Phân tích sắc thái nghĩa cầu khiến của các động từ Ra lệnh, cấm, cho phép, yêu cầu, đê nghị, khuyên, mời, chúc, xin trong câu tiếng Việt.PDF

PHÀN TiCH SÀC
THÀI NGHÌA
CAU
KHIEN
CÙA CÀC DÒNG
TLT:
RA
LENH,
CAM,
CHO
PHÉP,
YÉU
CAU,
DÉNGHl,
KHUYÉN,
MÒI,
CHOC,
XIN
TRONO CÀU
TI^NG VIÉT
Ddo Thanh
Lan
Khoa Ngón
ngir
Truùng
DHKHXH & NV - DHQGHà Nói
Viée giài
thieh
y nghTa
tu vimg
cùa

tu
trong
tu
dién
ehi
eung cip nhùng
net
ngbTa co bàn
nhit
ó
chùe nàng djnh danh (tcn ggi)
thirc
tai.
Tu
càc nghTa co bàn này, mgi ngudi
su
dung
ebùng
vào muc
di'eh
giao tiép trong xà hói dà tao ra nhiéu sàe
tbài
nghTa dung hge (pramalics)
tinh té. Do do, di
sàu
nghién cùu boat dóng hành chùe cùa ngón
tu de
phàn
tieh
duge sàe tbài

nghla
dung hge cùa chùng chinh là ùng dung
phuong
phàp nghién cùu cùa ngù hge hién dai vào
phue
vu muc
dich
nói, vié't dal hiéu qua giao tiép cao. Bài bào này trình
bày^mót
so két
qua
phàn
tieh
bude dàu
ve
sàe thài nghTa cùa càc ddng
tu
trén trong
càu càu
khién.
Càu khién là
mot
trong càc muc
di'eh
giao tiép cùa boat ddng ndi nàng.
Nguèri
ndi dùng
Idi de tbire
hién hành vi ngón ngù
cau

khién: yéu càu ngudi nghe
thue
hién mdt hànb ddng nào
dd theo y mudn cùa mìnb.
Day ehi'nh
là y nghTa càu khién, thuòc ve nghTa tình thài (nghTa dung
hge) cùa càu tón tai song song vdi nghTa
iniéu
là (nghTa phàn ành
thirc
lai khàch quan) vdn ed
trong càu.
Nói
bàm
cùa khài niém càu khién bao góm hai net nghTa tình thài co bàn là tình thài
"eiu"
va
tình thài "khién".
Trude
day,
ngudi la bay dùng thuàt ngù "càu ménh
lénh"
de
ehi
loai
càu
ed
tình thài "khién" dói
làp
vói càu

tran
thuàt
va
càu bòi. Nhu
vày
là chua bao quàt hét càc
kiéu eàu. Càc càu ed tình thài "càu" nhu yéu càu, de nghi, xin,
mòi,
chùe, khdng
thè thuOc
loai
càu "kbién" (ra lénh, cam, cho phép, khuyén)
ò chó
déu thè hién:
a. Su dành già cùa ngudi nói ddi vdi su tình duge truyén dat trong eàu là nén bay kbdng
nén xày ra.
b.
Ngudi ndi yéu eàu, ra lénh ngudi nghe thirc hién mdt hành dóng cu
thè ma
ngudi ndi
cho
là
càn thiét.
Viée biéu hién càc nói dung này trude hct là do
biin
thàn càc ddng
tu
eó y nghìa
tu
vung

"yéu eiu, ra lénh " thirc hién.
Day
là phuong tién
tu
virng.
(Ngoài ra,
nò co thè
do phuong
tién
ngù phàp (hu
tu,
ngù
dièu)
thirc hién). Dac diém chung cùa càc dóng tu này là ebùng eó tinh
ngón hànb. "Dóng
tu
ngón
hìinh
là dóng
lù ma
khi
duge
dùng trong nhùng diéu kién nhat djnh
thì ngay viée
su
dung nò cùng
chinh
là cài hành dóng
ma
nd biéu hién" (Cao

Xuàn
Hao/1/).
Vi
thè,
trude khi di vào phàn
tieh
nghTa cùa timg ddng
tu
cu thd, càn
pbài
thue hién thao
tàc
nhàn
dién ddng
tu
ngón hành biéu thj y nghTa càu khién.
Didu kién
de
nhàn dién càc dóng
tu
ed tinh chat ngdn hành biéu thi y nghTa càu khién
cùng chinh là didu kién de nhàn dién càu càu khién
ebùa
càc ddng
tu
này:.
a. Chù ngù cùa nd pbài là ngdi thù nhat (chù ngù ed thd in: vàng
màt)
bòi
vi

ehù ngù
chinh là ngudi ndi (chù ngón).
156
Vi du 1: Tao cam mày nói
bily.
Ngòi 1
Né'u ehù ngù d ngdi thù ba (ngudi khdng tham
già
hdi thoai) thì càu nói
chi
eó the là eàu
tran
thuàt.
Vi
du 2: Nd cim mày khóng
dirgc
dc'n nhà no.
Ngdi 3
Chù ngón trong càu ndi này khóng
he
eó hành dóng cim
ma
anh ta chi miéu là lai hành
dóng cim cùa ngudi
kbàc
(nd). Dóng lù cam 2 khóng ed
tinh
ngdn hành. Càu 2 khdng pbài là
eiu eiu khién tnre tiép.
b.

