Nghệ thuật rối nước trong không gian văn hóa nam chấn

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
VIỆN VIỆT NAM HỌC & KHOA HỌC PHÁT TRIỂN






NGUYỄN THỊ NHUNG



NGHỆ THUẬT RỐI NƯỚC
TRONG KHÔNG GIAN VĂN HÓA NAM CHẤN


LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chuyên ngành: Việt Nam học






HÀ NỘI - 2014


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
VIỆN VIỆT NAM HỌC & KHOA HỌC PHÁT TRIỂN

NGUYỄN THỊ NHUNG


NGHỆ THUẬT RỐI NƯỚC
TRONG KHÔNG GIAN VĂN HÓA NAM CHẤN

Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Việt Nam học
Mã số: 60 22 01 13




Người hướng dẫn khoa học: GS. TSKH. Vũ Minh Giang





HÀ NỘI - 2014

LỜI CẢM ƠN

Tác giả xin gửi lời cảm ơn chân thành đến quý thầy cô Viện Việt Nam

học và Khoa học Phát triển - Đại học Quốc gia Hà Nội cùng các thế hệ nghệ
nhân phường rối nước Nam Chấn (Nam Định) đã thường xuyên giúp đỡ, tạo
điều kiện cho tác giả trong suốt quá trình nghiên cứu, thực hiện đề tài.
Đặc biệt, tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến GS. TSKH.
Vũ Minh Giang đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tác giả thực hiện và hoàn
chỉnh luận văn.
Mặc dù đã cố gắng để hoàn thiện, song luận văn không thể tránh khỏi
thiếu sót, rất mong nhận được góp ý quý báu của thầy cô.

Hà Nội, ngày 22 tháng 10 năm 2014
Tác giả luận văn

Nguyn Th Nhung


LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan nội dung được trình bày trong luận văn này là kết
quả nghiên cứu của bản thân tôi dưới sự hướng dẫn trực tiếp của GS. TSKH.
Vũ Minh Giang.
Kết quả nghiên cứu này là hoàn toàn trung thực và không hề trùng lặp
với bất kỳ công trình nghiên cứu nào đã được công bố.
Nếu sai, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm.

i, ngày 22 tháng 10 năm 2014
Tác giả luận văn

Nguyn Th Nhung
1

MỤC LỤC
MỞ ĐẦU 4
1  4
2. Lch s u v 5
3. p ci c  7
4. Mm v u 8
u 9
u 9
7. D kia lu 9
8. C 10
NỘI DUNG 11
Chương 1: NAM CHẤN TRONG KHÔNG GIAN VĂN HÓA ĐỒNG
BẰNG BẮC BỘ 11
1.1. ng bng Bc B 11
1.1.1. Đặc trưng văn hoá vật chất 14
1.1.2. Đặc trưng văn hoá tinh thần 15
1.2. V m Trng bng Bc B 18
1.3. t Nam Chn (huyn Nam Trc - tnh) 23
1.3.1. Lịch sử hình thành và phát triển 23
1.3.2. Điều kiện tự nhiên và môi trường sinh thái 23
1.3.3. Dân cư và đặc trưng văn hóa 24
Chương 2: NGHỆ THUẬT RỐI NƯỚC VÙNG ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ 29
2.1. Lch s n ti ca rc 32
2.1.1. Lịch sử hình thành 32
2.1.2. Quá trình tồn tại, phát triển 35
c  ng bng Bc B 38
2.2.1. Cơ sở rối nước chuyên nghiệp 38
2

