Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại (qua việc khảo sát một số tác phẩm những năm gần đây

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
---------------------

NGUYỄN THÙY MINH

TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ VIỆT NAM NHÌN TỪ
GĨC ĐỘ LOẠI HÌNH THỂ LOẠI
(QUA VIỆC KHẢO SÁT MỘT SỐ TÁC PHẨM
NHỮNG NĂM GẦN ĐÂY)

LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC

Hà Nội - 2009


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
---------------------

NGUYỄN THÙY MINH

TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ VIỆT NAM NHÌN TỪ
GĨC ĐỘ LOẠI HÌNH THỂ LOẠI
(QUA VIỆC KHẢO SÁT MỘT SỐ TÁC PHẨM
NHỮNG NĂM GẦN ĐÂY)

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số: 60.22.34

LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Mai Thị Hương

Hà Nội - 2009


Luận văn Thạc sĩ

Nguyễn Thùy Minh

MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .................................................................................................................. 3
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI ............................................................................. 3
2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ .................................................................................... 4
3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU .......................................... 6
4. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU, Ý NGHĨA CỦA LUẬN VĂN ................... 7
5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................. 8
6. KẾT CẤU LUẬN VĂN ............................................................................ 8
PHẦN NỘI DUNG ............................................................................................... 11
Chương 1: ĐẶC TRƯNG THỂ LOẠI CỦA TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ VÀ
KHUYNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN CỦA TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ VIỆT
NAM NHỮNG NĂM GẦN ĐÂY ....................................................................... 11
1.1. GIỚI THUYẾT KHÁI NIỆM VÀ ĐẶC TRƯNG THỂ LOẠI CỦA
TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ: ......................................................................... 11
1.1.1. Giới thuyết khái niệm tiểu thuyết lịch sử: ...................................... 11
1.1.2. Đặc trưng thể loại của tiểu thuyết lịch sử: ..................................... 13
1.2. KHUYNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN CỦA TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ
VIỆT NAM NHỮNG NĂM GẦN ĐÂY .................................................... 20
1.2.1. Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam qua các thời kì phát triển: ............... 20
1.2.2. Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam trong khuynh hướng phát triển chung

của thể loại tiểu thuyết những năm gần đây: ............................................ 22
Chương 2: CÁC PHƯƠNG THỨC TỰ SỰ TRONG TIỂU THUYẾT LỊCH
SỬ VIỆT NAM NHỮNG NĂM GẦN ĐÂY ..................................................... 28
2.1. NGƯỜI KỂ CHUYỆN, ĐIỂM NHÌN .................................................. 28
2.1.1. Những vấn đề lý thuyết: ................................................................. 28
2.1.2. Khảo sát tác phẩm: ......................................................................... 34

Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại….
1


Luận văn Thạc sĩ

Nguyễn Thùy Minh

2.2. GIỌNG ĐIỆU: ...................................................................................... 48
2.2.1. Giọng điệu tự hào trước lịch sử :..................................................... 49
2.2.2. Giọng điệu hoài nghi trước lịch sử : .............................................. 51
2.2.3. Giọng điệu mang tính nhân đạo sâu sắc: ........................................ 52
3.3. THỜI GIAN: ......................................................................................... 54
2.4. KẾT CẤU: ............................................................................................ 59
2.4.1. Tính “vịng trịn” của kết cấu: ........................................................ 60
2.4.2. Sự xâm nhập của các thể loại vào trong kết cấu tiểu thuyết: ......... 61
Chương 3: VẤN ĐỀ HƯ CẤU VÀ XU HƯỚNG HUYỀN THOẠI HÓA
TRONG TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ VIỆT NAM NHỮNG NĂM GẦN ĐÂY 64
3.1. NHÂN VẬT: ........................................................................................ 64
3.1.1. Hệ thống nhân vật có thực trong lịch sử: ....................................... 65
3.1.1.1. Kiểu nhân vật lập trường tư tưởng hoặc tâm lý: ..................... 66
3.1.1.2. Kiểu nhân vật số phận – tính cách: ......................................... 74
3.1.2. Hệ thống nhân vật hư cấu hoàn toàn: ............................................. 79

3.1.2.1. Các nhân vật nữ:...................................................................... 80
3.1.2.2. Nhân vật mang tính chất huyền ảo: ......................................... 82
3.2. XU HƯỚNG HUYỀN THOẠI HĨA:.................................................. 85
3.2.1. Khơng gian huyền ảo: .................................................................... 86
3.2.2. Việc sử dụng văn hóa dân gian và mơ típ “vật hóa” nhân vật:........... 88
KẾT LUẬN ............................................................................................................ 92
THƯ MỤC THAM KHẢO ................................................................................. 94

Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại….
2


Luận văn Thạc sĩ

Nguyễn Thùy Minh

MỞ ĐẦU
1.

LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Trong khi các nhà phê bình và bạn đọc tâm huyết còn đang loay hoay

với câu hỏi tiểu thuyết Việt Nam đang ở đâu thì tiểu thuyết, từ trong nội tại
vẫn tồn tại và phát triển, thậm chí là bộ phận phát triển mạnh mẽ nhất của văn
học Việt Nam đương đại. Đặc biệt, những năm gần đây (chúng tôi tính từ năm
1986 đến nay), tiểu thuyết Việt Nam đang cố gắng đổi mới để theo kịp thế
giới và theo kịp sự vận động của lý luận thể loại. Dù chưa có những thành tựu
đặc biệt, những cố gắng cách tân của tiểu thuyết Việt Nam thời gian qua là
đáng ghi nhận. Trong hiện trạng chung trên, tiểu thuyết lịch sử (TTLS) nổi lên
như một mảng sáng dù nhỏ nhoi nhưng cũng để lại khá nhiều cảm xúc. Xét

trong không nhiều những tiểu thuyết gây được sự chú ý của giới phê bình và
bạn đọc thì có đến gần một nửa là TTLS. Ngoài việc nhận được sự quan tâm
của độc giả, TTLS cũng “thu hoạch” được khá nhiều giải thưởng chính thức.
Năm 2003, giải thưởng tiểu thuyết của Hội nhà văn Việt Nam được trao cho
cuốn tiểu thuyết Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh. Năm tiếp theo, giải
thưởng này lại được trao cho một tiểu thuyết lịch sử khác là Giàn thiêu của
Võ Thị Hảo. Dường như nhà văn Nguyễn Xn Khánh rất có dun với
TTLS vì một tác phẩm khác của ông, Mẫu thượng ngàn, cũng đã nhận được
giải thưởng tiểu thuyết của Hội nhà văn Hà Nội năm 2006.
Nói như vậy để thấy rằng, TTLS Việt Nam những năm gần đây là một
bộ phận quan trọng trong sự phát triển của tiểu thuyết Việt Nam nói riêng và
văn học Việt Nam đương đại nói chung. Vì thế, cũng đã có nhiều bài nghiên
cứu, phê bình và luận văn, luận án viết về TTLS Việt Nam . Tuy nhiên, vẫn

Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại….
3


Luận văn Thạc sĩ

Nguyễn Thùy Minh

thực sự cần có một cơng trình nghiên cứu mang tính hệ thống nhìn từ góc độ
đặc trưng thể loại. Do đó chúng tơi đã lựa chọn đề tài “ Tiểu thuyết lịch sử
Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại (Qua việc khảo sát một số tác
phẩm những năm gần đây)” cho luận văn của mình. Chúng tơi tiếp cận đối
tượng từ góc độ loại hình thể loại vì TTLS cũng là một tiểu loại trong thể loại
tiểu thuyết. Nó mang những đặc trưng của thể loại tiểu thuyết và cũng có một
số đặc điểm riêng biệt của tiểu loại TTLS. Chúng tơi hi vọng rằng luận văn
này sẽ góp phần để có một sự tổng hợp rộng hơn (khơng dám nói là toàn diện)

về TTLS Việt Nam những năm gần đây. Và nếu may mắn thì có thể tìm ra
được một số qui luật nào đó trong sự phát triển của TTLS Việt Nam.
2.

LỊCH SỬ VẤN ĐỀ
Mặc dù TTLS là một đối tượng hấp dẫn, nhưng chưa có những cơng

trình nghiên cứu cơng phu về nó, đặc biệt là hầu như chưa có cơng trình nào
được xuất bản thành sách hay chuyên luận. Chỉ có chuyên luận Tiểu thuyết
lịch sử của GS.VS Phan Cự Đệ được in trong Văn học Việt Nam thế kỷ XX.
Tuy nhiên, chuyên luận này chỉ dừng lại ở việc khảo sát TTLS Việt Nam đến
hết thế kỷ XX, còn các tác phẩm gần 10 năm đầu thế kỷ XXI thì chưa được
nhắc đến.
Những bài nghiên cứu chủ yếu được đăng tải trên các báo, tạp chí chuyên
ngành hoặc trên mạng internet. Theo khảo sát của chúng tơi, về TTLS Việt
Nam những năm vừa qua có các bài nghiên cứu sau:
- Luận văn thạc sĩ khoa học, ĐH Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội, năm
2005: Tiểu thuyết lịch sử Sông Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác (từ góc độ
thể loại), của Nguyễn Danh Phú.

Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại….
4


Luận văn Thạc sĩ

Nguyễn Thùy Minh

- Bài nghiên cứu Tiểu thuyết và lịch sử của Lại Nguyên Ân đăng trên diễn đàn
“Tiểu thuyết Việt Nam đang ở đâu” của báo điện tử Vietnamnet ngày

