các thuộc tính điển hình của tâm lý nhân cách

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCH
 
CÁCTHUỘCTÍNH
TÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCH
(Dùngchosinhviêncáctrườngsưphạm)
LÊTHỊBỪNG(Chủbiên)

LỜINÓIĐẦU
VấnđềnhâncáchlàmộttrongnhữngvấnđềkhóvàphứctạpnhấtcủaTâmlíhọc.
TậpthểtácgiảđãcốgắngbiênsoạncuốngiáotrìnhdùngchosinhviênkhoaTâmlí-
GiáodụctrườngĐạihọcSưphạmHàNội:Cácthuộctínhtâmlíđiểnhìnhcủanhâncách.
Cấutrúccuốnsáchbaogồm:
-ChươngI:Tìnhcảmvàýchí
(Th.s.NguyễnĐứcSơn:Tìnhcảm,PGS-TS.LêThịBừng:ýchívàhànhđộngý
chí)ChươngII:Xuhướngnhâncách(PGS-TS.LêThịBừng)ChươngIII:Khíchất(PGS
-TS.LêThịBừng)
ChươngIV:Tínhcách(PGS-TS.LêThịBừng)
ChươngV:Nănglực-TS.NguyễnThịHuệ
GiáotrìnhđượcbiênsoạntheokhungchươngtrìnhcủaHộiđồngKhoahọctổTâm
líhọcđạicương-KhoaTâmlíGiáodụchọc,TrườngĐạihọcSưphạmHàNộixâydựng,
songchắcchắnkhôngtránhkhỏithiếusót.Đểđápứngtốthơnchoviệcgiảngdạy,học
tậpvànghiêncứuvềvấnđềnày,cáctácgiảrấtmongnhậnđượcsựđónggópýkiếncủa
cácnhàkhoahọccácthầycôgiáo,sinhviên đểgiáotrìnhngàycànghoànthiệnhơn.
Tậpthểtácgiả

Chương1.TÌNHCẢMVÀÝCHÍ
Chương2.XUHƯỚNGNHÂNCÁCH
Chương3.KHÍCHẤT
Chương4.TÍNHCÁCH
Chương5.NĂNGLỰC

TÀILIỆUTHAMKHẢO

CreatedbyAMWord
2
CHM
Chương1.TÌNHCẢMVÀÝCHÍ
 
CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCH
I-TÌNHCẢM
II-ÝCHÍVÀHÀNHĐỘNGÝCHÍ
TÓMTẮTCHƯƠNGI
BÀITẬPTHỰCHÀNH

CreatedbyAMWord
2
CHM
I-TÌNHCẢM
 
CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương1.TÌNHCẢMVÀÝCHÍ
1.Kháiniệmchungvềtìnhcảm
1.1.Địnhnghĩatìnhcảm
Xétởphươngdiệnchấtlượngvàýnghĩacuộcsốngcủaconngười,khôngcókhía
cạnhnàotrongđờisốngtinhthầncủahọcóvaitròquantrọnghơnxúccảm,tìnhcảm.
Conngườikhôngchỉnhậnthứccácsựvật,hiệntượng,cácmốiliênhệ,cácquyluậtcủa
chúngmàluônluôntỏtháiđộcủamìnhvớichúng.Khihoànthànhmộtcôngviệcnàođó
thườngtỏtháiđộhàilònghaykhônghàilòng Đồngthời,khitìmracáchgiảiquyếtmột
vấnđề,khipháthiệnranhữngtrithứcmới conngườicòntỏtháiđộphấnkhởihay
buồnchán.Vìlẽđókhôngcógìđángngạcnhiênkhivấnđềxúccảm,tìnhcảmđãđược
đềcậpđếnngaytừthờiCổđạitrongcácquanđiểmcủaPlaton(428-348TCN),Arixtốt
(Aristote,384-322TCN),saunàylà,Đềcác(1596-1650),Spinôza(1632-1677)vàrất

nhiều những nhà tâm lí học nổi tiếng như James (1842 - 1910), Freud (1856 - 1939)
Phestinger,Plutchik,Izard
Tuyvậy,đếnnaychưacómộtđịnhnghĩavềxúccảm,tìnhcảmđượcnhấttríhoàn
toàn.Nhìnchung,khiđềcậptớixúccảmvàtìnhcảmcáctácgiảchủyếuđềcậptớixúc
cảm,màkhôngphânbiệtxúccảmvớitìnhcảm.Cóthểkểđếnmộtsốcácquanniệm
khácnhauvềxúccảmnhưsau:
Platonđưaralíthuyết-batrạngthái.Ôngchorằngcóbatrạngtháixúccảm.Đólà:
trạngtháidễchịu,trạngtháiđauđớnvàmộttrạngtháitrungtính-cònđượcgọilàtrạng
tháihàihoà.Trạngtháihàihoàlàxuấtphátcủatrạngtháiđauđớn.Đauđớnlàsựphá
huỷcáihàihoà,còndễchịulàsựkhôiphụccáihàihoàđó.Bêncạnhđó,mộtđiềurất
đángchúýởPlatonlàôngđưaramộtthànhtốđộclập,phicơthểđểgiảithíchxúccảm.
Đólànguyêntắcmongmuốnvàsựthoảmãnmongmuốn,tứclàxúccảm,tìnhcảmgắn
liềnvớiviệcthoảmãnnhucầucủaconngười.
Aristotechorằng,sựdễchịuvànỗiđaulàcơsởcủamọixúccảm.Xúccảmlàsự
phânloạivànhậnracácđặctrưngđầutiêncủasựvật,hiệntượng.Trongýtưởngnày
điềumàhiệnnaycácnhàtâmlíhọcnhậnthứcđồngtìnhkhinóivềxúccảmcủacon
ngườilàtrongxúccảmcónhântốnhậnthức.Chủthểsởdĩcóxúccảm,tìnhcảmlàdonó
đểnhậnthấycácđặctrưng,cácdấuhiệunàođócủasựvật,hiệntượng.Điềunàycũngsẽ
đượcchỉrakhichúngtanóivềcácđặcđiểmcủatìnhcảm.
MộtlíthuyếttươngđốiđầyđủđầutiênvàđơngiảnnhấtvềxúccảmlàThuyếtxúc
cảmcủaJame-Lange.James(1842-1910)lànhàtriếthọc,tâmlíhọcMĩđãkếthợp
cùngnhàsinhtíhọcĐanMạch-Lange-sánglậprathuyếtvềcảmxúc.Trongđóxúc
cảmđượccoilàtổnghợpcácthayđổitrạngtháicơthể,xuấthiệntrướcmộttácđộngtừ
bênngoàiđượcconngườinhậnthức.Cáchđịnhnghĩanàyđồngnhấtxúccảmvàtrạng
tháisinhlícủacơthể.Dovậy,địnhnghĩanàykhôngđượccácnhàtâmlíhọchiệnđại
đồngtình.
SaulíthuyếtcủaJame-Langecómộtloạtcáclíthuyếtkhácgiảithíchxúccảmvà
đưaracácđịnhnghĩakhácnhau.TrongđócólíthuyếtcủaCannon-Bard-cácnhàtâm
líhọcMĩ(1927).Líthuyếtnàylạichorằngxúccảmđồngthờivớicácthayđổisinhhọc
củacơthể.BêncạnhđólàThuyếtHoạthoácủaLincey-Hebb,ThuyếtNhậnthứccủa

L.Phectinger.ĐiểmđángchúýởThuyếtNhậnthứclàxúccảmnảysinhởchủthểkhicác
kìvọng,mongđợicủanócóđượcđápứnghaykhông,cácbiểutượngnhậnthứccủachủ
thểcóđượcthựchiệntronghiệnthựchaykhông.Cácxúccảmnàykhácxuấthiệnlàdo
chủthểsosánh,đốichiếucáckìvọngcủamìnhvớikếtquảcủahoạtđộngthựctế.
Nhưvậy,cáccáchlígiảixúccảm,tìnhcảmnêutrênchưađưarađượcmộtcáchđầy
đủnhữngnétbảnchấtcủaxúccảmvàtìnhcảm,tuyđãcónhữnghạtnhânhợplínhư
trongcáchtiếpcậnnhậnthứccủaL.Phectinger.Tâmlíhọchiệnđạicoixúccảm,tình
cảmlànhữngtrảinghiệmchủquancủachủthểvềmốiquanhệcủanóđốivớicácsựvật
hiệntượngvàconngườixungquanh.Vậy,nênhiểuxúccảm,tìnhcảmnhưthếnào?
XuấtpháttừbảnchấtcủatâmlíngườitheoquanđiểmcủaTâmlíhọcduyvậtbiện
chứngđãgiúpchúngtathấyrõbảnchấtcủaxúccảm,tìnhcảm.Xúccảm,tìnhcảmlàmột
loạihiệntượngtâmlíđặcbiệtcủachủthể.Nóthểhiệntháiđộcủaconngườiđốivớicác
sựvật,hiệntượngtronghiệnthựckháchquan.Niềmvui,nỗibuồn,sựkhiếpsợđềulà
nhữngbiểuhiệncủahoạtđộngphảnánhtâmlícủaconngười.Nólàsựphảnánhcácsự
vật, hiện tượng khách quan một cách đặc biệt dưới hình thức các rung động và trải
nghiệm của con người. Engels cho rằng: Các tác động của thế giới bên ngoài lên con
ngườiđềuđểlạidấuvếtởtrongđầuóccủahọ,phảnánhvàotrongđầuócdướihìnhthức
tìnhcảm,tưởngtượng,ướcmuốn,sựbiểuhiệncủaýchí.Tìnhcảm,dovậycũnglàsự
phảnánh.Nhữngsựvật,hiệntượngđượcconngườiphảnánhdướidạngcáctrảinghiệm
đóphảicóýnghĩanhấtđịnhđốivớinhucầuvàđộngcơcủaconngười.Từđó,cóthể
địnhnghĩaxúccảm,tìnhcảmlànhữnghiệntượngtâmlíphảnánhhiệnthựckháchquan
thôngquamốiquanhệcủasựvật,hiệntượngtronghiệnthựckháchquanvớinhucầuvà
độngcơcủaconngười.
Theocáchhiểunày,xúccảm,tìnhcảmtrướchếtđượcnhấnmạnhlàsựphảnánh
tâmlícónguồngốctừhiệnthựckháchquanchứkhôngphảilànhữngrungđộnghoàn
toànchủquankhépkín,tựnảysinh.Đólàmộtdạngphảnánhđặcbiệt-phảnánhcảm
xúc.Cácsựvật,hiệntượngtronghiệnthựckháchquanlànguồngốccủaxúccảm,tình
cảm.Chúngcóthểđápứnghaykhôngđápứngnhucầunàykháccủaconngười,từđó
làmnảysinhxúccảm,tìnhcảm.Nhưvậy,xúccảm,tìnhcảmgắnbóchặtchẽvớicácnhu
cầucủaconngười,xuấthiệntrêncơsởcácnhucầuđóđượcthoảmãnhaykhôngđược