2.2.2. Phường rối nước dân gian 40

2.2.3. Các phường rối nước dân gian trên đất Nam Định 43
a ngh thut rc Vit Nam 47
2.3.1. Mặt nước là sân khấu biểu diễn 48
2.3.2. Thủy đình là hình tượng đặc trưng 50
2.3.3. Quân rối là hình tượng nghệ thuật 51
2.3.4. Kỹ thuật diễn rối 53
2.3.5. Tễu là nhân vật điển hình 55
2.3.6. Có sự hỗ trợ của âm nhạc, ánh sáng 57
2.3.7. Là sản phẩm của cư dân nông nghiệp vùng đồng bằng Bắc Bộ 58
Chương 3: SẮC THÁI RỐI NƯỚC PHƯỜNG NAM CHẤN 62
3.1. Ngh thut rc Nam Chn 62
3.1.1. Lịch sử ra đời và quá trình tồn tại 62
3.1.2. Kỹ thuật chế tạo quân rối và thiết kế sân khấu 66
3.1.3. Kỹ thuật diễn rối và các tích trò 71
3.1.4. Hệ thống âm thanh, ánh sáng 74
3.1.5. Rối nước Nam Chấn với lễ hội cổ truyền làng Bàn Thạch 75
c sc ca rc Nam Chn 77
3.2.1. Truyền thống lâu đời, tồn tại liên tục với các nghệ nhân tự làm rối 77
3.2.2. Phường rối đầu tiên có nữ giới tham gia 80
3.2.3. Phường rối có số lượng tích trò nhiều nhất 83
3.3. Thc trng ca rc Nam Chn 89
3.3.1. Tổ chức phường rối 89
3.3.2. Cách thức truyền nghề của phường rối 92
3.3.3. Quản lý của chính quyền và khả năng xã hội hóa 94
3.4. Mt s  xut bo t thut rc Nam Chn 108
3.4.1. Khôi phục, bảo tồn các tích trò cổ 97
3

3.4.2. Đổi mới đề tài, sáng tạo các tích trò mới phản ánh cuộc sống đương
đại 97

3.4.3. Thúc đẩy rối nước Nam Chấn tham gia hoạt động du lịch văn hóa 99
3.4.4. Hỗ trợ tài chính và tôn vinh các nghệ nhân rối nước 100
KẾT LUẬN 104
TÀI LIỆU THAM KHẢO 106
PHỤ LỤC 112

4

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. c  lo thu mo 
ci Ving  nhi tinh thvt cht ca
 Vit Nam  c trong sut chilch s  
d  thut ca gn
i va c c,
u v u v t Nam.
t lo thun thng hi t
tinh hoa ca nhiu lo ngh thuc, hi
ha truyn thdi
  t th ca Vit Nam
t trong nhng loc su ci
Ving bng Bc B.
1.2. Ý nghĩa khoa học: i Vii s 
a nhiu loi, r
thu phai nht, lu m 
 h tr Viy ai m
vi rc -  truyn hiu bit v c
 n king r ng bng
Bc B Vic Nam Chn (Nam Trc, nh)
gi t dn ch i. V bo t

huy di sp thit.
Mnh quan trng nng rc sau mt thi
gian phc hng bii giu m rng
ging r t nghng thi
  u ngh  c th h       
5

ng rng nhau vu khin, 
  c s   a t ng r  c kia  ,
a rc Nam Chu cn thit,
n thc, bo tngh thut rc.
1.3. Ý nghĩa thực tiễn:  du lch,  s gi ca
 Ving quc t u c
o bn nay, c Vit lo
biu cc Vit - mt lo
th gic bit trong nhng di sc Vit
Nam ng h    
vt th ci.
1.4. i con ca mnh, b
c bit vi ngh thuc c truyn cc i mong
mu khoa hc cho vic bo ti
 thuc sch Nghệ thuật rối nước trong
không gian văn hóa Nam Chấn  Th
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
u sm nh s i ca lo thut  bia
i th (1072 - 1128)
do tc l n  ng ch i  y,
ng nyc tit l u khin
i qua gch s, ngh thuc tn ti
 n.