31/10/2005.
- Bài nghiên cứu Tiểu thuyết Việt Nam đương đại, suy nghĩ từ những tác
phẩm mang chủ đề lịch sử và báo cáo khoa học Cá nhân hóa hư cấu của TS.
Phạm Xuân Thạch, được đăng trên website cá nhân của tác giả.
- Luận văn thạc sĩ khoa học, ĐH Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội năm
2008: Hư cấu nghệ thuật và sự thật lịch sử qua Hồ Quý Ly và Giàn thiêu của
Lê Thị Bích Hịa.
- Bài báo của nhà phê bình Hồi Nam có tên: Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam:
tiểu thuyết hay truyện kể đăng trên diễn đàn “Tiểu thuyết Việt Nam đang ở
đâu” của Vietnamnet ( ngày 17/10/2008).
- Bài nghiên cứu của TS. Trần Thị An trên Tạp chí nghiên cứu văn học: Sức
ám ảnh của tín ngưỡng dân gian trong tiểu thuyết "Mẫu thượng ngàn”.
- Bài phỏng vấn của nhà văn Trung Trung Đỉnh với tác giả Nguyễn Xuân
Khánh và Ngô Văn Phú Viết tiểu thuyết lịch sử cũng cần hư cấu được đăng
trên báo điện tử:
- Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến năm 1999, Luận án tiến sĩ
ngữ văn, trường Đại học Sư phạm, năm 1999 của Nguyễn Văn Lợi.
Những bài viết và cơng trình nghiên cứu trên đã tìm hiểu tiểu thuyết
trên nhiều khía cạnh khác nhau, như: nghệ thuật hư cấu, hình tượng nhân vật,
ảnh hưởng của văn hóa đến TTLS hay q trình cá nhân hóa lịch sử... Tuy
nhiên, thường những cơng trình ấy chỉ tập trung vào một vấn đề hoặc một tác
phẩm cụ thể. Chúng ta chưa thấy sự tổng hợp hệ thống các đặc trưng trong
nhiều tác phẩm.

Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại….
5


Luận văn Thạc sĩ

Nguyễn Thùy Minh

Điểm dừng đó chính là gợi ý cho chúng tôi lựa chọn và thực hiện luận
văn này.
3.

ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU
3.1. Trong luận văn của mình, chúng tơi xuất phát từ góc độ loại hình

thể loại để nghiên cứu TTLS Việt Nam. Như đã nói, TTLS là một loại hình
của thể loại tiểu thuyết. Vì vậy, chúng tơi tiến hành khảo sát đối tượng ở khía
cạnh đặc trưng của thể loại tiểu thuyết trên các cấp độ: phương thức tự sự và
hình tượng thẩm mỹ. Trong đó, cấp độ phương thức tự sự bao gồm các vấn
đề: người kể chuyện, điểm nhìn trần thuật, giọng điệu, thời gian và kết cấu
văn bản; cấp độ hình tượng thẩm mỹ gồm vấn đề hư cấu (được thể hiện ở các
khía cạnh: hình tượng nhân vật và xu hướng huyền thoại hóa).
3.2. Về mặt tác phẩm, do dung lượng mỗi cuốn tiểu thuyết rất lớn và
giới hạn phạm vi đề tài nên chúng tôi không thể khảo sát tất cả TTLS đã từng
xuất bản mà chỉ tập trung vào một số tác phẩm xuất bản từ năm 1986 đến nay,
là thời kỳ mà tiểu thuyết Việt Nam nói chung có nhiều biến đổi đáng kể. Cụ
thể là các tác phẩm sau:
- Bộ tiểu thuyết Bão táp triều Trần (4 tập) gồm: Bão táp cung đình, Thăng
Long nổi giận, Huyền Trân công chúa và Vương triều sụp đổ (Hồng Quốc
Hải)
- Sơng Cơn mùa lũ (Nguyễn Mộng Giác)
- Hồ Quý Ly (Nguyễn Xuân Khánh)
- Mẫu thượng ngàn (Nguyễn Xuân Khánh)
- Giàn thiêu (Võ Thị Hảo)
Sự lựa chọn tác phẩm hoàn toàn dựa trên quan sát và kinh nghiệm cá
nhân. Đây là những TTLS gây được sự chú ý của độc giả và những người

Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại….
6


Luận văn Thạc sĩ

Nguyễn Thùy Minh

nghiên cứu văn học. Trong số đó, chúng tơi chọn tiểu thuyết Sơng Cơn mùa lũ
của Nguyễn Mộng Giác (một nhà văn gốc Việt đang định cư ở Mỹ) vì thứ
nhất, về mặt ngơn ngữ thì đây là một tiểu thuyết viết bằng tiếng Việt; thứ hai,
về mặt nội dung, tiểu thuyết này nói về một thời kỳ lịch sử của Việt Nam,
mang đậm văn hóa Việt. Cũng vì xét trên hai phương diện đó nên một cuốn
TTLS gây được tiếng vang lớn trong giới phê bình về sự cách tân hình thức
và nội dung là Vạn Xuân của Yveline Feray không thuộc đối tượng tìm hiểu
của luận văn. Bởi, đây là cuốn tiểu thuyết do một nhà văn Pháp viết bằng
tiếng Pháp, và mặc dù nội dung về lịch sử Việt Nam nhưng được nhìn với con
mắt của một người nước ngồi.
Trong số các tác phẩm trên, cùng là đối tượng khảo sát nhưng mức độ
khảo sát của luận văn đối với từng tác phẩm cũng không giống nhau. Do định
hướng nghiên cứu của đề tài, chúng tôi tập trung hơn vào các tác phẩm: Hồ
Quý Ly, Mẫu thượng ngàn (Nguyễn Xuân Khánh) và Giàn thiêu (Võ Thị
Hảo). Hai tác phẩm còn lại được khảo sát với mục đích tạo tính hệ thống và
tồn diện cho đối tượng nghiên cứu.
4. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU, Ý NGHĨA CỦA LUẬN VĂN
Luận văn hướng tới một số mục tiêu cụ thể như sau:
- Tìm hiểu sự vận động, biến đổi của TTLS Việt Nam từ 1986 đến nay về
phương diện thể loại trên hai trục: lịch đại (trong tiến trình vận động, phát
triển của TTLS Việt Nam ) và đồng đại (so sánh tương quan với sự vận động