thoảmãn.Khimộtnhucầuđượcthoảmãnởconngườisẽxuấthiệncácxúccảmdương
tínhvàngượclạisẽlàcácxúccảmâmtính.Bởivậyxúccảm,tìnhcảmcònđượccoilà
tiếngnóibêntrong,làhệthốngtínhiệugiúpchủthểnhậnbiếtđượcýnghĩacủamộtsự
vật,hiệntượngnàođóđốivớinhucầucủabảnthân.Đâycũngđượccoilànétđặctrưng
củaxúccảm,tìnhcảm,nóphảnánhmộtcáchtrựctiếpmốiquanhệgiữanhucầuvàquá
trình,kếtquảcủahoạtđộng.Nhờđóxúccảm,tìnhcảmthúcđẩyvàđịnh hướnghoạt
động.
Nhưvậy,xúccảm,tìnhcảmđềulàdạngphảnánhxúccảm.Chúngcónhữngđiểm
chungvàquanhệchặtchẽvớinhau,nhưngkhôngđồngnhất.Từcáchtiếpcậnđó,cóthể
cómộtđịnhnghĩavềtìnhcảmnhưsau:
Tìnhcảmlànhữngtháiđộcảmxúcổnđịnhcủaconngườiđốivớinhữngsựvật,
hiệntượngcủahiệnthựcphảnánhýnghĩacủachúngtrongmốiliênhệvớinhucầuvà
độngcơcủahọ.Tìnhcảmlàsảnphẩmcaocấpcủasựpháttriểncácquátrìnhcảmxúc
trongcácđiềukiệnxãhội.
Xúccảmlàcơsởcủatìnhcảm,tìnhcảmchỉcóthểcóđượckhicácxúccảmđãtrở
thànhổnđịnh,bềnvững.Tìnhcảmlàsảnphẩmcủasựpháttriểncácquátrìnhcảmxúc
trongnhữngđiềukiệnxãhội.Nóicáchkhác,tìnhcảmkhôngđồngnhấtvớixúccảm.Về
sựkhácbiệtgiữaxúccảmvàtìnhcảmsẽđượcđềcậptớimộtcáchchitiếthơnởphần
sau.
Coixúccảm,tìnhcảmlàsựphảnánh,chúngtaphảilàmrõsựkhácbiệtcủanó-
phảnánhxúccảm-vớimộtloạiphảnánhkhác-phảnánhnhậnthức.Đềulàcáchiện
tượngtâmlíphảnánhhiệnthựckháchquan,đềumangtínhchủthểvàcóbảnchấtxãhội
-lịchsửnhưngphảnánhnhậnthứcvàphảnánhxúccảmcónhữngđiểmkhácnhaucăn
bản.
Vềđốitượngphảnánh,quátrìnhnhậnthứcphảnánhchínhbảnthânsựvật,hiện
tượng,cácmốiliênhệvàquanhệgiữachúng.Phảnánhnhậnthứcgiúpconngườingày
mộttiếngầntớichânlíkháchquan.Trongkhiđóxúccảm,tìnhcảmlạiphảnánhkhông
phảibảnthânsựvật,hiệntượngmàphảnánhmốiliênhệgiữasựvật,hiệntượngđóvới
nhucầuvàđộngcơcủaconngười.Thựctếchothấy,cùngmộtđốitượngtronghiệnthực
kháchquan,phảnánhnhậnthứcchothấysựtồntạikháchquancủasựvậthiệntượng,

cònphảnánhxúccảmchothấyýnghĩasựvật,hiệntượngđótrongmốiquanhệvớichủ
thể.Sựkhácbiệtnàykhônglàmphảnánhnhậnthứcvàxúccảmloạitrừnhau,ngượclại
nóchophépconngườiphảnánhđầyđủhơn,toàndiệnhơn,sâusắchơnhiệnthựckhách
quan:Đâycùngchínhlàmộtbiểuhiệncủatínhchủthểtrongphảnánhtâmlí.Conngười
khôngchỉphảnánh sựvật, hiệntượngnhưnóvốncó màphảnánh sựvậtthôngqua
"lăngkínhchủquan"củamình.
Vềphạmviphảnánh,phảnánhnhậnthứcrộnghơnsovớiphảnánhcảmxúc.Hầu
hếtcácsựvật,hiệntượngđãtácđộngvàocácgiácquancủaconngườiđềuđượcnhận
thứcởmộtmứcđộnhấtđịnh.Cònphảnánhcảmxúckhôngphảnánhmọisựvật,hiện
tượngmàchỉphảnánhnhữngsựvậthiệntượngcóliênquantớinhucầu,độngcơnàocó
củaconngườimàthôi.Nóicáchkhácphảnánhcảmxúccótínhlựachọncaohơnphản
ánhnhậnthức.
Về phươngthức phản ánh. Nhận thức phản ánh hiện thực khách quan dưới hình
thứccáchìnhảnh,biểutượngvàkháiniệm.Dovậy,đểkiểmtratínhchínhxác,sâusắc
củanhậnthứcngườitađemsosánhđốichiếucáckếtquảcủanhậnthứcvớithựctiễn.
Lêninkhẳngđịnhthựctiễnlàthướcđocủachânlílàvìvậy.Trongkhiđó,xúccảm,tình
cảmphảnánhhiệnthựcdướihìnhthứccácrungđộng,trảinghiệmcủachủthể.Vớihình
thứcphảnánhnày,xứccảm,tìnhcảmmangtínhbấtđịnhlớnhơnhayítxácđịnhsovới
nhậnthức.Kếtquảlàkhócóđượcnhữngtiêuchíkháchquan,chínhxácđểsosánhxúc
cảmcủangườinàyvớixúccảmcủangườikhác.
Vềmứcđộthểhiệntínhchủthể,rõrànglàxúccảm,tìnhcảmthểhiệntínhchủthể
đậmnéthơnsovớinhậnthức.Điềunàybắtnguồntừsựđadạngvàsựkhácbiệttronghệ
thốngnhucầuvàđộngcơcủacácchủthể.
Vềquátrìnhhìnhthành,quátrìnhhìnhthànhtìnhcảmlâudàihơn,phứctạpvàkhó
khănhơnnhiềusovớiquátrìnhhìnhthànhnhậnthức.Nóđòihỏinhữngtácđộnggiáo
dụcbềnbỉvàthốngnhất.
Tuyvậy,tìnhcảmvànhậnthứccóquanhệchặtchẽ.TheoJ.Piaget,tìnhcảmthể
hiệnmặtnănglượngcủahànhđộngcònnhậnthứcthểhiệnởmặtđịnhhướng,điềuchỉnh
củahànhđộng.Tìnhcảmkíchthíchthúcđẩynhậnthức,ngượclạinhậnthứcgiúpcho
tìnhcảmđiđúnghướng,nhậnthứcđúngđắnlàmchotìnhcảmvữngbền.

Nhưởphầntrênđãlưuý,nhiềutácgiảđồngnhất"xúccảm"với“tìnhcảm”vàchỉ
đưarakháiniệmxúccảm.Cáchquanniệmnhưvậycòncóphầnkhôngthoảđáng,đặc
biệtlànókhônggiúpchochúngtathấyđượcbảnchấtcủatìnhcảm,khôngchothấytình
cảmlàmộtcấutạotâmlímớivềchất.Xúccảmvàtìnhcảmkhôngđồngnhất.Sựkhác
biệtgiữachúnglàsựkhácbiệtvềchất.Việcchỉrasựkhácbiệtvềchấtgiữaxúccảmvà
tìnhcảmcócảýnghĩalíluậnvàthựctiễn.Phânbiệtđượcxúccảmvàtìnhcảm,chúngta
cóthểcónhữngcáchtácđộngphùhợpđểgiáodục,hìnhthànhtìnhcảmởconngườimột
cáchcóđịnhhướng.
Cóthểcoitìnhcảmlàcácxúccảmbậccao,làhìnhthứcphảnánhxúccảmcáchiện
tượngcóýnghĩaxãhội.Nólàthuộctínhtâmlítươngđốibềnvữngởcánhân,làsựkhái
quátcácxúccảmkhácnhau.Trongtìnhcảmcósựthốngnhấtcủacả3mặtcảmxúc,trí
tuệvàđạođức,cónghĩalàtìnhcảmkhôngđơnthuầnlàrungđộngchủquan,mangtính
chấttìnhhuốngcủaconngườitrongmốiquanhệcủatonngườiđốivớithếgiới.Cóthể
dựavàotínhổnđịnh,tínhxãhộivàcơchếsinhlíthầnkinhđểphânbiệtxúccảmvàtình
cảm.

Cảmxúc Tìnhcảm
-Cócảởđộngvậtvàconngười
-Làmộtquátrìnhtâmlí
-Cótínhnhấtthời,tìnhhuống

-Luônởtrạngtháihiệnthực
-Xuấthiệntrước
-Thựchiệnchứcnăngsinhvật
-Gắnliềnvớiphảnxạkhôngđiều
kiện,bảnnăng
-Chỉcóởconngười
-Làmộtthuộctínhtâmlí
-Cótínhchấtxácđịnhvàổnđịnh
-Thườngởtrạngtháitiềmtàng

-Xuấthiệnsau

-Thựchiệnchứcnăngxãhội
- Gắn liền với phản xạ có điều kiện và hệ
thốngtínhiệuthứhai

Khinóirằng,cảmxúccócảởngườivàđộngvậtchúngtakhôngđồngnhấtcảmxúc
ởconngườivàcảmxúcởconvật.Cảmxúcởconngườiđãđượcxãhộihoáởmộtmức
độnhấtđịnh.Dấuvếtxãhộiđãinlêncáccảmxúccủaconngườiởnộidungvàphương
thứcbiểuhiệncủanó.Sởdĩcóđiềunàylàdobảnchấtxãhộicủaconngườiquyđịnh
phạmvicảmxúc,tháiđộcủaconngườiđốivớithếgiớixungquanh.
Xúccảmdiễnratrongmộtkhoảngthờigiannhấtđịnh,phảnánhnhữngbiếnđổi
trựctiếptronghoàncảnhsốngcóliênquanđếnnhucầuvàđộngcơcủaconngười,do
vậynómangtínhchấttìnhhuốngvàởtrạngtháihiệnthực.Trongkhiđótìnhcảmlạiở
trạngtháitiềmtàng,khôngphảilúcnàocũngbộclộrabênngoài.
Tuyvậy,sựphânbiệtnhưtrênlàtươngđối,khôngphảilàsựtáchbiệtxúccảmkhỏi
tìnhcảmmàchỉnhằmmụcđíchphânbiệttínhchấtcấpđộcủachúng.Xúccảmvàtình
cảmcóquanhệmậtthiết.Tìnhcảmđượchìnhthànhtừxúccảm,đượcthểhiệnquacác
cảmxúccụthể.Khôngthểcótìnhcảmnếukhôngcóxúccảm.Tìnhcảmchỉlàtìnhcảm
trừutượngkhônghiệnthựcnếukhôngđượcthểhiệnquacáccảmxúc.Ngượclại,tình
cảmcóthểtácđộngchiphốiđốivớicácxúccảm.
1.2.Biểuhiệncơbảncủaxúccảm,tìnhcảm
Xúccảm,tìnhcảmcủaconngườivớinhữngcungbậcđadạngphongphú vàvô
cùngphứctạpđượcbiểuhiệndướinhữnghìnhthứchếtsứcsinhđộng.Trướctiên,xúc
cảmcủaconngườiđượccoilàmộthiệntượngtâmlícóbiểuhiệnrấtrõthôngquacác
biếnđổisinhlí:Khôngcóhiệntượngtâmlínàolạikéotheonhữngbiếnđổisinhlírõrệt
nhưxúccảm,tìnhcảm.TừxaxưaAristoteđãnhậnđịnh:sựbiểuhiệnsinhlícủaxúccảm
làmộtphầncủaxúccảm.Dovậy,thôngquacácbiểuhiệnsinhlímàngườitacóthểnhận
biếtđượcmộtxúccảm,tìnhcảmnhấtđịnhđangdiễnraởmộtchủthểnàođó.Đồngthời,
xúccảm,tìnhcảmthểhiệnrấtrõnétquacáchànhvi,cáccửchỉbênngoàicủachủthể.