Dòng
tu
ngón hành bao gid cùng duge dùng trong ménh de
ehinh
cùa càu va pbài
duge dùng d thdi hién lai, khdng kèm theo càc hu
tu
trò thdi gian nhu dà, sé, dang, vira,
móì
hoàe eie
tu
phù djnh: khdng. chua,
chàng.
Vi
du 3: Tdi véu cau anh ky ngay vào day.
Néu vi pham didu kién b
Ibi
dóng
tu
khóng
ed tfnh
ngón hành.
Vi du 4: Tdi dà yèn càu anh
làm
vice ày.
e. Y nghla ngdn hành chi
tbài
minh bach khi dóng
tu
ed bd ngù

Ird
ddi
tirgng
tiép nhàn
hành ddng (ggi là tiép
thè)
d ngdi thù hai. Né'u tiép
thè
d ngdi thù ba càu ed tình thài tran thuàt.
So sành
VI
du 3 d trén vdi
vf
du 5 sau:
Tdi yéu eiu nd ky ngay vào
day.
Do dd khdng ed nhùng ddng lù
thirdng
xuyén mang tinh ngón hành
ma
chi ed nhùng
phàt ngdn ed duge tinh ngdn hành trong nhùng diéu kién nhit djnh nhd nd phàt huy
dirgc
y
nghTa
tu
vung dàe biét vón eó d
mot
so dóng
tu.

Mó hình tón lai cùa càc dóng lù ngón hành
biéu thi y nghTa eiu khién là:
Md hình
tu
ngoai:
(DI)
+ Vnhck + D2 + V2 trong do
DI co
the àn.
Mó hình chùe nàng: C - V +B (e
1
+
v 1
).
Sau
day
là
nghia
cùa timg dóng lù cu thè:
1.
Ralénh
(bién thè: lénh, ha lénh):
Ra lénh eó nghTa là
"dira
ra ménh lénh"
Où
dién tié'ng Viét -
1997).
Dóng
tu

này biéu thj hình thài "khic'n rat cao vói bàm y
cirdng
ép,
bài
buóe
nguìti
nghe
pbài thirc hién ménh lénh
bang
mgi già. Su
cuòng
ép này
duge
thiét làp trén co sd quyén lue.
Chù ngón eó quyén hành, thù bàc cao hon ddi
tirgng:
d
già
dình là quan he giùa cha me va con
cài,
trong quàn ddi là quan he giùa sT quan
va
binh
li'nh,
d co quan là quan bé giùa
lành
dao
va
nhàn vién.
Vi du: Tdi ha sT Nguyén Thành Nguyén ra

lènh
cho binh nhit Nguyén
Vàn
Trung pbài
chip hành ménh lénh
(Mài
triti bé con cùa Idi - Thuy Linh - 58).
2.
Cim:
Cim ed nghTa là "kbdng cho phép
Uun
viée gì dd"
(Tu
dién).
Mùe dd tình thài "khién" cùa ddng lù cam gidng nhu dóng lù ra lénh. Chù ngón cùa hành
ddng
CÌÌTI
ed
quyén
lire,
ini
the cao
hetn
ddi
tuimg.
Vi du: Tdi cim ed kbdng duge nói vdi ai cà (X30 phà ludi - Dàng Thanh -
31).
157
3.
Cho phép (bién

Ihé:
cho)
Cho phép nghTa là "làm cho
ngiròi
khàc co diéu kién khàch quan
l;mi
viée
gì"
(Tu
dién).
Dóng tir cho phép khóng
ed
tfnh "càu" chi biéu thi
tinh
"khién" nhu hai ddng tu trén
song vói mùe thip hon thè hién d chd: hành ddng
ma
ehù ngdn cho phép dói
lirgng
thue
iuèn
kbdng
he
ed tfnh chat
bài
buóe
ma day
là su dóng y tao diéu kién cho ddi tugng thue hién cài
hành dóng ed
Ictì

cho ddi tugng.
Vf du: cho phép
iinh
em
tir
do
buoi
sàng hóm nay (khóng pbài tró dùa - Khuà't Quang
Thuy-213).
4.
Yéu eiu:
Yéu eàu eó nghTa là
"nèu
ra diéu gì dd vdi ngudi nào dd, tò y mudn ngudi iy làm, biét
ràng dd là viée
tbuóc
nhiém vu, tràch nhiém hoàe quyén han, khà nàng cùa ngudi iy"
(Tu
dién).
NghTa cùa dóng lù yéu càu bao góm cà tfnh "khién"
va
tfnh "eàu". Tuy nhién tfnh
"khién" cùa nd ed mùe dò nhe hon ddng lù ra lénh
va
cam. Hànb ddng sai khién d
day
bdt tfnh
eudng
bue,
tàng tfnh