của thể loại tiểu thuyết với tư cách là một bộ phận trong đó).
- Tiến hành phân tích tác phẩm trên các vấn đề thuộc về lý thuyết thể loại tiểu
thuyết là: phương thức tự sự và hình tượng thẩm mỹ.

Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại….
7


Luận văn Thạc sĩ

Nguyễn Thùy Minh

- Bước đầu nêu lên qui luật vận động của TTLS Việt Nam từ 1986 đến nay;
đồng thời tìm hiểu xu hướng biến đổi của TTLS Việt Nam trong bối cảnh
cách tân của tiểu thuyết Việt Nam nói chung.
Với việc hướng đến những mục tiêu cụ thể trên, luận văn hi vọng đạt
được ý nghĩa: Qua việc khảo sát một số tác phẩm, bước đầu xâu chuỗi các
tiểu thuyết lịch sử Việt Nam những năm gần đây thành một đối tượng thống
nhất và nghiên cứu đối tượng này trên cơ sở lý thuyết về thể loại. Từ đó, có
cái nhìn khái qt hơn về đặc trưng, cũng như sự vận động, phát triển của tiểu
thuyết lịch sử Việt Nam từ năm 1986 đến nay.

5.

PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Đúng như tiêu đề, luận văn chủ yếu áp dụng phương pháp nghiên cứu

loại hình học, cụ thể là loại hình học thể loại (typolopgy of genres). Vì TTLS
chỉ là một bộ phận của thể loại tiểu thuyết nên thuật ngữ “thể loại” được nhắc
đến ở đây chính là thể loại tiểu thuyết.

Và khi nghiên cứu trên lý thuyết của thể loại tiểu thuyết, chúng tôi chủ
yếu sử dụng lý luận, phương pháp luận và các thuật ngữ, khái niệm của tự sự
học/trần thuật học (narratology). Bên cạnh đó lý thuyết của thi pháp thể loại
(poetist of genres) cũng cung cấp cho chúng tôi một số công cụ hữu ích để
tiến hành luận văn này.
Ngồi ra, chúng tơi tham khảo một số phương pháp nghiên cứu khác để
bổ trợ như: phương pháp nghiên cứu văn hóa, phương pháp so sánh,…
6.

KẾT CẤU LUẬN VĂN
Như trên đã nói, nội dung của luận văn là tìm hiểu TTLS Việt Nam

những năm gần đây trên lý thuyết của thể loại tiểu thuyết ở hai cấp độ: cấp độ

Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại….
8


Luận văn Thạc sĩ

Nguyễn Thùy Minh

phương thức tự sự (bao gồm các vấn đề: người kể chuyện, điểm nhìn trần
thuật, giọng điệu, thời gian và kết cấu văn bản); cấp độ hình tượng thẩm mỹ
(gồm vấn đề hư cấu trên hai khía cạnh chính: nhân vật và xu hướng huyền
thoại hóa). Dĩ nhiên, việc phân chia hai cấp độ trên cũng mang tính tương đối
vì có những vấn đề vừa ở cấp độ phương thức tự sự, lại vừa ở cấp độ hình
tượng thẩm mỹ, ví dụ như vấn đề thời gian, vấn đề hư cấu.
Những nội dung trên được chúng tơi triển khai trong luận văn theo kết
cấu sau:

Ngồi phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, phần nội dung
gồm 3 chương:
Chương 1: Đặc trưng thể loại của tiểu thuyết lịch sử và khuynh hướng
phát triển của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam những năm gần đây
Chương 2: Các phương thức tự sự trong tiểu thuyết lịch sử Việt Nam
những năm gần đây
Chương 3: Vấn đề hư cấu và xu hướng huyền thoại hóa trong tiểu thuyết
lịch sử Việt Nam những năm gần đây.

Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại….
9


Luận văn Thạc sĩ

Nguyễn Thùy Minh

Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại….
10


Luận văn Thạc sĩ

Nguyễn Thùy Minh

PHẦN NỘI DUNG
Chương 1
ĐẶC TRƯNG THỂ LOẠI CỦA TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ VÀ
KHUYNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN CỦA TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ
VIỆT NAM NHỮNG NĂM GẦN ĐÂY

1.1. GIỚI THUYẾT KHÁI NIỆM VÀ ĐẶC TRƯNG THỂ LOẠI CỦA
TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ:
1.1.1. Giới thuyết khái niệm tiểu thuyết lịch sử:
Theo M.Bakhtin thể loại là “nhân vật chính” của nền văn học trong sự
so sánh tương quan với các phạm trù khác như trào lưu hay trường phái…Ông
cho rằng “Thể loại là hình thức điển hình của tồn bộ tác phẩm, của toàn bộ
sự biểu hiện nghệ thuật” [4,tr.150]. Nói một cách đơn giản, thể loại là phạm
trù phân loại tác phẩm, là qui ước chung trong nhận thức của mọi người như
một mơ hình cấu tạo văn bản vừa để biểu đạt vừa để định hướng cho sự tiếp
thu biểu đạt. Trong phạm vi mỗi “loại” văn học (tự sự, trữ tình, kịch) là các
“thể” (tiểu thuyết, truyện ngắn, thơ trữ tình…), sự phân chia của chúng chủ
yếu dựa trên các tiêu chí: tố chất thẩm mỹ chủ đạo, giọng điệu, dung lượng và
cấu trúc chung của tác phẩm.
TTLS là một loại hình của thể loại tiểu thuyết. Tuy nhiên, cho đến nay
chưa có một khái niệm thống nhất nào về TTLS. Chúng ta lược qua một số
khái niệm trong các cơng trình chính thống: Trong cuốn Từ điển thuật ngữ
văn học của Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi xuất bản năm 1992
thì “tiểu thuyết lịch sử” khơng có khái niệm riêng mà được gộp trong khái

Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại….
11


Luận văn Thạc sĩ

Nguyễn Thùy Minh

niệm “thể loại văn học lịch sử”, và được hiểu là “các tác phẩm văn học, nghệ
thuật, sáng tác về đề tài và nhân vật lịch sử” [6,tr.205]. Còn trong cuốn Từ

điển văn học của nhiều tác giả, nhà xuất bản Thế giới, năm 2004 thì định
nghĩa: “Thuật ngữ tiểu thuyết lịch sử chỉ một loại hình tiểu thuyết hoặc tác
phẩm tự sự hư cấu lấy đề tài lịch sử làm nội dung chính. Lịch sử, trong ý
nghĩa khái quát là quá trình phát triển của tự nhiên và xã hội”[41,tr.1725].
Ngoài ra, trong Literary Terms and Definitions, thuật ngữ TTLS cũng được
định nghĩa: “Tiểu thuyết lịch sử là tiểu thuyết trong đó nhân vật hư cấu tham
gia vào các sự kiện lịch sử, có liên quan đến các sự kiện lịch sử hoặc đóng vai
trị là chứng nhân của các sự kiện lịch sử có thật; và có quan hệ qua lại với
các nhân vật lịch sử” (tạm dịch) [46].
Như vậy có thể nhận thấy, tất cả các quan niệm trên đều khá thống nhất
nhau ở điểm: TTLS là một loại hình tiểu thuyết có đề tài lịch sử, cụ thể hơn là
các nhân vật hư cấu có liên quan đến lịch sử.
Tuy nhiên, tất cả các khái niệm trên đều chưa nói rõ được như thế nào
thì được coi là lịch sử và nhân vật hư cấu liên quan đến lịch sử ở mức độ nào
thì được coi là tiểu thuyết lịch sử. Vì sự chưa rõ ràng và cụ thể đó nên việc
xác định tác phẩm nào là TTLS còn thiếu thống nhất.
Bởi vì, lịch sử, trong nhận thức mang tính phổ qt và ở nội dung đơn
giản nhất có thể, là cái thuộc về quá khứ. Mà hầu hết các tác phẩm văn học
đều viết về quá khứ. Tuy nhiên, không phải quá khứ nào cũng sẵn sàng được
coi là lịch sử và dĩ nhiên không thể coi tất cả các tiểu thuyết viết về quá khứ
đều là TTLS. Ví dụ rõ nhất là các tiểu thuyết Việt Nam viết về hai cuộc kháng
chiến chống Pháp và chống Mỹ - quãng cách thời gian so với hiện tại ít nhất
cũng đã trên 30 năm – nhưng chúng ta khó có thể gọi đó là tiểu thuyết lịch sử,
mà các tiểu thuyết này thường được gọi là tiểu thuyết về đề tài chiến tranh

Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại….
12


Luận văn Thạc sĩ

Nguyễn Thùy Minh

cách mạng. Vậy, quá khứ như thế nào mới được gọi là lịch sử và tiểu thuyết
nào mới được gọi là tiểu thuyết lịch sử? Trên thực tế, chưa có bất cứ một hệ
thống lý thuyết hay công cụ lý luận nào để xác định đâu là tiểu thuyết lịch sử.
Thường những tác phẩm được gọi là tiểu thuyết lịch sử đều do các nhà phê
bình và bạn đọc mặc nhận mà thơi. Điều đó dẫn đến việc một số tác phẩm
được người này định danh là tiểu thuyết lịch sử (hay tiểu thuyết về đề tài lịch
sử), người khác lại nói rằng khơng. Tác phẩm Nỗi buồn chiến tranh của Bảo
Ninh là một ví dụ. Vì thế, để tránh những mâu thuẫn trong việc xác định đối
tượng nghiên cứu, trong luận văn của mình chúng tôi cũng xin giới thuyết
khái niệm “tiểu thuyết lịch sử” như sau: TTLS là tiểu thuyết viết về đề tài lịch
sử. Trong đó các nhân vật hư cấu tham gia trực tiếp vào các sự kiện lịch sử,
có liên quan đến các sự kiện lịch sử hoặc đóng vai trị là chứng nhân của các
sự kiện lịch sử có thật; và có quan hệ qua lại với các nhân vật lịch sử. Cụ thể,
lịch sử phải là quá khứ xa. Chúng tôi đồng ý với ý kiến của nhà phê bình Hồi
Nam cho rằng: “lịch sử đích thực phải là lịch sử xa, thứ lịch sử mà con người
hiện tại được thừa hưởng (hoặc phải chịu đựng) như một thắt buộc định mệnh
của quá khứ trong khi họ hoàn tồn vơ can với nó (xét theo hành vi)”. Một
tiểu thuyết được coi là TTLS “chính danh” trong văn học Việt Nam từ trước
tới nay chính là những tiểu thuyết lấy chất liệu từ loại “lịch sử” mà đối với
người viết hay người đọc là bất khả tư nghị.
Chúng tôi lựa chọn đối tượng khảo sát của luận văn này cũng dựa trên
quan điểm trên.
1.1.2. Đặc trưng thể loại của tiểu thuyết lịch sử:
1.1.2.1. Trước hết, TTLS là một loại hình của thể loại tiểu thuyết nên
nó cũng có những đặc trưng của thể loại tiểu thuyết.

Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại….

13


Luận văn Thạc sĩ

Nguyễn Thùy Minh

Có lẽ, quan điểm chính xác nhất về đặc trưng của tiểu thuyết chính là
thể loại này khơng có đặc trưng cố định, khép kín và hồn tất. Bakhtin cho
rằng tiểu thuyết có “tính biến đổi”, “tính khơng hồn thành” và vì thế khơng
thể có câu trả lời chắc chắn cho câu hỏi về những đặc trưng của thể loại tiểu
thuyết. Tiểu thuyết được coi là ra đời từ thời Hy Lạp – La Mã với những đoạn
văn “Đối thoại theo lối Sokrates”, nhưng phải đến thời kỳ Phục Hưng, và
chính xác hơn đến tận cuối thế kỷ XVIII nó mới có được vai xứng đáng trong
đời sống văn học. Đó là bởi vì trong thế giới cổ đại khơng diễn ra q trình
định hướng vào hiện tại và tương lai, mà chỉ có xu hướng quay về quá khứ.
Bắt đầu từ thời Phục Hưng cái hiện tại không chỉ là sự tiếp nối của quá khứ
mà được coi là sự khởi đầu cho tương lai và khi đó tiểu thuyết mới phát huy
được vai trị của mình. Khi mà thế giới hiện đại càng ngày càng phức tạp, sâu
sắc, con người trở nên tỉnh táo và địi hỏi hơn thì tiểu thuyết phát huy sức
mạnh lấn át của mình bên cạnh các thể loại đã trở nên khơ cứng và dường như
bị “cốt hóa” và tiểu thuyết trở thành “sử thi của thời đại chúng ta”.
Tính “chưa hồn bị” đó dẫn đến việc tiểu thuyết khơng hề có những qui
phạm về cả nội dung lẫn hình thức. Tiểu thuyết có khả năng lấn át cũng như
thu hút, hấp dẫn, dung nạp trong mình rất nhiều thể loại khác. “Tiểu thuyết là
thể loại văn chương duy nhất đang biến chuyển và cịn chưa định
hình….Nịng cốt thể loại của tiểu thuyết chưa hề rắn lại và chúng ta chưa thể
dự đoán được hết khả năng uyển chuyển của nó” [4,tr.23]. Bakhtin cho rằng
tiểu thuyết “gây nên tác động trong quá trình lịch sử chỉ là từng hình mẫu tiểu
thuyết riêng biệt chứ khơng phải một qui phạm thể loại cố định” [4, tr.24].

Khơng có một cái khn nào có thể đúc vừa mọi hình thể của tiểu thuyết: lịch
sử tiểu thuyết là lịch sử vượt qua, giễu nhại và chối bỏ những hình thức được
kiến tạo trước đó của chính mình. “Đó (tiểu thuyết) là thể loại mãi mãi tìm

Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại….
14


Luận văn Thạc sĩ

Nguyễn Thùy Minh

tòi, mãi mãi tự khảo sát bản thân mình và xét lại tất cả những dạng thức đã
định hình của mình” [4,tr.84].
Tuy nhiên, trong quá trình “cố gắng tìm ra những đặc điểm cấu trúc cơ
bản nhất của cái thể loại mềm mại nhất này”, Bakhtin đã đưa ra ba đặc điểm
cơ bản làm cho tiểu thuyết khác biệt về nguyên tắc với tất cả các thể loại
khác:
1.