Dovậy,mộtcáchkháiquátcóthểthấyxúccảm,tìnhcảmbiểuhiệnở2cấpđộ.Cấpđộ
bêntrongvàcấpđộbênngoài.
a.Cấpđộbêntrongcủaxúccảm,tìnhcảmthểhiệnởsựthayđổicáchoạtđộngcủa
cáccơquannộitạngnhưnhịptim,nhịpthở.Khiconngườitrảinghiệmmộtxúccảmnhư
xúcđộngchẳnghạn,nhịptim,nhịpthởsẽthayđổimộtcáchrõrệt.Cácthayđổisinhlí
cònthểhiệnởmứcđộsâuhơnlàmứcđộđápứngthầnkinh,thayđổinộitiếtvàđápứng
điệnsinhhọcda.Năm1927,Cannonlầnđầutiênđãpháthiệnmốiliênquangiữaxúc
cảmvớimộthoóc-môn(Aldrenalin).Saunày,rấtnhiềunghiêncứuchỉramốiliênhệcủa
cáchoóc-mônnhưSteroit(hoóc-môntuyếnthượngthận,tuyếnsinhdục)vớicáctrạng
tháixúccảmkhácnhau củacơthể. Cáchoóc-mônSteroitcóthểtạoracảmgiácsảng
khoáivớiliềuthấptrongngắnhạnvàgâyratrầmnhượcvớiliềucaotrongdàihạn.Dựa
trênsựthayđổinhịptim,nhịpthởvàsựđápứngđiệnsinhhọcda,cácnhànghiêncứuđã
thiếtkếmáyđonóidối.Thiếtbịnàyđượccấuthànhbởinhiềuphầnkhácnhaucóthểđo
nhịptim,nhịpthở,dòngđiệnsinhhọcdavàđượcthểhiệnbằngcácđồthịtươngứng.
Khinghiệmthểnóidốisẽxuấthiệnmộtxúccảmnhấtđịnh,xúccảmnàykéotheosựthay
đổitronghoạtđộngcủacáccơquannêutrên,nhữngthayđổiđóđượcthểhiệntrênđồ
thị.Quađó,ngườinghiêncứupháthiệnđượcnghiệmthểcónóidốihaykhông.
b.Cấpđộbênngoàicủaxúccảm,tìnhcảmbaogồmngônngữvàcáccửđộngbiểu
cảm.Xúccảm,tìnhcảmcủaconngườithểhiệnrabênngoàiquanộidunglờinói,âm
điệu,nhịpđiệu,ngữđiệulờinói.Bằngngôntừdiễntảxúccảm,tìnhcảmcủamình,chủ
thểgiúpngườikháchiểuđượccácxúccảmmàbảnthântrảinghiệm.Bêncạnhnộiđung
lờinói,âmđiệu,ngữđiệu,nhịpđiệulànhữngdấuhiệuthểhiệncảmxúcvàtìnhcảmmột
cáchrấttinhtế.Chủthểcóthểchưaýthứcrõràngvềxúccảmcủabảnthânnhưngcác
xúccảm,tìnhcảmấyđượcngườinghecảmnhậnthấyvàcóthểnhậnthứcđượcvềtrạng
tháicủachủthể.Cáccửđộngbiểucảm-làmộttrongcácthànhphầncủaxúccảm,tình
cảm/làhìnhthứcbênngoàicủasựtồntạivàthểhiệncủaxúccảm,tìnhcảm,baogồmnét
mặt, điệu bộ, cử chỉ, vận động toàn thân. Các cử động biểu cảm này còn gọi là các
phương tiện phi ngôn ngữ hay ngôn ngữ cơ thể (Body language). Bướcđầu tiên quan
trọngtrongviệcnghiêncứunhữngbiểuhiệnbênngoàicủaxúccảm,tìnhcảmđượctìm
thấytrongtácphẩmNhữngbiểuhiệncảmxúcởngườivàđộngvậtcủaĐacuyn(1872).

Vậndụngcáchtiếpcậnsinhhọcvàxãhội,Đacuynđiđếnkếtluậnrằngnhiềubiểuhiện
củaxúccảm(trongcửchỉvànétmặt)làkếtquảcủaquátrìnhtiếnhoá.Cácnghiêncứu
ngàynaycũngkhẳngđịnhquanđiểmcủaĐacuynchorằngbiểucảmnétmặtxuấthiện
trongquátrìnhtiếnhoávàthựchiệnchứcnăngthíchứngquantrọng.Cũngcầnlưuý
rằngcónhữngcửđộngbiểucảmkhácnhauphụthuộcvàonềnvănhoávàkhônggiống
nhautrongcácthờikìlịchsửxãhộikhácnhau.Cùngvớisựbiếnđổicácmốiquanhệ
giữaconngườivàthếgiớikháchquantrongtiếntrìnhlịchsử,cáccửđộngbiểucảmkèm
theocácxúccảmvàtìnhcảmdầnmấtđitínhcổxưacủanóvàngàycàngmangnhững
đặctrưngvănhoá-xãhội.Việcnhậnbiếtcácxúccảm,tìnhcảmquacáccửđộngbiểu
cảmlàvôcùngquantrọngtrongquátrìnhgiaotiếp,nógiúpconngườihiểunhau,đồng
cảmvớinhaudễdànghơn.Đặcbiệttrongnhiềulĩnhvựcnhưsânkhấuđiệnảnh,dịchvụ
côngtácxãhội ngườitacầnđượchuấnluyệncáchnhậnbiếtxúccảm,tìnhcảmthông
quacácbiểuhiệnphingônngữ.Đâylàmộtkĩnăngkhôngthểthiếuđểthiếtlậpquanhệ
tốtđẹpvớingườikhác.
Nhữngbiểuhiệncủaxúccảm,tìnhcảmlàmcon ngườicóthểhiểunhautốthơn,
giúpxúccảm,tìnhcảmcóthểlantruyềntừngườinàysangngườikhác.Tuyvậycónhiều
trườnghợpconngườicóthểdùngcáccửchỉđiệubộbênngoàiđểchedấucảmxúcthật
củamình.Trongkhitíchluỹkinhnghiệmsống,conngườihọcđiềukhiểncáccảmxúc
củamìnhvàhọcđượccáchbiểuhiệnnómộtcáchkhéoléo.Vìvậy,khôngdễdàngđể
phánđoánchínhxácxúccảm,tìnhcảmcủahọ.Đểpháthiệnđượcnhữngxúccảm,tình
cảmthậtcủangườikháccầncókinhnghiệmvàconmắttinhtườngbiếtloạibỏnhững
dấuhiệunguỵtrangbênngoài.
1.3.Đặcđiểmđặctrưngcủatìnhcảm
Tìnhcảmcónhữngđặctrưngnhưsau:
a.Tínhnhậnthức.
Quarấtnhiềunhữngtranhluậnvềmốiquanhệgiữaxúccảm,tìnhcảmvớinhận
thức,trongđócóquanniệmchorằngxúccảm,tìnhcảmloạitrừnhậnthức,lạicónhững
quanđiểmkhẳngđịnhtrongxúccảm,tìnhcảmcónhântốnhậnthức,ngàynaycácnhà
tâmlíhọcđãđiđếnmộtsựthừanhậntrongxúccảm,tìnhcảmcóyếutốnhậnthức.
Tìnhcảmcủaconngườiđượchìnhthànhtrongsựtácđộngqualạivớinhậnthức.

Tínhnhậnthứccủatìnhcảmthểhiệnởchỗconngườithườngnhậnthứcrấtrõđốitượng
gâynêntìnhcảmcủamình.Conngườibiếtmìnhcótìnhcảmvớiai,tìnhcảmđónhưthế
nào.“Tínhcóđốitượngcủatìnhcảmtìmthấysựbiểuhiệnchomìnhởchỗ,chínhcác
tình cảm được phân biệt tuỳ theo phạm vi đối tượng mà chúng có quan hệ tới” -
Rubinsteinn.
Bêncạnhđó,conngườiluôncómộtnhucầunhậnthứctìnhcảmxúccảmcủamình,
vềtínhchất,vềđốitượng,nhậnthứcvềcácrungcảmcụthểmàbảnthântrảinghiệm.
Việcconngườidùngngônngữđểbiểuđạttìnhcảmcủamìnhcũnglàmộtbiểuhiệnrõ
ràngcủatínhnhậnthức.Conngườichỉcóthểbiểuđạtđượctìnhcảmcủamìnhrabên
ngoàibằngngốnngữkhinhậnthứcđượctìnhcảmcủabảnthân,biếtlựachọncáctừthích
hợpđểmôtảtìnhcảmcủamình.I.P.Paplovchorằngtìnhcảmgắnliềnvớimộtbộphận
caonhấtcủanãovàmọitìnhcảmđềuđượcnốivớimộthệthốngtínhiệuthứ2,chúng
đượcpháttriểnvàkhơisâutrongquátrìnhnhậnthứccáckháchthểcủachúng,trongquá
trìnhluyệntậptrongmộthoạtđộngnhấtđịnh.
b.Tínhxãhộicủatìnhcảm.
Tìnhcảmchỉcóởconngười,nólàsảnphẩmcủasựpháttriểnxãhộilịchsử,tình
cảmthểhiệnchứcnăngxãhội,giúpconngườivậnhànhcácquanhệxãhội.Conngười
luônsốngvàhoạtđộngtrongcácnhómxãhội,cáctậpthểxãhội.Trongquátrìnhđó,
conngườitỏtháiđộcủamìnhvớingườikhác,vớicácmốiquanhệxãhội.Cóthểnói
tình cảmcónộidungxãhộirấtphongphú vàsựthểhiệncủanó cũnglàsựthểhiện
mangtínhxãhội.Tìnhcảmnảysinh,hìnhthành,pháttriểnvàthểhiệnởmỗicánhân,
nhưngnộidungcủanóchịusựchiphốicủatácđiềukiệnlịchsửxãhội,phươngthức
biểuhiệnrabênngoàicủanócũnglàphươngthứcxãhộitronggiaiđoạnxãhộilịchsử
nhấtđịnh.Cáctìnhcảmđạođứcnhưlòngyêunước,tìnhđồngchí ,tìnhcảmthẩmmĩ
nhưyêucáiđẹp, saymêsángtạo ra cáiđẹp, tình cảm nhận thức  lànhữngtình cảm
khôngthểcóngoàimôitrườngxãhội,ngoàihoạtđộngxãhộicủaconngười.Nhữngtình
cảmấymangdấuấncủathờiđại,củacáchìnhtháixãhộinhấtđịnh.
c.Tínhkháiquátcủatìnhcảm.
Tìnhcảmmangtínhkháiquátcao:Nóthểhiệntháiđộcủaconngườiđốivớimột
loại(haymộtphạmtrù)cácsựvật,hiệntượngchứkhôngphảivớitừngsựvật,hiệntượng

