Các test di truyền trong y học

XET NGHI M DI TRUY NỆ Ề
Ts. Bs. Nguyễn Viết Nhân
Phân tích:
Nhiễm sắc thể
DNA
RNA
Protein

Gồm các test
1. Chẩn đoán trước sinh
2. Phát hiện người mang gene bệnh ở trạng thái dị
hợp
3. Phát hiện người mắc bệnh di truyền ở giai đoạn
tiền triệu chứng (presymptome)
phát hiện những bất
thường có thể gây ra
các bệnh lý di truyền
Sàng lọc bệnh di truyền trong quần thể
Phát hiện một bệnh hoặc một khuyết tật bẩm sinh ẩn dấu
trong quần thể
Khám, xét nghiệm, các biện pháp khác
Tìm ra những người có thể mắc bệnh
hoặc khuyết tật trong số những người có thể
bình thường trong quần thể
XÉT NGHIỆM SÀNG LỌC
KHÔNG
Cung cấp chẩn đoán xác định
MỤC ĐÍCH
Sàng lọc từ quần thể những người có nhiều khả năng
mắc bệnh
Thực hiện xét nghiệm chẩn đoán chính xác

1. Các đặc trưng của bệnh
•
Bệnh nặng và tương đối phổ biến
•
Nguyên nhân rõ ràng
•
Có thể điều trị hoặc có biện pháp giải quyết hữu hiệu
2. Các đặc trưng của test
•
Có giá trị và độ tin cậy cao
•
Dễ áp dụng trên quần thể
•
Dễ thực hiện và tương đối rẻ tiền.
3. Các đặc trưng của hệ thống y tế
•
Có hệ thống chẩn đoán xác định
•
Công tác tư vấn, truyền thông thực hiện tốt
Nguyên tắc sàng lọc
Kết quả sàng lọc
Tình trạng thực của bệnh
Mắc bệnh Không mắc bệnh
Test dương tính (+) a
(dương tính đúng)
b
(dương tính sai)
Test âm tính (-) c
(âm tính sai)
d

( âm tính đúng)
Độ nhạy = a/(a+c)
Giá trị của test sàng lọc: Độ nhạy - Độ đặc hiệu
Giá trị dự báo âm tính = d/(c+ d)
Độ đặc hiệu = d/(b+ d)
Giá trị dự báo dương tính = a/(a+b)
Khoảng 2/3 người nữ dị hợp có nồng độ CK huyết thanh cao
hơn tỷ lệ cộng dồn 95% ở nhóm nữ bình thường.
Với ngưỡng đánh giá 95%
Độ nhạy của test sẽ là 67% (nghĩa là 2/3 người mang gene ở
trạng thái dị hợp sẽ được phát hiện)
Độ đặc hiệu là 95% (nghĩa là 95% người nữ bình thuờng sẽ
được xác đinh chính xác)
Lâm sàng
Số người thực sự mắc bệnh trong số những người có
test sàng lọc dương tính

Số người thực sự không mắc bệnh trong số những
người có test sàng lọc âm tính
Giá trị dự báo âm tính = d/(c+ d)
Giá trị dự báo dương tính = a/(a+b)
Kết quả sàng lọc
Mắc tật CAH Không mắc tật
CAH
Test dương tính (+)
Người da trắng 47 5.000
Người Eskimo Yupik 24 100
Test âm tính (-)
Người da trắng 3 494.950
Người Eskimo Yupik 1 9.875

Sàng lọc tật giảm sản tuyến thượng thận bẩm sinh (CAH)
Độ nhạy = 95%
Nhóm Eskimo: Giá trị dự báo dương tính = 19%
Độ đặc hiệu = 99%
Nhóm da trắng: Giá trị dự báo dương tính = 1%
Sàng lọc sơ sinh
Phát hiện bệnh
Giai đoạn tiền triệu chứng
Dự phòng các bệnh di truyền
Bệnh phenylketonuria (PKU)
Bệnh galactosemia
Thiểu năng tuyến giáp
ngăn ngừa chậm
phát triển trí tuệ
Bệnh hồng cầu hình liềm
Sử dụng kháng
sinh dự phòng
Bệnh teo cơ Duchenne
Tư vấn di truyền
Quyết định đình
sản
Sàng lọc người dị hợp tử
Phát hiện những người không mắc bệnh nhưng
mang đột biến gây bệnh
Quần thể sàng lọc là quần thế đã được xác
định là có nguy cơ cao
CAN THIỆP
•
Giới thiệu nguy cơ cho cộng đồng
•

