ph
• Hóa vô c"
Phn ng ca các cht vô c"
Phc cht vô c"
• Hóa hu c" và sinh hóa
Hóa lp th
Xác !nh cu trúc da vào tính cht ho'c quang ph
Tng hp cht hu c"
1.6.2.2. Nhn xét
Có c phn lí thuyt và thc hành nên có th ánh giá toàn din c v kin thc và
k nng thc hành ca hc sinh.
Câu hi dng trc nghim chim t 30% - 70%.
Câu hi t lun thng dài, trong ó trc ht là gii thiu l!ch s,, quá trình hình
thành hay 'c im vn cn hi ho'c công dng, tính cht ca cht cn hi…Sau ó
là các câu hi v các khía cnh khác nhau ca cùng mt vn . Ví d nh khi cho mt
bài toán hu c" thì s$ là các câu hi v ng phân lp th, ng &ng, tính cht vt lí,
công thc cu to, danh pháp, tng hp…Nh vy có th kim tra bao quát toàn din
vn .
thi mang tính thc t cao, gn vi nhng vn khoa hc, công ngh, i
sng ( y hc, kho c hc, phóng x, môi trng, sinh hóa…).
Nhng thi nh th này u là kt qu các công trình nghiên cu có thc trên
th gii. Nó cho thy hóa hc gn g)i thit thc vi cuc sng. ng thi cung cp cho
hc sinh s hiu bit v các vn khoa hc, công ngh và i sng trong có s óng
góp rt ln ca hóa hc. Dù hc sinh không làm c bài nhng c)ng thu c rt
nhiu tri thc.
Kin thc trong các thi rt rng và sâu. Có nhng vn mà # nc ta ch( khi
lên i hc mi c hc nh phc cht vô c", quang ph.