cụthểnhưxúccảmhayvớitừngthuộctínhcủasựvật,hiệntượngnhưmàusắcxúccảm
củacảmgiác.Đâycũngchínhlàsựkhácbiệtcủatìnhcảmvớixúccảmvàlàmộtchỉsố
đểxếptìnhcảmởmứcđộcaohơnsovớixúccảmtrongquátrìnhphảnánhcảmxúc.
d.Tínhổnđịnhcủatìnhcảm.
Tìnhcảmlànhữngtháiđộổnđịnhcủaconngườitrướchiệnthực,đốivớibảnthân,
vớinhữngngườixungquanh.Tìnhcảmkhiđượchìnhthànhsẽtươngđốiổnđịnhvàdo
vậyđượccoilàmộtthuộctínhtâmlívàlàmộtđặctrưngcủanhâncách.
Điềunàygiúpchúngtathấyđượcsựkhácbiệtcủatìnhcảmvớixúccảm.Xúccảm
làcáctháiđộmangtínhchấtnhấtthời,tìnhhuống,còntìnhcảmđãvượtquagiớihạncủa
cáctìnhhuốngcụthểriênglẻtrởthànhthuộctínhcủanhâncách,trởthànhcáicốtlõibên
trongchiphốicácxúccảmtrongcáctìnhhuốngcụthể.
e.Tínhchânthựccủatìnhcảm.
Tìnhcảmphảnánhmộtcáchchânthựcnộitâmcủaconngười.Tháiđộthựcsựcủa
chúngtatrướcmộtsựvật, hiện tượnggâynên xúccảm, tình cảmcủachứngtacóthể
đượcchedấukhôngchongườikhácbiết,nhưngchủthểluôn"cảmthấyđược"xúccảm,
tìnhcảmđó."Trongtìnhcảmtanghethấykhôngphảilàđặcđiểmcủatừngýnghĩriêng
lẻ,củatừngquyếtđịnhriênglẻmàlàcủatoànbộnộidung,đờisốngtâmhồncủachúng
tavàcấutrúccủanó.Trongýnghĩcủamìnhchúngtacóthểtựlừadốichúngta,nhưng
nhữngtìnhcảmcủachúngtalạinóivớichúngtarằngchúngtalàngườinhưthếnàychứ
khôngphảilàngườinhưchúngtamuốn,rằngsựthậtchúngtalàngườinhưthếnày"-
K.Đ.Usinxki.
g.Tínhđốicựccủatìnhcảm.
Sựtồntạicủanhữngcặptìnhcảmđốilậpnhaunhưvuisướng-đaukhổ,yêu-ghét,
tìnhyêu-lòngcămthùlàđặctrưngcủatìnhcảm.Tínhđốicựcnàynảysinhdocùngmột
lúctồntạinhiềunhucầukhácnhauởchủthể.Lẽtấtnhiênkhôngthểthoảmãnđồngthời
tấtcảcácnhucầutrongcùngmộtlúc.Trongtìnhhuốngnàynhucầunàyđượcthoảmãn,
nhucầukháclạibịkìmhãm–tươngứngvớinócáctìnhcảmcủaconngườipháttriểntrở
thànhnhữngtìnhcảmhaimặt.Chínhtínhđốicựccủatìnhcảmlàmđờisốngtìnhcảmcủa
conngườithêmphongphú,sinhđộngvàcũngrấtphứctạp.Quantrọnghơnchínhtính
đốicựccủatìnhcảmlàdấuhiệucủaviệcthoảmãnhaykhôngthoảmãnnhucầunàođó

ởconngười,trêncơsởđónógópphầnđiềuchỉnhhànhvicủaconngười.
1.4.Vaitròcủatìnhcảm
a.Tìnhcảmvớinhậnthức
Xúccảm,tìnhcảmcóvaitròrấttolớntrongđờisốngcủaconngười.Xúccảm,tình
cảmđượccoilànơithểhiệnsựhoànhậpcủacơthể-tinhthần-xãhội.Thậmchínhiều
nhàtriếthọcvàtâmlíhọcchorằngtìnhcảm,xúccảmchínhlàchấtnhânbảncủacon
người.Tuyvậyvẫnchưacóýkiếnhoàntoànthốngnhấtvềvaitròcủatìnhcảm,xúccảm
vớiđờisốngconngười.Hiệnnay,cácnhàtâmlíhọcthừanhậnmộtsốchứcnăngchính
củaxúccảmnhưchứcnănggiaotiếp,chứcnăngthíchứng,chứcnăngtínhiệu,chứcnăng
đánhgiá,chứcnăngđiềuchỉnh Ởđây,chúngtabàntớivaitròcủaxúccảm,tìnhcảm
đốivớigiaotiếp,hoạtđộng,vớinhậnthức,vớiýchívàvớicácthuộctínhcủanhâncách.
Khôngcóxúccảmkhócóthểtưởngtượngtasựtácđộngqualạilẫnnhaugiữacon
người.Nhờxúccảmconngườibộclộtháiđộvớihiệnthựcvàvớingườikhác:Đâylàvai
tròquantrọngnhấtcủaxúccảm-vaitrògiaotiếpcảmxúc.Quacácbiểuhiệnxúccảm,
conngườithôngtinchongườikhácvềtháiđộcủamìnhvềtrạngtháicủabảnthân.Nhờ
xúccảmmàconngườihiểunhautốthơncóthểkhôngcầnngônngữmàconngườivẫn
cóthểđồngcảmtrongnhữngtìnhhuốngxúccảmnhấtđịnh.Sựđồngcảmnàycónguồn
gốctừsựmôphỏngtrạngtháixúccảmcủangườikhác.Nhiềunghiêncứutâmlíhọccho
thấy phần lớn thông tin trong quá trình giao tiếp được truyền và thu nhận bằng các
phươngtiệnphingônngữ.Cácnghiêncứuliênvănhoáđãđưarakếtluậnrằngconngười
thuộccácnềnvănhoákhácnhaucóthểxácđịnhmộtcáchtươngđốichínhxácvềcác
xúccảmởngườikhácnhưniềmvui,sựtứcgiận,nỗibuồn,sựsợhãi,sựkinhtởm,sự
ngạcnhiên.
Vaitròcủaxúccảm,tìnhcảmvớinhậnthứclàvấnđềgâyranhiềusựkhácbiệtnhất
trongquanniệmcủacácnhàtâmlíhọc.Cóhaiquanđiểmkhácnhauvềvaitròcủaxúc
cảm,tìnhcảmđốivớinhậnthức.Quanđiểmthứnhất:mangtínhtruyềnthốngchorằng
xúccảm,tìnhcảmkìmhãm,hạnchế,làmnhiễu,thậmchíngắtquãngquátrìnhnhậnthức
đangdiễnratrôichảycuaconngười.Quanđiểmthứhai:lạichorằngxúccảm,tìnhcảm
cótácđộngthúcđẩyhoạtđộngnhậnthứclàmổnđịnhhoáquátrìnhnhậnthức.Rõràng
cómộthiệnthựclàxúccảm,tìnhcảmcủaconngườicótínhhaimặtđốivớinhậnthức.

Nóvừacóthểkìmhãmnhưngcũngvừacóthểthúcđẩynhậnthứctuỳthuộcvàocáctình
huốngcụthể.
Xúccảm,tìnhcảmcóthểkìmhãm,hạnchếquátrìnhnhậnthứclàcácxúccảmtiêu
cực,cáctrạngtháixúccảmâmtính,hoặcnhữngxúcđộngmạnhlàmconngườikhôngthể
tậptrungvàođốitượngnhậnthứchoặcthúcđẩyconngườihànhđộngnhanhchóngmà
khôngkịp suynghĩ.Cónhữngtrườnghợptínhchủthểcủaxúccảmquáđậmnétlàm
nhậnthứcbịbópméo,khôngchínhxác.
Xúccảm,tìnhcảm,ngượclạicóthêmthúcđẩylàmnhậnthứctốthơn.Bảnthânxúc
cảm,tìnhcảmkhôngđủđểđịnhhướngconngườitheomộtkiểuhànhđộngvàhoạtđộng
nhấtđịnhmànógiúpconngườiđịnhhướngtheokiểu“khungvấnđề”-hướngconngười
đếnnhữngvấnđềcóýnghĩaquantrọngđốivớinhucầuvàđộngcơcủahọ.Ngaycảkhi
chủthểchưakịpphântích,đánhgiáthìđốitượngđãđượcphảnánhtrongcácrungđộng
củaconngười.Xúccảm,tìnhcảmcóthểtrởthànhđộngcơthúcđẩyconngườitiếnhành
hoạtđộngnhậnthứcđểnhậnthứcrõhơn,sâusắchơnsựvật,hiệntượng.J.piagetcho
rằngtrítuệnằmởmặtđịnhhướnghoạtđộng,còntìnhcảmnằmởmặtnănglượngcủa
nó. Những nghiên cứu gần đây của A.Damasio (1994) đã tích luỹ một tập hợp rất ấn
tượngcácbằngchứngsinhlíthầnkinhchothấyrằngxúccảmthựcsựcó1chứcnăng
trongsuyluậnhàngngày.Kếtluậnlànhữngngườibịsuygiảmkhảnăngtrảinghiệmcác
xúccảmsẽgặprấtnhiềukhókhăntrongviệcđưaranhữngquyếtđịnhtrítuệmangtính
thựctiễn.Dovậy,vấnđềlàkhôngnênmộtcáchmáymóc,địnhkiếnđemxúccảm,tình
cảmđốilậpvớinhậnthức,khôngnêncoixúccảm,tìnhcảmlàxalạvớitínhhợplí.Lênin
khẳngđịnh:"Nếukhôngcónhững"cảmxúccủaconngười"thìtrướcđây,hiệnnayvà
saunàysẽkhôngcóvàkhôngthểcósựtìmkiếmcủaconngườivềchânlí".Ngàynay,
cácnhàtâmlíhọcđãđiđếnchỗthừanhậnsựkếthợpđộcđáogiữaxúccảmvànhậnthức
trongtrítuệcảmxúccủaconngười.
Tìnhcảmcủngcốniềmtinđốivớikếtquảcủanhậnthứcthậmchínócóthểlàm
biếndạngnhuốmmầusảnphẩmcủaquátrìnhnhậnthức.Chẳnghạnnhưcâutụcngữ:
Thươngnhaucủấucùngtròn.
Ghétnhauthìquảbồhòncũngvuông.
b.Tìnhcảmđốivớihoạtđộng