T th k XX tr v u v ngh thuc b
b ng. T nha th k XXc bu tr 
u c hc gi dt s u:
- Nguyn Huy Hng (1987), Nghệ thuật múa rối nước Thái Bình, Ty

6

- Nguyn Huy Hng (1974), Nghệ thuật múa rối Việt Nam, 
- Nghệ thuật múa rối nước
- c Cung, (2006), Nghệ thuật múa rối nước Việt Nam

ng k ni- i, ngh 
 (ong) ng s 
Bảo tồn và phát triển nghệ thuật múa rối nước cổ truyền Thăng
Long - Hà Nộit qu ni bt u c  thu
thu, kht s  thc  
c  ng 
p dng th  bo t
 thu ra nhng, gi
 bo tn ngh thut r
Long - i. Theo kt qu u c  hin nay  ng
bng Bc B  15 ng r,   ng ri cn
c  u din rc p li
 .
G u “Nghệ thuật múa rối nước Việt
Nam   i s ca
  gc
b sung nhn thc chung v ngh thuc 
trc Vit Nam hin nay v
o tn.

Trong s  u rng th  n
lu“Sự phục hồi của rối nước vùng đồng bằng Bắc Bộ” (2012) c
Qunh (Vi Ly mi m  vng hp ri
-  rc ch Tht - 
7

Ni), c  ng minh s phc hi ca r
ng bng Bc B i mi. Vi vic tham kho nhi ca
ng rc c 
  i chiu vng ri Nam Chn (Nam Trc - nh).
t s kt qu  
 t thuch tnh
nh. Trong t   cn rc Nam Chn.
  t thu c 
mc sc ca rng Nam Chn
(Nam Trc - nh) so vi rng bng Bc B.
3. Phương pháp tiếp cận và tính mới của đề tài
3.1. Phương pháp tiếp cận
V t Nam h
gi c bip cn khu vc hc. Trong quan
h  ng ch
ng 
 t ngh thuc
Nam Ch       th      Nam
Chn), huyn Nam Trc, tnh 
 Bc B  i v ngh thuc Nam Chn.
 lun da mt s 
vc, ngh thut hc:
u - ngh thut
sn phu trong h tha

 Bc B a Vi
Ngh thut h thuc vi
 thuuyn thc sc ca Vit Nam.
8

  
tim ca ngh thuc Nam Chn
m v lch s  thut ti, ngh thut biu din,
n chung ngh thut rc Bc B.
3.2. Tính mới của đề tài
i c p nh
t tip cn khu vc hc, ch ra sng ri Nam Chn 
i m ca ngh thuc cng bng
Bc B Vit Nam.
 ,  u v ngh thu  c  Vi  

gi: Huy Hc Cu  
u c th v ng ri Nam Chn thm hin t
a lu   m s  khnh
n khai.
  ng dng thc t
ng rc Nam Chc 
bo tngh thut rc Nam Chn.
4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
4.1. Mục đích
4.1.1. Kh nh nh    a ri n ng Nam
Chn trong nn ngh thuc c truyng bng Bc B
4.1.2n gii thii quan
 ng ri  
4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

 c m kin thc hin nhng nhim v sau:
4.2.1u ngun gc n ti cng
ri Nam Chn.
9

4.2.2. Ch ra s a rc Nam Chn so vm chung
ca ngh thung bng Bc B Vit Nam.
4.2.3. u thc trng c c Nam Chn hi
mt s  xut bo tn ngh thung Nam Chn
(Nam Trc, nh).
5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
5.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: Ngh thuc cng r
gian Nam Chn  Nam Trnh.
5.2. Phạm vi nghiên cứu
Không gian: u ngh thut rng Nam Chn thuc
 Nam Chn huyn Nam Trc, tnh.
Thời gian: T khi ngh thung Nam Chn c
n nay.
6. Các nguồn tài liệu
Nguc tp h  lu  
c bi
u tha. T c tp hp, ti x 
n lc v  
Mt trong nhu quan tri k ca nhng ngh 
ng rn   
ngh thu
Tt c nhu thu thc x 
p.
7. Dự kiến đóng góp của luận văn

