Một số biện pháp dạy học nhằm “tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh” trong giờ đọc - hiểu tác phẩm “Chiếu cầu hiền”

1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài:
1.1. Cơ sở khoa học:
Hiện nay, trong xu thế đổi mới và hội nhập với thế giới, nền giáo dục nước ta
đang có những chuyển biến quan trọng. Nhiệm vụ đặt ra cho nhà trường là phải
nhanh chóng đáp ứng mục tiêu đào tạo trước yêu cầu xây dựng và phát triển đất
nước, phải xoay chuyển, nâng cao chất lượng giáo dục để đảm bảo việc cung cấp
nguồn lực lao động dồi dào với trình độ hoàn thiện cho nhu cầu xây dựng và phát
triển của đất nước trong thời kì công nghiệp hóa hiện đại hóa.
Vì thế, trong những năm đầu của thế kỉ mới, đánh dấu cho bước chuyển biến
của giáo dục trước nhiệm vụ lớn lao nói trên là việc thay đổi chương trình sách giáo
khoa (SGK) bậc Phổ thông cũng như đổi mới phương pháp dạy học (PPDH) theo xu
thế của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại. Những thành tựu về giáo
dục học, tâm lí học và lí luận dạy học đã mang đến những nhận thức mới về quá trình
đào tạo của nhà trường. Điểm nổi bật của nhận thức mới về giáo dục là quan điểm
giáo dục tích cực lấy người học làm trung tâm, người học giữ vai trò chủ động, sáng
tạo trong quá trình học tập.
Do đó, cần nhìn nhận rõ “yếu tố tất yếu chi phối quan hệ giáo dục, trung tâm
của hệ thống giáo dục, chính là người học”. (N. Kì tr. 25), “nói tới quá trình giáo dục
là nói tới việc tổ chức và hệ thống hóa các thể thức do học sinh sử dụng dưới sự định
hướng và kích thích của thầy giáo”.
1.2. Cơ sở thực tiễn:
Việc đổi mới nhận thức về quá trình giáo dục theo tinh thần nói trên đòi hỏi
người giáo viên phải có một sự chuyển biến mạnh mẽ từ nhận thức cho tới thái độ và
niềm tin vào vấn đề cơ bản: vai trò chủ thể tích cực học sinh trong học tập.
- Thực tiễn của hoạt động dạy học trong nhà trường thời gian qua cho thấy tác
động lớn lao của việc thay đổi quan điểm giáo dục: Đó là bước chuyển biến từ lối
dạy học cổ truyền lấy “thầy” làm trung tâm chi phối toàn bộ và tuyệt đối quá trình
giáo dục, áp đặt, nhồi nhét những giá trị đạo đức và kiến thức, kĩ năng lên người học,
2

sang việc lấy “trò” là trung tâm, là chủ thể. Bằng vai trò tich cực chủ động, người học
tự nỗ lực tìm tòi khám phá tri thức, nắm kĩ năng với sự hướng dẫn của thầy. Đây
chính là tinh thần cơ bản của giáo dục hiện đại, quan điểm giáo dục tích cực. Xu thế
dạy học nêu trên dần dần được khẳng định qua Nghị quyết số 40/2000/QH10, Chỉ thị
số 40/2001/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ, Luật Giáo dục (1998) và chương trình
giáo dục Phổ thông (cấp THPT) ban hành theo QĐ số 16/2006/ QĐ- BGDĐT của Bộ
trưởng Bộ GD&ĐT.
- Với quá trình triển khai thay đổi chương trình và SGK Ngữ văn THPT, việc
vận dụng quan điểm dạy học tích cực lấy học sinh là trung tâm nhằm phát huy tính
năng động sáng tạo của chủ thể người học trong giờ học Văn đã mang tới những triển
vọng khả quan. Bước chuyển của tình hình dạy học văn theo quan điểm giáo dục tích
cực đã tạo những thay đổi quan trọng về nhận thức và hành động tại các trường
THPT. Thế hệ học sinh ngồi trên ghế nhà trường hôm nay có điều kiện tiếp nhận
cách thức dạy học tiến tiến, từ đó các em có khả năng tích lũy hiểu biết và trau dồi
thái độ, cảm xúc để hoàn thiện nhân cách theo mục tiêu đào tạo đã đề ra.
Tuy nhiên, có một thực tế dễ thấy là những vướng mắc, lúng túng trong quá
trình đổi mới phương thức dạy học do sự níu kéo của thói quen cũ đã làm hạn chế
một phần vai trò chủ thể tích cực của học sinh để biến quá trình đào tạo thành tự đào
tạo. Từ đó, dẫn tới hiện tượng học sinh kém hào hứng học văn, chất lượng dạy học
văn có phần giảm sút. Tình hình trên đang thu hút sự chú ý của dư luận xã hội.
Ở tỉnh Sóc Trăng, do hoàn cảnh và điều kiện thực tế ở một địa phương thuộc
vùng xa, vùng sâu của Đồng bằng sông Cửu Long, việc đổi mới quan điểm dạy học
văn nói riêng theo tinh thần phát huy vai trò tích cực, chủ động, sáng tạo của người
học còn gặp nhiều khó khăn, trở ngại. Bản thân tôi cũng muốn tìm hiểu và góp phần
vào việc cải thiện tình hình dạy học văn tại trường học ở địa bàn của mình.
1.3. Vì lí do nêu trên, tôi xác định đề tài luận văn thạc sĩ chuyên ngành
Lý luận và phương pháp dạy học văn của mình là: Một số biện pháp dạy học
nhằm “tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh” trong giờ đọc - hiểu tác phẩm
“Chiếu cầu hiền” (Ngô Thì Nhậm) và Tây tiến (Quang Dũng) ở trường THPT.
3