Xúccảm,tìnhcảmcóvaitròtolớnđốivớihoạtđộngcủaconngười.Trongtiếngla
tinh/xúccảm(emotion)vàđộngcơ(motivation)đềucóchungmộtgốclà"move"tứclà
vậnđộng.Xúccảm,tìnhcảmđượccoinhưmộtdạngđộngcơthúcđẩyconngườihoạt
động.Cảmhứngtrongnghệthuật,sựsaymêtronglaođộng,trongnghiêncứukhoahọc
làđộnglựcvôcùngtolớn thúcđẩyconngườihoạtđộngvớihiệuquảcao. Lòngyêu
nghề,tháiđộtrântrọngđốivớinghềnghiệpgiúpconngườivượtquacáctrởngại,khó
khănđểgắnbócốnghiếnchonghềnghiệpcủamình.Bêncạnhđó,nhờcóxúccảmcon
ngườicóthểtổchứchoạtđộngcùngnhautốthơn.
Đ.O.Hebbđãbằngconđườngthựcnghiệmchỉraảnhhưởngcủaxúccảmđốivới
hoạtđộngcủaconngười.Quathựcnghiệm,ôngđãthuđượckếtquảlàmộtđườngcong
parabônthểhiệnsựphụthuộcgiữamứcđộhưngphấncảmxúcvớihiệuquảhoạtđộng
củaconngười.
Theokếtquảnày,đểđạtđượcmứcđộhiệuquảnhấttronghoạtđộngconngườicần
có mức độ hưng phấn xúc cảm trung bình. Cường độ yếu và quá mạnh của xúc cảm
khôngphảilàcườngđộtốiưuchohoạtđộng.Cườngđộtốiưucủahưngphấnxúccảm
lạiphụthuộcvàonhiềunhântốnhưđặcđiểmcủahoạtđộng,điềukiệntrongđódiễnra
hoạtđộng,mứcđộtậptrungcủachủthể
Xúccảm,tìnhcảmcóthểlàmtăngcườngnghịlực,củngcốquyếttâmcủaconngười
trongkhithựchiệnnhữngcôngviệccầncósựkhắcphụckhókhăn.Đặcbiệtcáctình
cảmsâusắccóthểchuyểnhoáthànhýchícủaconngười.Nhữngtìnhcảmtíchcực,tốt
đẹpcóthểlàmconngườicóthêmýchí,ngượclạinhữngtìnhcảmtiêucựclạilàmcon
ngườibiluỵ,thoáihoá,đánhmấtýchí.
c)Tìnhcảmđốivớigiáodục
Thiếumộtlòngyêunghề,yêutrẻthựcsựsâusắcthầygiáosẽkhôngđạtđượckết
quảgiáodụctết Khôngcómộtnghềnàomàlòngyêunghề,yêutrẻ,lạicómộtýnghĩa
lớnlaovàthiếunóthìsẽđemlạisailầmlớnnhưtrongnghềdạyhọc.Lòngyêutrẻkhông
chỉlànhữngcảmxúc,khoảnhkhắctứcthờimàphảilàđứctínhtấtyếuđầutiêncủangười
thầygiáo.Khôngcónóthìkhôngthểtrởthànhmộtnhàgiáodụctốtvàkhôngcótình
cảmchânchínhvềsựkhéoléotrongđốixửsưphạm.Yêutrẻởđâykhôngcónghĩalàsự
biểuhiệndịudàngbềngoài,cókhilạibiểuhiệnmộtsựdèdặtquátrớnđốivớisailầm

củatrẻmàphảilàtháiđộâncầnvàyêucầucaođốivớitrẻ.
Calinin-nhàgiáodụcvàlãnhtụcủathanhniênXôviếtđãnói:conngườimàkhông
cócảmxúcthìchỉlàmộtcâysồimàthôi,ngườiđókhôngcókhảnăngkíchthíchnhững
tình cảm cần thiếtở đứatrẻ thìanh tacũngkhôngthểtrởthànhmộtnhàgiáo dụctốt
được.
Trongcôngtácgiáodục,tìnhcảmvừalàđiềukiện,phươngtiệnvànộidung.Việc
nắmvữngtríthứcởhọcsinhsẽdiễnrathuậnlợinếunhữngtrithứcđógâyđượcsựhứng
thú,tạoranhữngcảmxúcdươngtínhởhọcsinh.Cáchànhviđạođứcmongmuốncũng
sẽđượchìnhthànhvàcủngcốnhờnhữngxúccảmdươngtính,cáchànhvilệchchuẩnsẽ
đượcđiềuchỉnhnếuhọcsinhtrảinghiệmcácxúccảmâmtínhđốivớichúng.
d.Tìnhcảmđốivớicácthuộctínhtâmlíkhác
Nếunhucầu,hứngthú,niềmtin,lítưởng,tínhcách,nănglựcđãảnhhưởngtớisự
biểuhiện,hìnhthànhvàpháttriểncủatìnhcảmthìngượclạichínhtìnhcảmđãchiphối
lạichúngvìtìnhcảmlàcốtlõicủanhâncáchconngười.
Xúccảm,tìnhcảmcóảnhhưởnglớnđếnsựhìnhthành,pháttriểnvàbiểuhiệncủa
cácthuộctínhtâmlícánhân.Hứngthúcủacánhânlàsựkếthợpgiữahaithànhphầnlà
nhucầuvàxúccảm.Chỉcónhucầumàkhôngcóxúccảmsẽkhôngcóhứngthú.Cũng
giốngnhưvậy,lítưởngsẽchỉlànhữnghìnhảnhlạnhlẽochếtcứngkhôngđủsứcthúc
giụcconngườivươntới.Lítưởngphảilàsựkếttinhcủanhậnthứcsâusắcvàtìnhcảm
mãnhliệt.Giáodụclítưởngvìvậycũngchínhlàgiáodụctìnhcảmđốivớilítưởng.Tính
cáchvớitưcáchlàhệthốngnhữngtháiđộcủaconngườiđốivớihiệnthựcbiểuhiệnqua
cáccửchỉ,hànhvi,cáchnóinăngcóhạtnhânlàtìnhcảm.Tìnhcảmcònlàđiềukiệnđể
hìnhthànhvàpháttriểnnănglực.Dovậy,cóthểcoitìnhcảmlàmặtbiểuhiệntậptrung
nhấtcủanhâncách.Bởivì:
-Tronghệthốngtháiđộcủacánhânđốivớihiệnthựcthìtìnhcảmchiếmvịtrílớn
laovàbaotrùmlêntoànbộđạođứcxãhội,nóảnhhưởngtrựctiếpđếnxuhướng,năng
lực,tínhcách củacánhân.
-Phẩmchấtvànộidungcủatìnhcảmchínhlàphẩmchấtnộidungcủanhâncách.
Nóquyđịnhtưthế,tácphonglốisốngcủamộtcánhân.
-Khixúccảm,tìnhcảmmấtđilàdấuhiệusuythoáicủamộtnhâncáchvìmấtđi

"chấtkeo"gắnconngườithànhnhânloại.
1.5.Cơsởsinhlícủatìnhcảm
Khiđềcậptớixúccảm,tìnhcảm,mộttrongnhữngmặtdễnhậnthấylàsựthayđổi
cácquátrìnhsinhlíđiliềnvớixúccảm,tìnhcảm.Xúccảm,tìnhcảmgắnliềnvớihoạt
độngcủabộnãovàcáchệthốngsinhlíkhácnhưnộitiết,timmạch Vậyđâulàcơsở
sinhlícủaxúccảm,tìnhcảm?Cónhiềuhọcthuyếtkhácnhaugiảithíchcơchếsinhlícủa
xúccảm,tìnhcảm.Cóthểkểđếnmộtsốhọcthuyếtnhưsau:
a.ThuyếtxúccảmcủaJame-Lange.Đâylàthuyếttâmlíhọcsớmnhấtvềxúccảm.
ThuyếtnàycóđượcsựphổbiếnrộngrãitrongTâmlíhọc.Nócócơsởlànhữngquan
điểmcủaĐacuynđượctrìnhbàytrongtácphẩmSựthểhiệnxúccảmởngườivàđộng
vật(1872).Đacuynchorằngxúccảmxuấthiệntrongquátrìnhtiếnhoácủacơthểsống,
nhưlàmộtcơchếthíchnghicóýnghĩasốngcònđảmbảokhảnăngthíchnghicủacơthể
vớicácbiếnđổicủahoàncảnhsống.Cácthayđổivềmặtcơthểdiễnrađồngthờivớicác
trạngtháixúccảmkhácnhaukhôngphảilàcáigìkhácmàlànhữngvũkhíthôsơnhất
củasựphảnứngthíchnghicủacơthể.Nhữngýtưởngnàyđượctiếpthuvàpháttriển
trongThuyếtXúccảm.
JamevàLangeđitìmkiếm nhữngnguyên nhântổngquátcủacảmxúctrongcác
trạngtháicóthể.Xuấtpháttừmốiquanhệchặtchẽcủacácbiểuhiệnsinhlívớixúccảm,
thuyếtnàyquyxúccảmvềcáctrạngtháisinhlí.Xúccảmđượccoilàtổnghợpcáctrạng
tháisinhlícủacơthểđượcnhậnbiết.Jame-Langechorằngnhữngtrạngtháicơthểnhất
định đặctrưngchomộtloạixúccảmnàođó.Đặcbiệtnhữngthayđổicơthểchínhlà
nguyênnhânđầutiêncủaxúccảm.Nhữngthayđổicủacơthểđượcphảnánhtrongđầu
ócbằngcácmốiliênhệngượclàmnảysinhxúccảm.Trướctiên,dướitácđộngcủacác
kíchthíchbênngoàidiễnracácthayđổicơthểđặctrưngchomộtloạixúccảmvàsauđó
xúccảmxuấthiệnnhưlàmộthệquả.Xúccảmđượchìnhthànhtrêncáccảmgiáccơthể
chứkhôngphảidotìnhhuống.TheoLange,chúngtacảmthấybuồnvìchúngtakhócvà
chúngtathấysợhãivìchúngtabỏchạy.Jameslưuýthêmrằngtrongnhữngsựthayđổi
vềcơthểcầnphânbiệtcácbiếnđổinộitạngvảbiếnđổibênngoài.Vínhưkhisợhãi
khôngchạytrốnnhưngbêntrongvẫncónhữngthúcgiụcchạytrốn,chínhcácthúctục
bêntrongđómớitạoracảmxúc.Ngoàira,Jamescũngđềcậptớinhữngxúccảmcaocấp

liênquanđếnđạođứcvàluânlícácxúccảmđócũngđượcquyvềtrạngtháisinhlí.Ông
khẳngđịnh,nếucơthểkhôngrungđộngthìkhôngcócảmxúcmàchỉcóýtưởng.
Cáchdiễngiảinàyđingượclạicáchhiểuthôngthườngcủachúngtavềxúccảm.
Chúngtatrigiáctìnhhuống,cảmnhậntìnhhuốngsauđómớihànhđộng,chứkhông
phảingượclại.Sựphêphánthuyếtnàytậptrungởchỗ:khôngcómộtmốiliênhệrõràng
giữacáctrạngtháixúccảmvớicácloạihưngphấnsinhlí.Bêncạnhđó,sựthayđổicua
cơthểtrongcáctrạngtháixúccảmkhácnhaulạitươngđốigiốngnhau,nókhôngcho
phéplígiảisựkhácbiệtvềchấtcủacácrungcảmcaotấpcủaconngười.Mộtphảnchứng
mạnh mẽđốivớiThuyếtXúccảmlàthựcnghiệmcủaCannon (1927):ngăn chặn một
cáchnhântạocáctínhiệucơthểvềnãovẫnkhôngngănchặnđượcsựxuấthiệncủaxúc
cảm.Điềunàychothấyxúccảmgắnvớisựthayđổicủacơthểnhưngkhôngphảilàhệ
quảcủasựthayđổiđó.
Tuyvậy,điểmđánglưuýcủaThuyếtXúccảmlàởchỗnóchỉramốiliênhệchặt
chẽcủaxúccảmvớicácbiếnđổicủacơthể.Saunày,cácnhàtâmlíhọckháccũngkhẳng
địnhrằngsẽkhôngcóxúccảmnếukhôngcóhưngphấnvàmỗicánhâncókiểuhưng
phấnriêng,nólặplạivàdựđoántrướcđược(Schater,1971).Rõràngxúccảm,gắnliền
vớicácbiếnđổicơthểvànócómộtcơchếđiềuchỉnh,ảnhhưởngtớihànhvikhácvới
nhậnthức.
b.ThuyếtTrungươngthầnkinh
MộtcáchnhìnkhácvớiJame-Langevềmốiquanhệgiữaxúccảnvàcácbiếnđổi
sinhlílàThuyếtTrungươngthầnkinhcủaCannon-Bard(1927).Thuyếtnàychorằng
xúccảmvàcácbiếnđổisinhlídiễnracùngmộtlúc.Bằngthựcnghiệm,Cannonchứng
minhrằngnguyênnhângâyracảmxúckhôngphảiởngoạivimàởtrungươngthầnkinh
vàsựthayđổiđơnthuầncủatrạngtháisinhlícókhikhôngđemlạicảmxúc.Vídụ,đem
tiêmmộtsốhoáchấtvào máulàmcho hoạtđộngcủahệtimmạchbịbiếnđổinhưng
khônglàmxuấthiệnxúccảmtươngứng.
Nhưvậy,cáchnhìnnhậnmốiquanhệgiữaxúccảmvàsinhlíởhaithuyếtnêutrên
làkhônggiốngnhau.Cóthểmôtả2thuyếtnàytheosơđồsau:
ThuyếtJame–Lange;ThuyếtCannon–Bard


