Cấu trúc nội tại của loại hình Châu bản trên cứ liệu Châu bản triều Minh Mện

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN






NGUYỄN THU HOÀI







CẤU TRÚC NỘI TẠI CỦA LOẠI HÌNH CHÂU BẢN
TRÊN CỨ LIỆU CHÂU BẢN TRIỀU MINH MỆNH






LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÀNH HÁN NÔM

HÀ NỘI - 2010


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN






NGUYỄN THU HOÀI






CẤU TRÚC NỘI TẠI CỦA LOẠI HÌNH CHÂU BẢN
TRÊN CỨ LIỆU CHÂU BẢN TRIỀU MINH MỆNH

Chuyên ngành Hán Nôm
Mã số: 60 22 40

LUẬN VĂN THẠC SĨ HÁN NÔM




Người hướng dẫn khoa học: TS. Phạm Văn Thắm








HÀ NỘI - 2010

MỤC LỤC


Trang
MỞ ĐẦU
1. 1. Lý do chọn đề tài
2. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
3. 3. Mục tiêu nghiên cứu
4. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
5. 5. Phương pháp nghiên cứu
6. 6. Đóng góp của luận văn
7. 7. Bố cục của luận văn

1

2
4
4
4
5
5

PHẦN NỘI DUNG
Chương 1: Khái lược về bộ máy hành chính triều Nguyễn và một số
nét cơ bản về tổ chức chính quyền triều Minh Mệnh
1.1. Khái lược về bộ máy hành chính triều Nguyễn
1.2. Một số nét cơ bản về tổ chức chính quyền triều Minh Mệnh
Chương 2: Tổng quan về châu bản triều Nguyễn và tình hình châu
bản triều Minh Mệnh
2.1. Khái niệm châu bản
2.2. Quá trình hình thành và tàng trữ châu bản dưới triều Nguyễn
2.3. Quá trình lưu truyền và quản lý châu bản hiện nay
2.4. Tình hình châu bản triều Minh Mệnh
Chương 3: Cấu trúc nội tại của loại hình châu bản trên cứ liệu châu
bản thời Minh Mệnh (1820-1840)
3.1. Các loại hình văn bản trong châu bản
3.2. Chức năng của các loại hình văn bản trong châu bản
3.3. Xuất xứ văn bản trong châu bản
3.4. Hình thức bố cục của văn bản trong châu bản
3.5. Các loại con dấu sử dụng trong châu bản
3.6. Các dạng ngự phê trong châu bản
Kết luận
Danh mục tài liệu tham khảo
Phụ lục

7
14


26
28
33
43


51
53
57
63
69
79
86
91

1
MỞ ĐẦU
1- Lý do chọn đề tài.
Châu bản là các bản tấu, tư, trình, sớ, bẩm do các cơ quan của chính
quyền hoặc do các quần thần dưới triều Nguyễn soạn bằng chữ Hán, chữ Nôm để
trình lên nhà vua phê duyệt. Châu bản cũng gồm cả các tập chiếu, dụ, chỉ, sắc là
các văn bản do nhà vua soạn thảo hoặc giao cho Nội các hay Hàn lâm viện thay
mặt nhà vua soạn thảo. Nói cách khác châu bản là các văn bản hành chính của

triều Nguyễn được hình thành trong quá trình hoạt động quản lý điều hành của
chính quyền nhà Nguyễn do đích thân nhà vua ban hành hoặc ngự phê trực tiếp
bằng bút son. Từ lâu nhiều tổ chức, cá nhân và các nhà nghiên cứu đã thấy được
giá trị quí báu của châu bản, một số công trình biên mục châu bản đã được công
bố như Mục lục Châu bản triều Nguyễn của Uỷ ban Phiên dịch sử liệu Việt Nam
- Viện đại học Huế công bố năm 1960 và 1962 hay Mục lục Châu bản triều
Nguyễn do Cục Văn thư và Lưu trữ nhà nước công bố năm 1998 và 2010 Đặc
biệt nhiều nhà nghiên cứu đã dựa vào nguồn tư liệu châu bản để viết ra các công
trình nghiên cứu của mình như luận án tiến sỹ của Nguyễn Minh Tường nghiên
cứu về cải cách hành chính dưới triều Minh Mệnh, Nguyễn Công Việt nghiên
cứu về ấn chương Việt Nam trong đó có ấn chương thời Nguyễn hay gần đây có
một số nhà nghiên cứu dựa vào tư liệu châu bản để chứng minh chủ quyền của
Việt Nam trên 2 quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa
Tuy nhiên các công trình biên mục chủ yếu là các bản trích dịch hoặc các
công trình nghiên cứu thì phần lớn là dẫn chứng một số tư liệu từ châu bản. Từ
trước tới nay, chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu về khía cạnh văn bản
cũng như cấu trúc của loại hình văn bản châu bản thời Nguyễn.