Thc hi  d kin nh
7.1. p cn mng hp: mng
r
10

7.2 u so s ch c
a rc Nam Chn so vm chung ca rng bng
Bc B Vit Nam.
7.3.  xut, kin ngh cho vic tip tu, bo t
 ca rc Nam Chn, rc Vit Nam tri hii

8. Cấu trúc luận văn
n m u tham kho, ph lc, luc c

Chương 1: Nam Chấn trong không gian văn hóa đồng bằng Bắc Bộ
Chương 2: Nghệ thuật rối nước vùng đồng bằng Bắc Bộ
Chương 3: Sắc thái rối nước phường Nam Chấn

11

NỘI DUNG
Chương 1: NAM CHẤN
TRONG KHÔNG GIAN VĂN HÓA ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ

1.1. Đặc trưng văn hóa đồng bằng Bắc Bộ
GS.   : "Trong các sắc thái phong phú và đa
dạng của văn hóa ở Việt Nam, đồng bằng Bắc Bộ được coi là một vùng văn
hóa độc đáo và đặc sắc" [58, tr. 48]
 T
 

 .
Xét về điều kiện tự nhiên, 
 
 
  
 
 c

   
,  
  g nam. “Địa hình
châu thổ có nhiều ô trũng, nghiêng từ tây bắc (phía đỉnh châu thổ) xuống
đông nam (phía biển). Ở Việt Trì và Sơn Tây, độ cao của đồng bằng lên tới 12
- 16m, có chỗ cao đến 18 - 25m như trên bậc thềm phù sa cũ nhưng dải đất
duyên hải từ Hải Phòng về đến Ninh Bình, độ cao trung bình chỉ còn trên
dưới 1m55, tr. 318].
K

12

 
 Trong tất cả các đồng
bằng của cả nước thì đồng bằng sông Hồng là nơi duy nhất có mùa đông lạnh
với 3 tháng có nhiệt độ dưới 18
o
C (nhiệt độ thấp tối thiểu có thể xuống tới 5
o
C)”
[55, tr. 319].

      l    mm.
Th  
g 
-  . 
 "Vào mùa mưa, nước từ khắp các vùng đất cao đều tụ tập
vào vùng trũng, mực nước có thể dâng lên cao đến vài ba mét làm cho mặt
nước sông và mặt nước đồng không còn phân biệt được [55, tr. 135]. 
 trong  
 
y

 



 
  

s. 
s o ra s t gi ng
bng Bc B  c.
    n  
   
13

t th 
. C, 
 

. 



   
  
,  
N  
              
 
 
. 

 chung 

 -  
 
 
 
g
               
 
  

14

1.1.1. Đặc trưng văn hoá vật chất
Văn hoá ẩm thực: 

cV
 
 






Văn hoá cư trú: 

  Nhà
ở của cư dân Việt Bắc Bộ thường là loại nhà không có chái, hình thức nhà vì kèo
phát triển. Nguyễn Khắc Tụng đã thống kê được 10 loại nhà vì kèo khác nhau.
Ngôi nhà ở đồng bằng Bắc Bộ thường sử dụng vật liệu nhẹ nhưng cũng tiếp
thu kĩ thuật và sử dụng các vật liệu bền như xi măng, sắt thép” [58, tr. 63].
 



              
 theo k, 
  .
Văn hoá trang phục: 
 
15

th  
        .
Đàn ông với y phục đi làm là chiếc quần lá tọa, áo cánh màu nâu sồng. Đàn
bà cũng chiếc váy thâm, chiếc áo nâu khi đi làm. Ngày hội hè, lễ tết thì trang
phục này có khác hơn: đàn bà với áo dài mớ ba mớ bảy, đàn ông với chiếc
quần trắng, áo dài the, chít khăn đen [67, tr. 254].



nay, trang 

Di sản vật thể khác 
 .  
  