Ngàynay,Tâmlíhọckhôngcoixúccảmchỉđơnthuầnlàquátrìnhsinhlímàlàmột
tổhợp,trongđónhữngbiếnđổisinhlíchỉlàmộtphầncơsởchocácquátrìnhvàmứcđộ
caohơn.
c.ThuyếtVỏnãocủaI.P.Paplov(1849-1936)chỉracơchếsinhlíthầnkinhcủa
cảmxúcnhưsau:Quátrìnhhưngphấnnảysinhtheophươngthứcphảnxạkhôngđiều
kiệnvàcóđiềukiệntrênvỏnão(khiconngườitrigiácmộtđốitượngnàođó),trongcác
điềukiệnnhấtđịnhsẽđượclanrộngxuốngcáctrungkhudướivỏnão.Cáchưngphấn
nàysauđóđượctruyềnxuốnghệthầnkinh thựcvậttạoranhữngbiếnđổitươngứng
trongcơthểvàgâynênnhữngbiểuhiệntươngứngbênngoàicủaxúccảm.Nhưvậy,sự
thểnghiệmxúccảmcủaconngườilàkếtquảsựphốihợphoạtđộnggiữavỏnãovàcác
trungkhudướivỏ,trongđóvỏnãogiữvaitròchủđạo.I.P.Paplovchorằngvỏnãođiều
khiểndiễnbiếnvàsựbiểuhiệncủacáccảmxúcvàtìnhcảm.Vỏnãocóảnhhưởnggây
ứcchếcũngnhưlàmhưngphấncáctrungtâmdướivỏ.Khicáckhuvựcdướivỏkhông
chịusựkiểmsoátđiềuchỉnhcủavỏnão,conngườirơivàotrạngtháixúcđộng,không
làmchủđượcbảnthân.P.Paplovcũngđãchỉracơsởcủasựphátsinhxúccảmvàtình
cảm:nhữngquátrìnhthầnkinhởtrênvỏnãolàcơsởsinhlícủacácxúccảm,còncác
tìnhcảmphứctạplàhệthốngnhữngliênhệthầnkinhtạmthờiđãđượccủngcố(động
hình)mànếubịphávỡsẽgâyranhữngbiếnđổitrongtìnhcảmcủaconngười
d.ThuyếtSinhhọccủaP.K.Anôkhinchorằngxúccảmlàsảnphẩmcủasựtiến
hoá,làphươngtiệnthíchnghitrongđờisốngcủathếgiớiđộngvật.Thuyếtnàylígiảixúc
cảmtheohaimặt:mặttiếnhoávàmặtsinhlí.Vềmặttiếnhoá,ThuyếtSinhhọccoiquá
trìnhsốnglàsựluânphiên,chuyểnđổigiữahaitrạngtháicơbảncủacơthểlàhìnhthành
nhucầuvàthoảmãnnhucầu.Giaiđoạnhìnhthànhnhucầutrunghợpvớixúccảmâm
tính.Xúccảmnàyhuyđộngcáchoạtđộngcủacơthểđểđạttớisựthoảmãnnhucầu.
Giaiđoạnthoảmãnnhucầutrunghợpvớixúccảmdươngtính,xúccảmnàygiúpcủng
cố cáchành vicókếtquả.Xúccảmvìvậyđượcxemlàcôngcụtốiưuhoáquátrình
sống.Vềmặtsinhlí,thuyếtnàyđưarakháiniệm"cấutrúctrọnvẹncủahànhvi".Cấu
trúcnàybaogồm:
+Nhữngbộphậnlàmnhiệmvụlậpchươngtrìnhhànhđộngvà
+Nhữngbộ phận làmnhiệm vụcủacơquannhận cảmhànhđộng. Khicơquan

nhậncảmhànhđộngnhậntínhiệungượcvềkếtquảcủahànhđộngsẽcósựđốichiếuso
sánhkếtquảvớichươngtrìnhdựđịnh.Nếucósựphùhợpxúccảmdươngtínhnảysinh,
khôngphùhợp-nảysinhxúccảmâmtính.
Ngoài ra, còn một loạt các thuyết khác giải thích sự xuất hiện của xúc cảm như
ThuyếtThôngtincủaP.V.Ximônôv.Thuyếtnàychorằngxúccảmlàdosựthiếuhay
thừathôngtincầnthiếtchocơthểđểđạtđượcmụcđích.HayThuyếtnhậnthứccủaL.
Phecstinger cho rằng cácrungcảmcủa con người xuấthiện trên cơsở so sánh cáckì
vọngvớikếtquảhoạtđộng,trêncơsởhiệnthựchoácácbiểutượngnhậnthứccủachủ
thểvàotrongcuộcsống.
Ngàynay,khinóitrêncơsởsinhlícủacácquátrìnhtâmlí.Cácnhàchuyênmôn
thườngđềcậpđếnvaitròcụthểcủacáccơquansinhlíthamgiavàocácquátrìnhxúc
cảm,tìnhcảmnhưsau:
+Hệlướihoạthoá:vậnhànhnhưmộthệbáođộngchung:tăngnhịptim,nhịpthở,
căngcáccơbắp.
+Hệthầnkinhtựchủ:giúpcơthểchuẩnbịchocácđápứngxúccảmthôngquatác
độngcủacácbộphậnnhằmđápứngvớicáckíchthíchvàgiữthếcânbằng.Tronghệ
thầnkinhtựchủ,hệthầnkinhgiaocảmcótráchnhiệmđốivớicáccảmgiácmạnh,sựsợ
hãi,giậndữ,nóhoạthoáhệthốngphảnứngkhẩncấpcủacơthể,chỉhuyviệcphóng
thích các hoóc-môn từ tuyến thượng thận kích thích các cơ quan nội tạng giải phóng
đườngtrongmáu,làmtănghuyếtáp,vãmồhôi,tăngtiếtnướcbọt.Ngượclại,khitình
huốngkhẩncấpđãquađi,hệthầnkinhđốigiaocảmứcchếviệcphóngthíchcáchoóc-
môngiúpcơthểlấylạitrạngtháibìnhthường.
+Hoóc-môn:cáccôngtrìnhnghiêncứuđãchứngminhảnhhưởngcủahoóc-môn
tớixúccảm.Cácbệnhnhânbịrốiloạnhoóc-mônkéotheonhữngbiếnđổivềxúccảmvà
nhữngngườibệnhdùnghoóc-mônthườngxuyêncũngcónhữngbiếnđổivềxúccảm.Ví
dụ,dùnghoóc-mônSteroit(hoóc-môntuyếnthượngthận,tuyếnsinhdục)làmtănghưng
phấncủatếbàothầnkinhvàmộtsốmôtếbàocơthể,vớiliềuthấpgiúpconngườisảng
khoái,liềucaolạilàmconngườirơivàotrạngtháitrầmnhược.
+Hoạtđộngcủanãobộ;vùngdướiđồivàhệviềnđượccoilàcáccấutrúccổxưa
kiểmsoátcảmxúccủaconngười:tấncông,phòngvệ,bỏchạy,gâyhấn.Nếucácvùng

nàybịthươngtổnsẽkéotheonhữngthayđổirõrệttrongđờisốngcảmxúc.Ngàynay,
cácnghiêncứuchothấyvỏnãocũngthamgiavàoquátrìnhcảmxúc.Nóđóngvaitrò
điềuchỉnh,kiểmsoátcáccảmxúccủaconngười.CácnghiêncứucủaTrườngĐạihọc
Stanford(2004)cònchothấycómộtcơchếphứctạpcủavõnãotrongviệctriệttiêutrí
nhớđốivớicácxúccảmtiêucực.Nhữngvấnđềchínhtrongcơsởsinhlícủaxúccảm,
tìnhcảmđangđượctậptrungnghiêncứubaogồm:
*Khuvựcnàoởnãovànhữngbiếnđổisinhhoánàokiểmsoátcácloạixúccảm
khácnhau?
*Nhữngvùngvànhữnghoáchấtđócóthểbịbiếnđổinhưthếnào?
*Nhữnghoạtđộnghoặccáchtrịliệunàolàmchúngthayđổi?
*Xúccảmảnhhưởngtớihệmiễndịchnhưthếnào?
*Tạisaoxúccảmảnhhưởngtớiconngườimộtcáchkhácnhau?
2.Cácquyluậtcủatìnhcảm
Cáchiệntượngxúccảm,tìnhcảmcủaconngườidiễnravôcùngphứctạpvàđa
dạng.Việcchỉracácquyluậtdiễnbiếnvàbiểuhiệncủachúnglàrấtcầnthiếtnhưngmặt
kháclạivôcùngkhókhăn.ĐếnnayTâmlíhọcđãcốgắngvạchramộtsốquyluậtcủa
xúccảm,tìnhcảmđểgiảithíchphầnnàođờisốngtìnhcảmxúccảmcủaconngườivà
giúpconngườicóthểđiềuchỉnhchúngởmộtmứcđộnhấtđịnh.Cácquyluậtđólà:quy
luậtlâylan,quyluậtthíchứng,quyluậttươngphản,quyluậtphatrộnvàquyluậthình
thànhtìnhcảm.
a.Quyluật“lâylan”.
Xúccảm,tìnhcảmcủangườinàycóthểtruyềnsangngườikhác.Sởdĩcóhiệntượng
nàylàdoxúccảm,tìnhcảmcủaconngườicótínhxãhội,caohơnlàtínhnhânloại.Sự
đồngcảmchínhlàđườngdẫnchoviệctruyềnmộtxúccảmtừngườinàysangngườikhác.
Những hiện tượng mà chúng ta thường quan sát thấy trong cuộc sống như “vui lây”,
“buồnlây”,“tâmtrạngtậpthể”,“tâmtrạngxãhội” đượchìnhthànhtrêncơsởcủaquy
luậtnày.Sựlâylantìnhcảmcóhaimặt:tíchcựcvàtiêucực.Nhữngxúccảm,tìnhcảm
dươngtínhkhilâylansẽtạoramộtsứcmạnhhoạtđộngmới,ngượclạinhữngtìnhcảm
âmtínhdễtạoratínhìtronghoạtđộng.Tronghoạtđộngtậpthể,hoạtđộngnhómrấtnên
chúýđếnhiệntượnglâylanxúccảm,tìnhcảm.Đâylàmộtnhântốcóảnhhưởnglớn