2
Trong điều kiện thực tế đó, chúng tôi đã chọn và đề xuất đề tài Cấu trúc
nội tại của loại hình châu bản trên cứ liệu châu bản thời Minh Mệnh làm đề
tài nghiên cứu của luận văn cao học. Lý do lựa chọn khảo cứu cấu trúc của loại
hình châu bản triều Minh Mệnh là bởi đây là một triều đại được coi là tiêu biểu
nhất trong các triều đại phong kiến nhà Nguyễn với những thiết chế chính trị, tổ
chức bộ máy nhà nước cũng như công tác quản lý công văn giấy tờ đạt đến mức
hoàn thiện nhất. Vì vậy tài liệu châu bản của giai đoạn này đã thể hiện khá đầy
đủ các quy chuẩn về thể thức cấu trúc của loại hình văn bản thời kỳ phong kiến.
2- Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Các công trình đã công bố về châu bản triều Nguyễn có thể điểm qua như
sau:

- Mục lục châu bản triều Nguyễn tập I do Uỷ ban Phiên dịch sử liệu Việt
Nam - Viện Đại học Huế biên dịch tóm tắt, công bố xuất bản năm 1960
gồm 4 tập châu bản triều Gia Long (từ tập 1 đến tập 4) với 723 văn bản.
- Mục lục châu bản triều Nguyễn tập II cũng do Uỷ ban Phiên dịch sử liệu
Việt Nam - Viện Đại học Huế biên dịch tóm tắt, công bố xuất bản năm
1962 gồm 10 tập châu bản triều Minh Mệnh (từ tập 1 đến tập 10) với 971
văn bản.
- Mục lục châu bản triều Nguyễn tập II do Cục lưu trữ nhà nước phối hợp
với Đại học Huế, Trung tâm nghiên cứu Việt Nam và Giao lưu văn hoá
biên tập xuất bản năm 1998. Cuốn Mục lục này được lấy trên cơ sở các
bản dịch trích yếu được thực hiện từ năm 1995 đến năm 2000 do các cán
bộ Hán Nôm của Trung tâm Lưu trữ quốc gia I và Viện Nghiên cứu Hán
Nôm thực hiện gồm 10 tập châu bản triều Minh Mệnh (từ tập 11 đến tập

3
20) do NXB Văn hoá ấn hành năm 1998. Cuốn mục lục này đã được dịch
sang tiếng Anh và được nhà xuất bản Thế giới ấn hành năm 2000 với sự
tài trợ của Quỹ Toyota Foundation (Nhật Bản). Tập I của sách này hiện
đang được hoàn thiện, dự kiến sẽ xuất bản trong năm 2010 gồm 5 tập châu
bản triều Gia Long (từ tập 1-5) và 10 tập châu bản triều Minh Mệnh (từ
tập 1-10). Đây là bản có sửa chữa, hiệu đính, bổ sung, biên tập lại từ 2 tập
Mục lục Châu bản do Viện Đại học Huế thực hiện năm 1960 và 1962.
- Châu bản triều Tự Đức 1848 - 1883: tuyển chọn và lược thuật do nhóm
tác giả Vũ Thanh Hằng, Trà Ngọc Anh, Tạ Quang Phát tuyển chọn, lược
dịch và Giáo sư Trần Nghĩa giới thiệu gồm 1128 văn bản châu bản, do
NXB Văn học ấn hành năm 2003.
- Châu bản triều Nguyễn - tư liệu Phật giáo qua các triều đại nhà Nguyễn
143 năm từ Gia Long 1802 đến Bảo Đại 1945 do Lý Kim Hoa sưu khảo,
biên dịch lược thuật gồm 250 văn bản châu bản về các vấn đề liên quan
đến phật giáo triều Nguyễn, NXB Văn hoá thông tin ấn hành năm 2002.