2. Lịch sử vấn đề:
2.1. Vấn đề “tính tích cực học tập” và “tích cực hóa hoạt động học tập” của
học sinh vốn được đề cập từ lâu trong trong nhà trường các nước tiên tiến. Ở Việt
Nam, quan điểm này được vận dụng trong vài thập niên trở lại đây. Có thể nói đây là
luận điểm then chốt, là nền tảng của quan điểm giáo dục hiện đại được hình thành và
phát triển trên cơ sở của Triết học, Giáo dục học, Tâm lí học từ cuối thế kỉ XIX, đầu
XX, được vận dụng trong quá trình dạy học ở nhà trường.
Thực ra, từ thời cố đại, các nhà sư phạm nổi tiếng như Khổng Tử, Aristot đã
từng bàn tới việc phát huy tính tích cực chủ động của người học.
Tiếp đến vào thời Phục hưng, các nhà sư phạm như Komenxki, J. J Russo. J.
D. Usinxki cũng nêu nhiều kiến giải sâu xa về vấn đề này.
Rồi với trào lưu giáo dục hiện đại, những công trình đóng góp của các nhà tâm
lí học, giáo dục học làm cho quan điểm phát huy tính tích cực trở nên sâu sắc hệ
thống, tạo nền tảng cho quan điểm giáo dục mới.
2.2. Nhờ đó, trong dạy học nói chung và dạy học Văn nói riêng, chúng ta từng
biết đến những khái niệm nói trên. Phát huy “tính tích cực học tập” và “tích cực hóa
hoạt động học tập” của học sinh vốn là hai mặt của vấn đề phát huy vai trò chủ thể
tích cực của học sinh trong giờ học văn. Dựa vào đặc trưng của những vấn đề trên
trong hoạt động nhận thức của học sinh, tìm đến những cách thức tác động có hiệu
quả để giúp các cá thể học sinh trong cộng đồng lớp học có khả năng và điều kiện
vươn lên nắm tri thức và kĩ năng theo mục tiêu đề ra của quá trình đào tạo.
Có thể thấy trong thực tiễn của hoạt động dạy học từ lâu nay, người giáo viên
đã từng bước có sự nhận thức rõ về việc phát huy “tính tích cực học tập” và “tích cực
hóa” tới đối tượng dạy học bằng hệ thống các phương pháp và biện pháp dạy học
phong phú, đa dạng. Bởi nguyên tắc “tích cực hóa việc học tập của học sinh” đã từng
được xác định và gần đây lại được nhấn mạnh trong việc thay đổi chương trình SGK
Ngữ Văn vào năm 2003 (xem SGV Ngữ văn 10 thí điểm T.1 tr.8).
2.3. Vấn đề “tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh” xét theo góc độ
giáo dục và nghiệp vụ sư phạm là vấn đề cốt lõi của quá trình dạy học văn. Đặc biệt
4