đếnhiệuquảcủahoạtđộngnhómvàtậpthể.
b.Quyluậtthíchứng.
Mộtxúccảm,tìnhcảmđượcnhắcđinhắclạinhiềulần,lặpđilặplạivớimộtcường
độkhôngthayđổithìcuốicùngsẽbịsuyyếu,lắngxuống.Hiệntượngnàycònđượcgọi
là"sựchaidạn"củatìnhcảm.Quyluậtnàychothấyđểgìngiữđượctìnhcảmlâubềncon
ngườicầnphảicóýthứctrongviệc“làmmới”xúccảm,tìnhcảm,khôngcoimộttìnhcảm
khiđãhìnhthànhkhóthayđổi,làsẽđượcduytrìmộtcáchđươngnhiên.Nếuchúngta
quênlãng,khôngchúýtìnhcảmcóthểbịsuyyếuhaymấtđi.Đâycũnglàđiềurấtnên
chúýtrongquátrìnhgiáodục,việclặpđilặplạicácphươngphápkhôngthayđổidễdẫn
đếnsựnhàmchánởhọcsinh.
c.Quyluậttươngphản.
Cácxúccảm,tìnhcảmkhôngtồntạiđộclậptáchrờimàluôntácđộngqualạilẫn
nhau.Kếtquảlàcácxúccảm,tìnhcảmsẽcónhữngbiếnđổinhấtđịnhthôngquasựtác
độngđótheohướng:mộtxúccảmnàycóthểlàmtăngcườngmộtxúccảmkhácxảyra
đồngthờihoặcnốitiếpvớinó.Việctạorasựtươngphảncủatìnhcảmlàmchomộttình
cảmđượcnổibật,đượctrảinghiệmsâusắchơn.Tronggiáodụctưtưởng,tìnhcảm,quy
luậtnàyđượcvậndụngdướicáchìnhthức"ônnghèo,nhớkhổ","ôncố,tritân".Chính
sựtươngphảngiữacáctìnhcảmđólàmnổibậtnhữngtìnhcảmhàilòng,làmsâuđậm
hơnnhữngtìnhcảmđốivớicuộcsốngmới,làmchoconngườithấyquýgiáhơnđờisống
hiệntại
d.Quyluậtdichuyển.
Xúccảm,tìnhcảmcủaconngườicóthểdichuyểntừđốitượngnàysangđốitượng
khác.Chủthểcóxúccảm,tìnhcảmvớimộtđốitượngnàysẽcónhữngxúccảm,tình
cảmcótínhchất,màusắctươngứng(chứkhôngphảiynguyên)vớicácđốitượngkhác
gầngũihoặccóliênquanvớiđốitượnggâynêntìnhcảmtrướcđó.Hiệntượng"yêunhau
yêucảđườngđi","giậncáchémthớt",“vơđũacảnắm”chínhlàbiểuhiệncủaquyluậtdi
chuyển.Quyluậtnàynhắcnhởchúngtaphảibiếtkiềmchếtìnhcảmcủamình,không
làmảnhhưởngđếnquanhệvớingườikhác.Dođó,trongdạyhọcphảibiếtlàmchủbản
thântránhsựdichuyểnnhữngxúccảmtiêucựcđốivớihọcsinhnàysanghọcsinhkhác,
từmộtvàicánhânhọcsinhsangcảtậpthểhọcsinh.

e.Quyluậtphatrộn.
Trongđờisốngtìnhcảmcủaconngười, tồntạivô vànnhữngxúccảm,tìnhcảm
khácnhau,thậmchíđốilậpnhau.Cácxúccảm,tìnhcảmđốilậpcóthểcùngtồntạiở
mộtconngườikhôngloạitrừnhaumàphatrộnvàonhau.Ngượclại,sựphatrộngiữacác
xúccảm,tìnhcảmcóthểlàmtăngcườngmộttrong2xúccảm,tìnhcảmđó:“Giậnthì
giậnmàthươngcàngthương”.Sựthốngnhấtcủacácmặtđốilậpởđâylàbiểuhiệnsự
phứctạpcủađờisốngtìnhcảmconngười.Nóchothấyconngườiluôncónhữngnhucầu
khácnhau,cónhữngtháiđộkhácnhauđốivớicùngmộtđốitượng.
f.Quyluậtvềsựhìnhthànhtìnhcảm
Tìnhcảmkhôngphảilàphépcộngcủacácxúccảm,khôngphảilàsựsắpxếpđơn
giảncủacácxúccảmbêncạnhnhau.Tìnhcảmđượchìnhthànhtừcácxúccảm,docác
xúccảmđồngloạiđượcđộnghìnhhoá,tổnghợphoávàkháiquáthoámàthành.Tình
cảmđượchìnhthànhtừcácxúccảm,khôngcócácxúccảmthìkhôngcótìnhcảm.Để
hìnhthànhmộttìnhcảmnàođóởconngườiphảixuấtpháttừviệctạoranhữngrungcảm
thườngxuyênởhọ.
3.Cácmứcđộvàphânloạitìnhcảm
Cáchiệntượngxúccảm,tìnhcảmvôcùngđadạngcủaconngườicóthểdiễnra
dướidạngquátrìnhtâmlí(màusắcxúccảmcủacảmgiác,xúccảm),trạngtháitâmlí
(tâmtrạng),cácthuộctínhtâmlí(tìnhcảm).Đâyđượccoilàcácmứcđộkhácnhaucủa
đờisốngtìnhcảm,căncứđểphânbiệtchúnglàcườngđộthờigian,độkháiquátvàtính
cóýthứccủacáchiệntượngxúccảmđó.
3.1.Màusắcxúccảmcủacảmgiác
Làmứcđộthấpnhấtcủaphảnánhcảmxúc,nólàsắctháicảmxúcđikèmtheomột
quátrìnhcảmgiác.Màusắcxúccảmcủacảmgiáckhôngphảilàmộthiệntượngtâmlí
độclập,nógắnvớicảmgiácvềmộtthuộctínhnàođócủasựvật,hiệntượng,domột
thuộctínhriênglẻcủasựvật,hiệntượnggâynên.Vídụ:Nhìnthấymàuxanhmátmắt,
mộtthảmcỏêmáimượtmà Cái"mátmắt","êmáimượtmà"chínhlàsắctháixúccảm
đikèmtheoquátrìnhcảmgiácthịgiác.Dovậy,màusắcxúccảmcủacảmgiácthường
thoángqua,khôngmạnhmẽ,khôngđượcchủthểnhậnbiếtmộtcáchrõràng.Tuynhiên,
màusắcxúccảmcủacảmgiáclạicóvaitròkhôngnhỏtrongđờisốngtâmlíconngười.

Cácnghiêncứuchothấy:nếuchuthểđượclàmviệcvớicácsựvậthiệntượnghoặctrong
môitrườngcócácthuộctínhtạoramàusắcxúccảmdươngtính.phùhợpvớihoạtđộng
củaconngườithìhiệuquảcủahoạtđộngcóthểđượcnângcao.TrongTâmlíhọclao
động,ngườitađãrấtquantâmtớivaitrònàycủamàusắcxúccảmcủacảmgiác.
3.2.Xúccảm:
Lànhữngrungđộngdiễnratrongkhoảngthờigianngắn,phảnánhnhữngbiếncố,
sựkiệncóýnghĩaliênquanđếncuộcsốngcánhânhaytậpthể.Xúccảmởđâyđượcđề
cậptheonghĩahẹp-mộtcấpđộcủađờisốngtìnhcảm,mangtínhtìnhhuống.Xúccảm
cóthểđượcthểhiệnrabênngoàikhôngrõràng.Mộtsốngườicókhảnăngchedấuxúc
cảm,làmchongườikháckhôngnhậnbiếtđượcxúccảmthựcsựcủamình.
Có nhiều cách để phân loại xúc cảm. Thế kỉ XIX, nhà tâm lí học Đức, V.Vundt
(1832-1920)đãđưarabachiềuđểđocácxúccảmcơbản,mỗichiềuđocóhaicựcđối
lập:Hàilòng-khônghàilòng,căngthẳng-thoảimái,kíchđộng-yêntĩnh.Cácxúccảm
khácnhauđượchìnhthànhtừbatrạngtháiđốicựccơbảnnày.Saunàymộtsốnhàtâmlí
họcđãtìmcáchxácđịnhcácbộxúccảmcơbản,từđócóthểxâydựngnênđờisốngxúc
cảmvôcùngđadạngcủaconngười.R.Plutchikđãđưara“Bánhxecảmxúc”với8xúc
cảmcơbản:vui-buồn,ngạcnhiên-đềphòng,chấpnhận-ghêtởm,sợhãi–giậndữ.
Cácxúccảmcơbảnkếthợpvớinhautạoracácxúccảmkhácđadạng,nóicáchkháccác
cảmxúckháccủaconngườilàbiếnthiêncủacáccảmxúccơbảnnày(Vídụ:tìnhyêu
thươnglàsựkếthợpcủaniềmvuivớisựchấpnhận,hốihậnlàkếthợpcủanỗibuồnvới
sựghêtởm).Cáccảmxúccơbảncóthểdễphânbiệtkhicócườngđộcao,vàkhóphân
biệtkhicócườngđộthấp.C.Izardđưaramộtmôhìnhcótới10xúccảm:vui,buồn,
ngạcnhiên,giậndữ,chánghét,coikinh,sợhãi,hổthẹn,tộilỗi,quantâm.Cáccảmxúc
nàykhitổhợpvớinhaucũngtạoracáccảmxúckhác(Vídụ:vui+quantâmhoặchưng
phấn=yêuđương).
Kháiquáthơn,xúccảmthườngđượcchiathànhxúccảmdươngtínhvàxúccảmâm
tính. Những xúc cảm dương tính xuất hiện khi nhu cầu của chủ thể được thoả mãn.
Nhữngxúccảmâmtínhxuấthiệnkhinhucầucủachủthểkhôngđượcthoảmãn.Những
xúccảmdươngtínhlàmchoconngườiyênlòng,thoảimái,làmtăngcườngtínhtíchcực
củaconngười,khơidậynhữngdòngnănglượngmới,cònxúccảmâmtínhlạilàmcon