Qua khảo sát nhận thấy các công trình công bố về châu bản triều Nguyễn
chủ yếu là các bản dịch lược thuật hoặc trích yếu nội dung của một số văn bản
châu bản. Ngoài ra chưa có một công trình hay một bài viết nào chuyên khảo sâu
về văn bản châu bản triều Nguyễn. Chỉ có một số bài viết có viện dẫn tư liệu
châu bản hoặc sử dụng thông tin từ châu bản để chứng minh một số vấn đề có
liên quan đến triều Nguyễn. Vì vậy đề tài Cấu trúc nội tại của loại hình châu
bản trên cứ liệu châu bản thời Minh Mệnh hy vọng sẽ góp phần cung cấp thêm
những thông tin, tư liệu đáng quý về khối tài liệu rất có giá trị này.


4
3- Mục tiêu nghiên cứu
Mục tiêu của luận văn là chứng minh một cách khoa học châu bản triều
Nguyễn là một hệ thống văn bản hoàn chỉnh về bố cục, cấu trúc, thể thức, loại
hình và nội dung phản ánh.
Luận văn góp phần khẳng định các giá trị sử liệu gốc của châu bản đối với
việc nghiên cứu mọi mặt xã hội thời nhà Nguyễn.
Luận văn cũng nhằm chứng minh châu bản là các tài liệu Hán Nôm gốc,
thậm chí là độc bản, duy nhất; góp thêm một tiếng nói cho công tác bảo quản
mảng thư tịch Hán Nôm quý giá này.
4- Đối tượng, phạm vi nghiên cứu của luận văn
Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các châu bản gốc hiện đang lưu trữ
tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia I thuộc Cục văn thư và Lưu trữ nhà nước và hệ
thống các mục lục tra cứu thông tin châu bản.
Phạm vi nghiên cứu của luận văn là khảo cứu tổng quát khối châu bản
triều Nguyễn; khảo sát và đi sâu nghiên cứu các văn bản châu bản triều Minh
Mệnh (1820-1840) trong đó trọng tâm là các bản có bút tích vua phê. Tìm hiểu,
tham khảo thêm các nguồn châu bản khác như các bộ microfilm, các bản sao và
những thông tin liên quan đến châu bản triều Nguyễn.
5- Phương pháp nghiên cứu

- Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu văn bản học để xác định giá
trị đích thực của văn bản.
- Luận văn sử dụng phương pháp thông kê, phân tích và tổng hợp để rút ra
các kết luận về hình thức cấu trúc và giá trị của văn bản châu bản.

5
6- Đóng góp của luận văn
Đây là luận văn đầu tiên đi sâu nghiên cứu hệ thống văn bản châu bản
triều Nguyễn.
- Luận văn cung cấp những thông tin tổng quan về châu bản triều Nguyễn
nói chung và châu bản triều Minh Mệnh nói riêng.
- Luận văn cung cấp những số liệu chi tiết, cụ thể về thực trạng châu bản
hiện nay.
- Luận văn làm rõ cấu trúc hình thức của các loại hình văn bản hành chính
được sử dụng dưới thời Nguyễn và trong triều Minh Mệnh.
- Luận văn chứng minh giá trị gốc của châu bản.
- Các kết quả nghiên cứu trong luận văn có thể sử dụng để tham khảo cho
các công trình nghiên cứu có liên quan.
7- Bố cục của luận văn

Phần mở đầu
1- Lý do chon đề tài.
2- Lịch sử nghiên cứu vấn đề
3- Mục tiêu nghiên cứu
4- Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
5- Phương pháp nghiên cứu
6- Đóng góp của luận văn

6
Phần nội dung

Chương 1: Khái lược về bộ máy hành chính triều Nguyễn và một số
nét cơ bản về tổ chức chính quyền triều Minh Mệnh
1.1. Khái lược về bộ máy hành chính triều Nguyễn
1.2. Một số nét cơ bản về tổ chức chính quyền triều Minh Mệnh.
Chương 2: Tổng quan về châu bản triều Nguyễn và tình hình châu
bản triều Minh Mệnh
2.1. Khái niệm châu bản
2.2. Quá trình hình thành và tàng trữ châu bản dưới triều Nguyễn
2.3. Quá trình lưu truyền và quản lý châu bản hiện nay
2.4. Tình hình châu bản triều Minh Mệnh
Chương 3: Cấu trúc nội tại của loại hình châu bản trên cứ liệu châu
bản thời Minh Mệnh (1820-1840)
3.1. Các loại hình văn bản trong châu bản
3.2. Chức năng của các loại hình văn bản trong châu bản
3.3. Xuất xứ văn bản trong châu bản
3.4. Hình thức bố cục của văn bản trong châu bản
3.5. Các loại con dấu sử dụng trong châu bản
3.6. Các dạng ngự phê trong châu bản
Kết luận
Danh mục tài liệu tham khảo
Phụ lục