Ijch
su, tón trong ddi tugng do ed tình thài "càu" xuàt hién. Su ehénb
léch
ve
vj the giùa ehù ngdn
va
ddi tugng thap hon
mùe
cùa dóng lù ra lénh
va
cam. Dóng
tu
yéu càu
thudng duge su dung trong boi cành ed tfnh chat chinh thùc
va
trang trgng. Nò
fi
duge su dung
trong boi cành thàn mal mang tfnh
già
dình.
Vf du: Yéu eàu mgi ngudi giù
trai
tu (xin dùng
lói
ben - Triéu Huin - 57).
5.
De nghi:
De
nghj nghla là "dua ra y kién

ve mot viée
nèn làm nào
dò
do thào
luàn,
de
xét"
(Tu
dién).
NghTa cùa
de
nghi gàn gidng nghìa cùa yéu eàu, song tfnh "khién" co mùe dò thip hon
yéu càu, tfnh "càu" lai cao
boti,
vi
vay tfnh
lich
sir,
tón trgng ddi
tirtTig
cùng cao hon yéu eàu.
Mdi quan
he
giùa chù ngón
va
ddi
lUi.mg
là
binh
dàng hoàe chù ngón d vj

thè
thap hon dói
tucmg.
Vf du: - Tói de nghi eó
de
cho tói nghi
Irua mot
lue (X30 phà ludi- Dàng Thanh -
312).
- Tdi dd nghi chuan tudng xem xét cho (Xin dùng
Idi
ben - Triéu Huan - 227).
Trong don
tu
cùa cip dudi
giri lén
cip tré
thuòmg
dùng
"de
nghj".
6. Khuyén:
Khuyén nghTa là "nói
vói
thài
dò
an càn cho
nguòi
khàc
bici

cài diéu
ma
ngudi dd nén
làm"
(Tu
didn).
Ddng
tu
này mang sàe thài "kbién" nhe nbàng. Chù ngdn hàm y mong mudn ddi tugng
thue hién hành ddng
ma
mình dua ra nhung khóng he
ed
tfnh ép bude
ma
chi là su
ggi
y,
khuyén bào cùa chù ngdn tói ddi tugng
dira
trén co sd tu biéu biét
va
kinh ngbiém nhiéu hon ddi
tugng. Ngoài ra, khuyén con thè hién su quan tàm cùa chù ngdn ddi vdi tugng.
Vf du: Ta khuyén thày Quàn nén thay chdn d di (Chù ngudi lù
tu
- Nguyén Tuàn -
168).
7.
Mòi:

Mdi nghTa là "tò y mong mudn yéu càu ngudi khàc làm viée gì dd mdt càcb
Ijeh
su,
tran
trgng"
(Tu
dién).
Ddng
tu
này vùa mang tfnh "càu vùa mang
ii'nh
"khién". Nhung tfnh "càu" manh hon
158
tinh
"khién". Khi
su
dung ddng
tu
mdi, ehù ngdn td y mong muón yéu eàu dói tugng làm viée
gì dd ed
Igi
cho dói tugng vói mdt thài dd
Ijeh
su,
tran
trgng.
Vi
du: Tién
bua
mòi tién sinb ngói vào

uÓng
vói cha con tdi
chén
rugu
lat
(Bùp sen xanb
-SonTùng-
137).
.8.
Chùe
(bièn thè: eàu chùe)
Chùe nghTa là "tò
Idi
mong ude diéu may
man,
tot dep cho ngudi khàc"
(Tu
dién).
Ddng
tu
chùe kbdng ed tfnh "khién" chi ed tfnh "eiu"
Ijeh
su. Khi dùng ddng
tu
này chù
ngdn mong muón ddi tugng sé ed duge
dié»i
may
man,
tòt dep. Nhung hànb ddng