ngườibịcăngthẳnglolắng,làmsuygiamtínhtíchcực.
a.Xúcđộng:làmộtdạngđặcbiệtcủaxúccảm.Xúcđộnglàmộtdạngxúccảmdiễn
ratrongkhoảngthờigianngắncócườngđộmạnh,nóhoàntoànchiếmlĩnhtâmlícon
người. Đặc trưng cơ bản của xúc động là nó mang tính tình huống, cường độ lớn và
khôngkéodài.Cóthểcoixúcđộngnhưlàsựbùngnổcảmxúc.Lúcnày,ýthứccủacon
ngườibịcohẹplại,sựthamdựcủaýchívàoviệcđiềuchỉnhhànhvibịcảntrở.Dovậy
conngườikhônglàmchủđượcbảnthân,cóthểcónhữnghànhđộngmàkhôngýthức
đượchậuquảcủanó.Bêncạnhđóxúcđộngbiểuhiệnrấtrõràngrabênngoài,chủthể
khólòngchedấuđượcxúcđộngcủamình.Xétvềcơchếsinhlíthầnkinh,khixúcđộng
xuấthiệncáctrungtâmdướivỏđược"giảiphóng"khỏisựkiểmsoátvàđiềuchỉnhcủa
vỏnão.Dovậysựđiềuchỉnhcủaýchílàrấtkhókhăn.Ởnhữngngườicócácquátrình
hưngphấnvàứcchếkhôngcânbằngcũngcókhuynh hướngdễxúcđộng. Xúcđộng
thựctếrấtkhókiểmsoátnhưngnếubiếttăngcườngsựnỗlựccủaýchí,thayđổihoàn
cảnhhoặcchuyểnnănglượngcảmxúcsanghoạtđộngkhácthìcóthểngănngừavàkhắc
phụcđượcxúcđộng.
b.Tâmtrạng:làmộtdạngxúccảmcócườngđộtươngđốiyếudiễnratrongkhoảng
thờigiankhádài,trởthànhmộttrạngtháixúccảmbaotrùmvàlàmnềnchocáchoạt
độngcủaconngười.Tâmtrạngthườngkéodàivàingày,thậmchíhàngtuầnlễ,nólàm
cáchoạtđộngcủaconngườicómộtsắctháiriêng.Bêncạnhsựkhácbiệtvềthờigian,
khácbiệtcơbảncủatâmtrạngvớixúccảm,tìnhcảmlàtâmtrạngkhôngcóđốitượngvà
khôngmangtínhtìnhhuống.Chínhxáchơnlànókhônghướngvàomộtđốitượngcụthể
nào.Thôngthườngconngườiítýthứcđượcnguyênnhânsâuxagâyratâmtrạngcủabản
thân.Tâmtrạngcóảnhhưởngrấtlớntớihoạtđộngcủaconngười.Tâmtrạngtíchcực
(lạcquan,yêuđời,vuivẻ,sảngkhoái)giúpconngườihoạtđộngcóhiệuquả,huyđộng
đượctiềmnăngcủabảnthânđểnhanhchóngkhắcphụckhókhănvàhoạtđộnglâudài.
Tâmtrạngtiêucựcnhưtâmtrạngbiquan,chánnản)làmconngườikhôngtíchcựchoạt
động,nhanhchóngmệtmỏi.Dovậy,cầnkhắcphụcnhữngtâmtrạngtiêucựcởbảnthân.
Việchọcđiềukhiểncáctâmtrạngcủabảnthâncóthểđượcthựchiệnbằngcáchtheodõi
nhữngbiểuhiệncảmxúccủamình,đánhgiáchúngmộtcáchđúngđắn.Sựpháttriểncủa
nhâncách,đặcbiệtlàsựpháttriểncácphẩmchấtýchícủanhâncáchcóảnhhưởngtới

khảnăngđiềukhiểntâmtrạngcủaconngười.
-Trạngtháicăngthẳnglànhữngtrạngtháixúccảmnảysinhtrongtìnhhuốngnguy
hiểmhoặcphảichịu đựngnhữngnặngnhọcvềthểlựcvàtinh thần, hoặcphảiđưara
nhữngquyếtđịnh,hànhđộngquantrọngtrongmộtkhoảngthờigianngắn.Căngthẳng
cóthểảnhhưởngtốthoặcxấuđếnhoạtđộngcủaconngười.Căngthẳngvừaphảikhông
quákéodàicóthểgiúpconngườitậptrungtinhthần,huyđộngsựsẵnsàngvềthểchất
đểgiảiquyếtvấnđềmộtcáchnhanhchóng.Mặtkhác,căngthẳngkéodài,cócườngđộ
lớn,quámứcchịuđựngcóthểlàmrốiloạnkhảnănghoạtđộngcủaconngười,làmnảy
sinhcácbệnhlícảvềthựcthểvàtâmthể.
-Cảmhứnglàtrạngtháixúccảmđặcbiệt,làsựtíchluỹcácxúccảmtíchcực.Cảm
hứngcóthểgiúpconngườihuyđộngcaođộnănglượngthầnkinh,tăngtínhnhạybén
củacácgiácquan,tăngsứclàmviệccủavỏnão,dovậycóthểkhơidậynhữngkhảnăng
sángtạo.Cảmhứngđặcbiệtcầnthiếttronghoạtđộngkhoahọc,nghệthuật.Nhiềuphát
minh,sángchếđượcrađờitrongcảmhứngcủaconngười.
3.3.Tìnhcảm:
Làtháiđộổnđịnhcủaconngườiđốivớihiệnthựcvàđốivớibảnthân.Tìnhcảmlà
mộtthuộctínhtâmlícủanhâncách.Sovớixúccảmđãnóiởtrên,tìnhcảmcóđốitượng,
ổnđịnhvàđượcchủthểýthứcrõràng.Tìnhcảmđượccoilànhữngxúccảmcấpcaobởi
nócótínhkháiquátcaohơnxúccảm.Tìnhcảmluôngắnliềnvớiviệcnhậnthứctương
đốirõràngcácchuẩnmựcxãhộicóliênquanđếnhoạtđộngcủaconngười.Trongtình
cảmcócómộtloạitìnhcảmđặcbiệtcócườngđộmạnhtồntạitrongkhoảngthờigiandài
vàđượcýthứcrõràng,đólàsựsaymê.Bêncạnhđócóthểchiathànhtìnhcảmcấpthấp
vàtìnhcảmcấpcao.
a.Sựsaymê.Xétvềcườngđộ,saymêgầnvớixúcđộng,nóthúcđẩyconngườicó
nhữnghànhđộngmạnhmẽ.Xétvềmứcđộổnđịnh,mứcđộýthứcvàthờigiannócó
tínhchấtcủatìnhcảm.Dovậy,cóthểnóisựsaymêcóđặcđiểmlàmạnhmẽ,sâusắc,
bềnvữngvàlâudài.Cónhữngsaymêtốtnhưsaymêhọctập,saymênghiêncứukhoa
học,nhưngcũngcónhữngsaymêtiêucựcnhưrượuchè,cờbạc.
b.Tìnhcảmcấpthấplànhữngtìnhcảmcóliênquanđếnsựthoảmãnhaykhông
thoảmãnnhucầusinhlícủacơthể.Nhữngtìnhcảmcấpthấpcóýnghĩasinhhọc,nó

báohiệuvềtrạngtháisinhlícủacơthể.
c.Tìnhcảmcấpcaolànhữngtìnhcảmcóliênquanđếnviệcthoảmãnhaykhông
thỏamãnnhữngnhucầutinhthần.Dovậy,tìnhcảmcấpcaomangtínhchấtxãhộirõ
ràng.Nóthểhiệntháiđộcủaconngườivớicáchiệntượngkhácnhaucủahiệnthựcxã
hội.Căncứvàođốitượngcủatìnhcảmcấpcaomàngườitachiarathànhcácloạitình
cảmnhư:Tìnhcảmđạođức,tìnhcảmthẩmmĩ,tìnhcảmtrítuệ,tìnhcảmhoạtđộng.
-Tìnhcảmđạođức
+Kháiniệm:Tìnhcảmđạođứclàmộttrongnhữngloạiđộngcơthúcđẩyhànhvixã
hộivàhoạtđộngcủaconngười.Nóđiềuchỉnhhànhvicủacánhânvàbiểuhiệnraởsự
đánhgiácủatừngcánhânđốivớinhữngsựkiệncủađờisốngxãhội.
+Yếutốxácđịnh:Lànhữngquanhệxãhộiđượchìnhthànhdotruyềnthốngđạo
đứcvàkhôngkhíđạođứcnhấtđịnhcủađờisốngđượchìnhthànhtrongquátrìnhnhận
thứcvàthựchiệnhànhvitrongnhữngđiềukiệnhọctập,laođộngvàhoạtđộngxãhội.
+Nộidung:TìnhcảmđạođứclàlòngyêuTổquốc,tìnhcảmtráchnhiệmvànghĩa
vụ,tìnhcảmdanhdựvàlươngtâm,lòngyêulaođộng,tìnhcảmnhânái,tìnhđồngchívà
chủnghĩatậpthể đặcbiệt,baohàmtrongđólàlòngnhânđạo.Nếukhôngcólòngnhân
đạothìkhôngthểcóđạođứccộngsảnđược.Nhữnglítưởngcaocảkhôngthểnàovươn
tớivàđivàonhữngconngườivôlươngtâm,khôngbiếtxúcđộngtrướcniềmvui,nỗi
buồnsựđaukhổcủangườikhác.Đóchínhlàđiềukiệnnảysinhtínhtànác,mặttráicủa
tìnhcảmđạođức.Đobroliubop:Niềmtinvàtrithứcchỉcóthểđượcxemlàchânlíkhinó
đãthấmsâuvàotrongconngười,hoàvàotìnhcảmvàýchícủahọngaycảkhihọkhông
hoàntoànnghĩvềnó.
Nhưvậy:
*Tìnhcảmđạođứclàmộtloạitìnhcảmtrựctiếpliênquanđếnnhữngđòihỏicủa
conngườivề những quytắcvà tiêu chuẩn đạođứccủa mộtxãhội,mộtgiaicấp nhất
định.
*Tìnhcảmđạođứcthểhiệnởlươngtâm,đólàsựbiểuhiệntháiđộ,sựđánhgiávề
mặtcảmxúccủaconngườiđốivớitháiđộvàhànhvicủamìnhvàcủangườikhác.
*Tìnhcảmđạo đứccủacon ngườivừacó tính chấtđiển hình,nhưngnóvẫn có
nhữngnétcánhân.Nhữngđặcđiểmcánhânnàythểhiệnnộidungsâusắccủatìnhcảm

tronghìnhthứcbiểuhiện,trongmứcđộtựgiác,chiềusâu,cườngđộ,tínhcơđộng,tính
hàihoàcủatổhợpcácthuộctính.Vìvậy,tìnhcảmchịutácđộngbởihoàncảnhlịchsử,
giaicấpxãhộinhấtđịnh.Trongvấnđềgiáodụctìnhcảmchohọcsinhcầnchúýgiáo
dụcnhucầu,độngcơdẫnđếnbiểuhiệntìnhcảm.Tạođiềukiệnchocácembộclộtình
cảmcủamìnhvớingườikhác.
-Tìnhcảmtrítuệ:
+Kháiniệm:Tìnhcảmtrítuệlàtháiđộrungcảmcủaconngườiđốivớiviệcnhận
thứccáchiệntượngcủatựnhiênvàđờisốngxãhội.
+Cácmứcđộbiểuhiệntìnhcảmtrítuệ:
*Tìnhcảmvềýnghĩrõrànghaymơhồkhimàcáckháiniệmphánđoán,tương
ứngđượcsuynghĩmộtcáchrõràng,haykhôngxácđịnh.Ngườitathấykhôngthoảmãn
trongtrườnghợpkhicácýnghĩcủamìnhnhằmnhậnthứcmộthiệntượngnàođólạibị
lẫnlộn;hoặckhônghiểutấtcảcáctìnhhuốngcóliênquanđếnhiệntượnggiữacáctình