Đưa ra những giải pháp chọn lựa (chẩn đoán
trước sinh )
Bệnh lý di truyền phù hợp cho việc thực hiện biện
pháp sàng lọc trước sinh
Các bệnh di truyền kiểu gene lặn trên NST thường
có thể thực hiện việc chẩn đoán trước sinh với các
phương tiện sẵn có và tư vấn di truyền
Bệnh beta thalassemia major
gặp phổ biến ở các quần thể Nam Á và Địa Trung Hải.
Chương trình sàng lọc để phát hiện người mang gene
ở trạng thái dị hợp đã làm giảm tới 75% số trẻ mắc
bệnh này ở Ý, Hy lạp và Síp
Chẩn đoán ở giai đoạn tiền triệu chứng
Sự phát triển của các kỹ thuật chẩn đoán di truyền qua
việc phân tích liên kết (linkage analysis) và phát hiện đột
biến trực tiếp trên DNA
Phát hiện một số bệnh di truyền ở giai đoạn tiền
triệu chứng
•
Bệnh Huntington
•
Bệnh thận đa nang ở người trưởng thành
•
Bệnh nhiễm sắc tố sắt mô (hemochromatosis)
•
Ung thư vú di truyền kiểu trội NST thường
Chẩn đoán tiền triệu chứng
Những cá nhân đã được biết là có nguy cơ mắc
bệnh dựa trên tiền sử gia đình
Bệnh di truyền tương đối

ít phổ biến trong cộng đồng
Sàng lọc tiền triệu chứng trên diện rộng không thực tế
Những vấn đề tâm lý, xã hội
Ngần ngại tham gia vào chương trình sàng lọc
Test sàng lọc bị hiểu nhầm là test chẩn đoán xác định
Giáo dục và giải thích
Cộng đồng hiểu được giá trị dương tính của test sàng
lọc không đồng nghĩa với việc người đó mắc bệnh
Chương trình sàng lọc người mang gene bệnh hồng cầu hình
liềm trong thập niên 1970
Mỗi một cá nhân trong cộng đồng đều có quyền tự
quyết định tham gia hoặc không tham gia thử test
và quyền đời tư không bị xâm phạm
Áp dụng các kỹ thuật mới trong việc chẩn đoán DNA
Chẩn đoán người mang gene bệnh Huntington
Khoảng 20% người có nguy cơ mắc bệnh vẫn từ chối không
tham gia chẩn đoán vì bệnh này vẫn chưa có
phương pháp điều trị hiệu quả
Những vấn đề liên quan đến chủng tộc, tâm lý và xã hội
trong sàng lọc di truyền cũng trở nên phức tạp hơn
•
Chi phí của test quá cao
•
Chụp X quang vú định kỳ giúp phát hiện khối u
nhưng không có tác dụng phòng bệnh,
•
Tia X cũng có thể trở thành nguyên nhân dẫn đến
hình thành khối u
•
Cắt bỏ tuyến vú, buồng trứng giảm nguy cơ ung thư

nhưng không lại bỏ hoàn toàn nguy cơ mắc bệnh.
Khó khăn Chẩn đoán người mang gene BRCA1 và BRCA2
đối với ung thư vú và buồng trứng có tính gia đình
Hội chứng ung thư đại tràng kiểu trội NST thường
Bệnh nhiễm sắc tố sắt mô
Cải thiện khả năng sống do điều trị dự phòng hiệu quả
•
Cắt bỏ polyp hoặc cắt đại tràng cho trường hợp polyp đại tràng
tiền ung thư
•
Cắt lách để giảm nồng độ sắt trong nhiễm sắc tố sắt mô
Chẩn đoán sớm
Người có nguy cơ nếu được xác định là không mang gene
bệnh tránh được những test chẩn đoán phiền hà và đôi khi
nguy hiểm như soi đại tràng, chụp X quang vú.
Những vấn đề cần lưu ý trong sàng lọc
1. Mọi người đều có cơ hội tham gia.
2. Sàng lọc phải được thực hiện trên tinh thần tự nguyện và
phải đảm bảo độ tin cậy của test.
3. Sự đồng ý của người tham gia phải trên cơ sở hiểu biết
về nguy cơ của bệnh, giá trị của test, khả năng điều trị và
dự phòng hiện có.
4. Phía cung cấp dịch vụ sàng lọc phải đảm bảo việc giáo
dục và tư vấn cho cộng đồng.
5. Quản lý chặt chẻ chất lượng các test labo bao gồm sinh
phẩm, trang thiết bị, kỹ năng thao tác