Tính ba chiều có ý nghĩa phong cách học tiểu thuyết, gắn liền với
ý thức đa ngữ được thể hiện trong tiểu thuyết.

2.

Sự thay đổi cơ bản các tọa độ thời gian của hình tượng văn học
trong tiểu thuyết.

3.

Khu vực mới, nơi xây dựng hình tượng văn chương tiểu thuyết,
chính là khu vực xúc tiếp tối đa với cái hiện tại (đương đại) ở
thì khơng hồn thành của nó.
[4,tr.36]

Có thể nói, ba đặc điểm cơ bản của tiểu thuyết mà Bakhtin đưa ra trên
đã khái quát chính xác các đặc trưng tự sự của thể loại này. Đặc điểm thứ ba
cho thấy bản chất của thể loại tiểu thuyết xét trên cấp độ hình tượng thẩm mỹ.
Đây là đặc trưng khiến cho tiểu thuyết khác biệt cơ bản với sử thi. Tiểu thuyết
là sự “đoạn tuyệt tuyệt đối” với sử thi. Nếu như đối tượng của sử thi phải là
“cái quá khứ dân tộc anh hùng”, “cái quá khứ tuyệt đối” và thế giới của sử thi
phải được cách ly với hiện tại bởi “một khoảng cách sử thi tuyệt đối” thì đối
tượng của tiểu thuyết chính là cái hiện tại dang dở, và thế giới của tiểu thuyết
xúc tiếp trực tiếp và tối đa với thế giới hiện tại. Thế giới trong tiểu thuyết là
thế giới hiện tại của tác giả, của bạn đọc. Giữa tác giả, bạn đọc và những nhân
vật của tiểu thuyết không hề có bất cứ khoảng cách nào. Tiểu thuyết kéo tất cả
mọi thứ xuống thấp hơn, gần cuộc sống hơn. Khi mà những qui định, những

Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại….
15


Luận văn Thạc sĩ

Nguyễn Thùy Minh

chuẩn mực đã có độ vênh nhất định với cuộc sống, khi mà những hình tượng
nhân vật anh hùng đại diện cho cộng đồng không còn nhận được niềm tin của
con người mà thay vào đó là những con người cá nhân phức tạp hơn, địi hỏi
hơn thì chính là lúc các “thể loại cao thượng” phải nhường chỗ cho tiểu

thuyết. Bakhtin khẳng định: “Đó là thể loại duy nhất nảy sinh và được nuôi
dưỡng bởi thời đại mới của lịch sử thế giới và vì thế mà thân thuộc sâu sắc
với thời đại ấy, trong khi đó thì các thể loại lớn khác chỉ được thời đại mới kế
thừa ở dạng đã hoàn tất (…) do đó nó phản ánh sâu sắc hơn, cơ bản hơn, nhạy
bén hơn bản thân hiện thực. Chỉ kẻ biến đổi mới hiểu được sự biến đổi”
[4,tr.30]. Cũng bàn về khía cạnh này của tiểu thuyết, Kundera cho rằng tiểu
thuyết không chỉ là một thể loại văn học mà nó là một cấp độ trong tư duy
nghệ thuật. Văn học đạt đến tư duy tiểu thuyết là khi nó từ bỏ niềm tin về
tuyến tính nhân quả, về tính tất định của cuộc đời, và hiểu ra rằng ở đời có vơ
số chân lý cùng tồn tại đồng thời. Tiểu thuyết là sản phẩm tinh thần của thế
giới hiện đại, của thời đại mà khi “chân lý thần thánh duy nhất bị tan rã thành
hàng trăm chân lý tương đối mà những con người chia lấy cho nhau”. Milan
Kundera cho rằng tiểu thuyết thể hiện trong mình “tinh thần của phức tạp”,
“hiền minh của lưỡng lự”. Tiểu thuyết không đưa ra các câu trả lời mà đặt ra
câu hỏi. Trong tác phẩm Nghệ thuật tiểu thuyết, ông viết: “Tiểu thuyết không
khảo sát hiện thực mà khảo sát cuộc sống. Và cuộc sống khơng phải những gì
diễn ra, cuộc sống là vùng các khả năng của con người, tất cả những gì con
người có thể trở nên, tất cả những gì nó có thể” [15,tr.22]. Hiện thực đã là cái
bề bộn, vậy mà tiểu thuyết không khảo sát hiện thực mà khảo sát cuộc sống
(hiện sinh) và khảo sát “vùng khả năng của con người”. Vì vậy có lẽ tiểu
thuyết sẽ phải mãi mãi tìm cách để thực hiện sứ mạng của mình – một sứ
mạng khơng có sự kết thúc. Bởi sẽ không bao giờ con người khám phá hết

Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại….
16


Luận văn Thạc sĩ

Nguyễn Thùy Minh

khả năng của mình và càng ngày con người càng có nhiều dạng để trở nên và
có nhiều hơn khả năng có thể.
Tính chất phức tạp và bề bộn trong sự xúc tiếp tối đa với “cái hiện tại ở
thì khơng hồn thành” có tính quyết định và chi phối hai đặc trưng còn lại của
tiểu thuyết (các đặc trưng ở cấp độ phương thức tự sự) là tính chất đa ngữ của
ngơn ngữ và tính chất thay đổi của thời gian. Trong đó, có thể nói, đặc trưng
về thời gian là đặc trưng nổi bật ở tiểu thuyết.
Tiểu thuyết có ưu thế vượt trội so với các thể loại khác trong việc phản
ánh cuộc sống một phần nhờ vào đặc trưng thời gian của nó. Tiểu thuyết có
khả năng nhấn mạnh tính chất q trình, tính chất dịng chảy thời gian của đối
tượng tự sự. Thời gian trong tiểu thuyết có thể căng ra hết cỡ, có thể rút ngắn
hết cỡ một cách linh hoạt. Chính vì vậy, trong khi nghiên cứu tiểu thuyết,
phạm trù thời gian được chú ý hơn nhiều so với phạm trù không gian. Thời
gian trong tiểu thuyết được hiểu là một yếu tố tổ chức cốt truyện, vừa là trục
tồn tại của nhân vật. Nó là phạm trù vừa thuộc về kĩ thuật tự sự, vừa thuộc
cảm quan thẩm mỹ của người viết.
1.1.2.2. Tiểu thuyết lịch sử có tất cả những đặc trưng trên của tiểu
thuyết. Ngoài ra, TTLS cịn có những đặc trưng riêng khác biệt so với các loại
hình tiểu thuyết khác. Những đặc trưng đó xuất phát từ đối tượng TTLS là
lịch sử. Phải chăng có mâu thuẫn khi mà ở trên chúng ta đã nói rất nhiều đến
đặc trưng cơ bản của tiểu thuyết là sự “xúc tiếp tối đa với hiện tại ở thì khơng
hồn thành” trong khi TTLS lại nói đến q khứ, thậm chí là “quá khứ xa”, là
cái “lịch sử tuyệt đối”. Có vẻ như xét từ góc độ đối tượng phản ánh thì TTLS
gần với sử thi hơn là tiểu thuyết. Tuy nhiên, chính q trình cố gắng để khơng
trở thành sử thi mà trở thành tiểu thuyết đã tạo nên đặc trưng của TTLS so với
các loại hình tiểu thuyết khác. Đó là đặc trưng về nghệ thuật hư cấu.

Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại….
17

Luận văn Thạc sĩ

Nguyễn Thùy Minh

Nếu như đối với các loại hình tiểu thuyết khác, người viết có thể mặc
sức hư cấu tất cả những gì mình muốn thì đối với TTLS lại khơng có được sự
tự do như vậy. Người viết TTLS như một người thợ sửa chữa lại một ngôi nhà
cũ chứ không được phép xây dựng một ngơi nhà mới hồn tồn theo ý muốn
của mình. Và cơng việc sửa chữa ấy đơi khi lại địi hỏi kĩ thuật và sức sáng
tạo nhiều hơn. Người viết TTLS chỉ được hư cấu trên những cứ liệu có sẵn,
thậm chí đã trở thành những nhận thức cố định trong suy nghĩ của mỗi người.
Hư cấu làm sao để vừa phải đúng với những gì đã diễn ra trong lịch sử vừa
phải làm cho cái “đã có”, “đã từng sống” ấy sinh động như cuộc sống đang
diễn ra trước mắt. Dù cho người viết muốn tái hiện lại cả một giai đoạn lịch
sử to lớn hay chỉ coi “lịch sử như là chiếc đinh để treo bức tranh cuộc sống”
(nhà văn A.Dumas) thì sự hư cấu của người viết vẫn phải nằm trong “vịng
kim cơ” của những gì đã là lịch sử. Dù cho A.Dumas muốn kể về một thời kì
lịch sử phong kiến Pháp khác đi so với những gì được ghi trong chính sử thì
ơng vẫn phải dựa vào những cứ liệu lịch sử (như các sự kiện lịch sử lớn,
phong tục tập quán, phong cách sống của thời kì đó) để tái hiện một cuộc
sống “giống như lịch sử” ở mức độ nhất định mà người đọc có thể chấp nhận,
để người đọc khơng phải tự hỏi đó là lịch sử nước Pháp hay lịch sử nước Anh
hay lịch sử bất cứ quốc gia nào khác. Và dù cho Dumas muốn lãng mạn hóa
các ơng hồng bà chúa bằng những mối tình thơ mộng thì cũng khơng thể
tách họ ra khỏi những biến cố lớn đã từng xảy trong cuộc đời họ (mà lịch sử
đã ghi nhận).
Như vậy có thể thấy rằng, nghệ thuật hư cấu trong TTLS khác biệt so
với nghệ thuật hư cấu trong các loại hình tiểu thuyết khác. Đó là “hư cấu

trong giới hạn”. Nói như vậy khơng có nghĩa sự hư cấu ở TTLS ít hơn so với
các loại hình tiểu thuyết khác, mà thậm chí ở TTLS cịn địi hỏi phải sáng tạo

Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam nhìn từ góc độ loại hình thể loại….
18