         
 P
 
 
 
 
1.1.2. Đặc trưng văn hoá tinh thần
 
 
  
mang 
Sinh hoạt văn hóa nghệ thuật, tín ngưỡng của cư dân lúa nước rất đa
dạng. 
 
16

 

    
 ( X)

 XX 
  






         


    -
       . T    Nam
  .
c B  phi k n nhng sinh hong
. Nhng ng c 
th Mu, th  ngh u khc
Bm n ti trong l
hi  hl h  k
 
) 
) 

17

) 

- - 
 
 , 

 GS môi trường
cộng cảm về văn hóa, công mệnh về mặt tâm linh”.
 theo c

“nơi phát sinh nền văn hóa bác học”

,  
 T 
: “Trong thời kì Đại Việt, số người đi học, thi
đỗ ở vùng đồng bằng miền Bắc tính theo tỉ lệ dân số thì cao hơn rất nhiều so
với các nơi khác. Trong lịch sử 850 năm (1065 - 1915) khoa cử dưới các triều
vua, cả nước có 56 trạng nguyên thì 52 người là ở vùng đồng bằng miền Bắc”
[67, tr. 256]. TGS. Với đội ngũ trí thức
thời hiện đại, ở đây không chỉ là nơi đầu mối các trung tâm đào tạo và nghiên
cứu khoa học (90% các viện nghiên cứu và 64% các trường đại học), mà đội
ngũ trí thức cũng tập trung đông đảo nhất, chiếm 57% tổng số trí thức cả
nước” [58, tr. 65]. S 
 
 

V 
  
18

  B



i.
C  
 l
             
ong - i. 
    i

  

1.2. Vị trí Nam Trực trong vùng đồng bằng Bắc Bộ
Huyn Nam Trt phn ca huyng
u th k XIX. Huy
huyn thuc ph  ng (ph   t t i Trn, thi thuc
y lng, thi T i
ng, bao gm 4 huyn M L
Giao Thy). Huy
ng th 14 (1833) chia
huy           n Trc
am Trc. [65, tr. 32].
u th k XX huyn Nam Tr     p c mt phn
huyn Giao Thy) gm 9 tng v Da, C 
 nh, Sa Lung, Thi Liu).
 1968, 

















Nam Ninh. 26/2/1997, 







 - 





,
19







 2 








 29 


.
V m   n Nam Trc bao gm th trn Nam Giang -
huyn l ng, Nam M

Minh, Nam Ti          i,
Nam Thanh.
V 

 m 
 - 
 t trong s 9 huyn ca tnh ( 
            
T 




 , 





 , 

 ,  ( ), 








 
chy qua.
Đặc điểm vị trí của Nam Trực: Nnh  
 ng bng
ca bi hin tu ng ca bin [66, tr. 
Nam Trc thung bng ca bin.
20


, Nam Tri ph chu nh
ng ca bii Hu, Giao Thy ng huyn thuc
v hin tng ca binu Nam Tr
ng bng ca bin nhit
ng th hin ti, s gi ni 1700 gi; tng
ng nhi     ng b   p, tng nhi i
8600
o
C. V mt thc nhi
sa c
M   c  nh, huyn Nam Trc
na phn ca cb  c

- C
21

- Ci th
- C
- C hin tn
- Cnh quan b bin hin tn
- Cu th ngm bi
 Nam Trc 

 ng
.   15,2 km  




 14,5 



 thun li cho 


. Vi nn tng ca c
 o cho
Nam Tr độ ổn định cao nhất trong số 6 cảnh quan trong tỉnh, điều
kiện khai thác thuận lợi, cho nên nơi đây là nơi mà mật độ dân cư nông thôn
cao hơn cả (chỉ sau thành phố Nam Định)” [66, tr. 159].
u kin nhit n li, s gi nng t 1650 -
1700 ging nhi 8550 - 8600

o
ng
2 - ng b
- 
Huy  di   161,71 km
2
vi d  208014 

 (2008).
y,  km
2

 km
2

T  si   

  
a n  
 
 
  