ma
chù ngdn
motig
muón dói tugng thue bién duge chi là mong ude, là mdt già djnh, trong tuong lai dÓi
tugng ed
thè
thue hién duge
ma
cùng ed thè khdng thue hién duge.
Vi
du: Chùe dai tà
va
thiéu ti ngù trua ngon glie (Mién dit la - Nguyén Son Tùng - 76).
9.
2^
(bièn thd: xin phép)
Xin nghìa
là
"ngd y vdi ngudi nào dd, mong mudn ngudi iy cho mình ci
i
gì hoàe dÓng y
cho mình làm didu gì. Xin dùng d dàu
Idi
yéu cau biéu thj thài dd kbiem tón,
Ijch
su. Xin
dCmg'
trong
Idi
ehào mdi, eàm

on
biéu thj thài dd
khiém
tón,
le
phép"
(Tu
dién).
Trai
nguge vdi tfnh "kbién" cùa càc ddng
tu
ra lénh, cim, nghTa cùa ddng
tu
xin chi bao
góm tfnh "eiu" thuin tuy ehù kbdng
he
eó tfnh "khién". Tfnh "eàu" cùa dóng
tu
xin rit manh.
Nò gin nhu là
mot
su quy
luy,
nhùn
nbuòng
hét
sue
khiém tón cùa chù ngdn ddi vói ddi tugng.
Chù ngdn mong muón dói tugng làm viée gì dd cho mình
dira

trén phuong dién tình eàm,
sir
bào tim cùa dói tugng dói vói ehù ngdn. 0 mdt
khia canh
nào dd thì khi dùng ddng
tu
xin ehù
ngdn vùa
thè"
hién duge su Ijeh su trong khi nói lai vùa thè bién duge thài dd tdn trgng,
kinh
né
cùa mình tdi dÓi tugng. Mdi quan he giùa ehù ngdn
va
dói tugng là mdi quan bé giùa ngudi ed
vj thè thip
va
ngudi ed vi thè cao.
Vi
du: Tdi xin ddng chf chù thfeh fhém cho cài bàn thiét
ké
này, tdi khdng biéu (Mua
tim
- Trin Van Tuan - 57).
Qua
SII
phin tfeh d trén, ta thà'y cà
ehin
ddng
tu

trén déu ed nghTa eàu khién. Tuy nhién,
mòi dóng tir ed sàe thài cau khién d mùe dd
miinh
yéu kbàc nhau. Do dd,
boàn
cành
su
dung
eie ddng
tu
này cùng khàc nhau.
Né'u xét mùe dd bidu thj nghTa di lù tfnh "kbién" dèn tfnh "eàu" ed thè
chi
a thành 6 mùe
sau:
Mùe
1: chi ed tfnh "khién" manh, kbdng ed tfnh "càu".
Thude ve
mùe này là
eie
ddng
tu
nbdm
1
ed: ra
lénh,
cim d mùe
1
a, cho phép d mùe
Ib.

Mùe 2: ed cà
ti'nb
"khién" va tfnh "càu". Tfnh "khién" thap hon mire 1, cao hon mùe 3.
Con
tfnh "eàu" d mùe thip nhat dùng
de
bièu thj tfnh lich su. Tbuóc ve mù này là
eie
dòng
tu
nhòm
2 nhu: ydu eiu d mùe 2a, dd nghi d mire 2b.
Mùe 3: ehi ed tfnh "khién" d mùe nhe nbàng, thà'p hon mùe 2. Tbuóc ve
mùe
này ed
ddng
tùnhdm
3: khuyén.
Mùe 4: ed cà tfnh "kbién"
va
tfnh "càu". Tfnh "khién" d mùe thap nhà't. Tfnh "cau" cao
hon mùe 2. Tbuóc vd mùe này là dóng
tu
nbdm 4: mòi.
Mùe 5: chi ed tfnh "eàu", khdng
ed
tfnh "kbién". Tfnh "cau" cao hon mùe 4. Thude
ve
mùe này là ddng
tu

nbdm 5: chùe.
159
Mùe 6: chi ed tfnh "càu" rài cao.
Thufic ve
mire này là ddng
tu
nbdm 6: xin.
Cd thè bièu dièn sàe tbài nghìa cùa ehin ddng
tu
trén thành so do sau:
Khién (giàm dàn)
1
a:
ra lénh,
caun
1
b:
cho phép
2a: yéu càu
2b:
de
nghj
3:
khuyén
4:
mdi
5:
chùe
6: xin
eàu (tàng din)

Chù thìeh:
(1):
Cao Xuàn Hao - Tiéng Viét. So thào ngù phàp chùe nàng. Nxb KHXH,
1991.
Ky hiéu viét
tàt
b md hình lù loai:
DI,
D2
=;
Danh
tu
V1,
V2 = Vi lù (dóng
lù/
tfnh
tiì)
Vnhck = Vj
tu
ngón
hìmh
eàu khién (=
d()ng
tir)
Ky hiéu viét tàt b mó hình chùe nàng:
C = ehù ngù
V = vj ngù
B
=
bd ngù

160