với quan điểm giáo dục tích cực theo xu thế của nhà trường hiện đại thì nó lại nổi lên
như chiến lược dạy học.
2.4. Vấn đề “tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh” trong giờ học văn
là một khâu quan trọng trong hoạt động sư phạm của người giáo viên. Qua đó, trình
độ kiến thức khoa học, năng lực nghiệp vụ của người thầy được thử thách, kiểm
chứng. Vì thế, từ khi triển khai đổi mới việc dạy học văn, đây là vấn đề được người
dạy quan tâm học hỏi và chú ý trau dồi thường xuyên.
Trong quá trình thực hiện nhiệm vụ đào tạo của nhà trường thời gian qua, vấn
đề phát huy tính tích cực học tập của học sinh đã được đề cập khá nhiều. Từ các Nghị
quyết về Giáo dục của Đảng và Nhà nước, các văn bản chỉ thị hướng dẫn của Bộ GD
& ĐT, các bài viết chuyên đề đăng tải trên các tạp chí chuyên san giáo dục, vấn đề
này đã được quan tâm nghiên cứu. Nhờ đó, người giáo viên dạy Văn ở nhà trường
THPT có những căn cứ để xác định phương hướng cùng tiến hành những cách thức
dạy học cụ thể nhằm thúc đẩy việc “tích cực hóa hoạt động học tập” của học sinh
trong giờ Văn. Chúng ta có thể tích lũy, nắm bắt những hiểu biết, kinh nghiệm về
công việc sư phạm này từ các nguồn sách khá dồi dào về giáo dục học, tâm lý học, lí
luận dạy học, hoặc những tài liệu bồi dưỡng, hướng dẫn chuyên môn.
Có thể kể tới những tài liệu nói đó:
* Các Nghị quyết về giáo dục của Đảng, các Nghị định của chính phủ cùng
các văn bản hướng dẫn về thực hiện chương trình SGK của Bộ Giáo dục ban hành.
* Các tài liệu giáo trình về giáo dục học, Lí luận dạy học:
- Mảng sách dịch của nước ngoài (chủ yếu từ Liên Xô cũ): Giáo dục học của
Babanxki; Tâm lí học của Vugotxki, Leonchiev, Davudop; Lí luận dạy học của
Exipop, Lecne, Scatkin; Giáo trình Phương pháp luận dạy văn học (do Z. Ia rez chủ
biên).
Gần đây, nhờ mở rộng giao lưu, một số công trình nghiên cứu của các nhà
giáo dục các nước Phương Tây được giới thiệu (Ruxso, Dewey, Skinner…)
- Tài liệu biên soạn trong nước có: Các giáo trình giáo dục học và tâm lí học
(Tủ sách Đại học sư phạm); Giáo trình Phương pháp dạy học văn (do Phan Trọng
5

Luận chủ biên); Các bài viết của một số nhà giáo dục, sư phạm như: Hà Thế Ngữ,
Phạm Minh Hạc, Nguyễn Ngọc Quang, Phạm Tất Dong, Dương Trọng Bái, Thái Duy
Tuyên, Đặng Thành Hưng v.v…
Nhờ đó, những hiểu biết về “tính tích cực nhận thức” và “tích cực hóa hoạt
động nhận thức” ở học sinh có căn cứ tham khảo và thực hiện. Đặc biệt từ 1995, khi
quan điểm giáo dục tích cực được giới thiệu và vận dụng rộng rãi trong nhà trường
nước ta thì giáo viên trường phổ thông có điều kiện thuận lợi trong việc cập nhật
nguồn kiến thức từ khoa giáo dục và lí luận dạy học hiện đại vào công việc dạy học
của mình.
Ngoài ra, chúng ta không thể bỏ qua một nguồn tài liệu tham khảo quý báu đó
là các sáng kiến kinh nghiệm về dạy học văn theo hướng “phát huy tính tích cực” và
“tích cực hóa hoạt động học tập” được đúc kết từ phong trào thi đua “dạy tốt học tốt”
trong nhà trường thời gian qua.
3. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu:
3.1. Phạm vi nghiên cứu:
Dựa trên những kiến thức giáo dục học, tâm lí học và lí luận dạy học, đề tài
xác định vấn đề “tích cực hóa hoạt động học tập” của học sinh trong giờ đọc - hiều
văn bản tác phẩm ở trường THPT. Vấn đề “tích cực hóa hoạt động học tập” xét theo
góc độ tác động, kích thích, hướng dẫn của giáo viên để giúp học sinh vượt qua
những trở ngại khó khăn nhằm đảm bảo vai trò chủ thể của người học trong quá trình
hiểu biết, cảm thụ văn chương. Như vậy, bên cạnh việc “phát huy tính tích cực” là
đặc tính vốn có của từng cá thể học sinh, việc sử dụng các biện pháp tác đông kích
thích nhằm “tích cực hóa hoạt động học tập” sẽ góp phần giải quyết những mâu
thuẫn thường gặp về trình độ năng lực của người học trong cộng đồng lớp học qua
giờ văn.
3.2. Đối tượng nghiên cứu:
Đề tài hướng tới đối tượng nghiên cứu như sau:
- Vấn đề “tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh” trong giờ đọc - hiểu
văn bản - tác phẩm.