Khảo sát và phân loại câu đơn trong tiểu thuyết “Thời xa vắng” của tác giả Lê Lựu

Website: Email : Tel : 0918.775.368
Khảo sát và phân loại câu đơn trong tiểu thuyết “Thời xa vắng” của tác giả Lê
Lựu
I. Cơ sở lý thuyết
1. Câu đơn
Là loại câu cơ sở, phổ biến nhất của loại hoạt động giao tế ngôn từ. Phần lớn
câu đơn tiếng Việt ứng với một kết cấu chủ - vị. Câu đơn mang thông tin ngữ nghĩa
tự thân, trong khi câu ghép phần lớn mang thông tin ngữ nghĩa kết hợp.
Câu đơn, ngoài kết cấu chủ - vị là hạt nhân, còn được xây dựng bằng những
đơn vị khác, bằng các kết cấu khác. Đó là câu đơn một tiếng: “Mưa!”, “Cháy!”;
câu đơn một từ đa tiết: “Cánh đồng”; câu đơn một đoản ngữ: “Một buổi sáng mùa
thu”, “Đêm trắng”, “Càng đánh càng mạnh”; câu đơn một kết cấu cố định: “Ý chí
kiên cường và phẩm chất cao cả.” v.v…
Kết cấu cú pháp của câu đơn quy định nghĩa cú pháp của nó. Câu có thể là
câu kể, câu hỏi, câu cầu khiến và trong mỗi kiểu câu như vậy lại có thể là câu
khẳng định hoặc phủ định.
Các kiểu câu đơn trên đây có sự đối lập về dạng thức. Dạng thức trong tiếng
Việt được thể hiện bằng con đường từ vựng - ngữ pháp và bằng ngữ điệu với các
từ tình thái.
2. Phân loại câu đơn
Có thể có nhiều cách phân loại câu đơn theo những tiêu chí khác nhau.
- Phân theo tiêu chuẩn từ loại làm vị ngữ, chúng ta có những kiểu câu với
những ý nghĩa khác nhau: câu định danh, câu quá trình, câu tính chất, v.v…
1
Website: Email : Tel : 0918.775.368
- Phân theo thói quen sử dụng, chúng ta có câu bình thường với nòng cốt chủ
- vị và câu đặc biệt không đủ nòng cốt chủ - vị.
- Phân theo cơ sở cấu tạo, chúng ta có câu hai thành phần được cấu tạo trên
cơ sở kết cấu chủ - vị, câu một thành phần được cấu tạo trên cơ sở từ và cụm từ.
- Phân theo cơ sở ngữ nghĩa, có hai nhóm kiểu câu cơ bản là câu sự kiện và
câu định danh.

3. Mô hình tổng quát câu đơn
Sự khác nhau trong nội bộ các câu đơn tiếng Việt không phải là sự khác
nhau về độ ngắn dài mà cái quy định sự khác nhau là tính chất các quan hệ trong
mô hình. Trong câu có các thành phần chính và các thành phần phụ và chúng có
những quan hệ khác nhau ở trong câu. Chẳng hạn, cũng là thành phần phụ thuộc
nhưng định ngữ và bổ ngữ có giá trị khác nhau đối với toàn câu. Sự hiện diện của
bổ ngữ có tác động đến tổ chức chính của câu. Còn định ngữ chỉ có tác động đến
một từ hoặc một nhóm từ trong thành phần chính và thành phần thứ mà thôi. Vì vậy
có thể xem bổ ngữ như là thành phần thường trực của câu. Có thể khái quát quá
trình hình thành mô hình câu đơn điển hình của tiếng Việt như sau:
Mô hình cơ sở C – V
Mô hình tổng quát P – C – V – B
Ở đây P là đại diện cho các thành phần phụ. Vị trí đại diện của nó là đầu câu
(chủ yếu là trạng ngữ).
Mô hình suy diễn Px – Cx – Vx – Bx
Ở đây x tượng trưng cho quá trình khai triển cấu trúc của các thành phần
câu. Chính yếu tố x này cũng tạo ra những khó khăn khi phân loại. Yếu tố x cũng
2
Website: Email : Tel : 0918.775.368
có tổ chức của riêng mình. Nó có thể là một tiếng, một từ, một tổ hợp từ hay đoản
ngữ, một kết cấu chủ - vị theo những mối quan hệ một chiều và nhiều chiều đối với
thành phần mà nó liên đới.
Tóm lại, trong tiếng Việt các câu đơn có thể quy thành các mô hình tiêu biểu
như sau:
- Câu đơn một từ: một dạng của câu đơn không đủ thành phần, không có chủ
ngữ, không có vị ngữ.
- Câu đơn một thành phần: thường không có thành phần chủ ngữ hoặc chủ
ngữ zéro. Thường thường chủ ngữ được rút gọn trong các câu miêu tả, tính chất và
quá trình. Mô hình Ø – V.
- Câu đơn hai thành phần có vị ngữ danh từ. Mô hình C – V (là +danh từ)

- Câu đơn hai thành phần có vị ngữ tính từ. Mô hình C – V (là + tính từ)
- Câu đơn hai thành phần với vị ngữ danh từ hoặc tổ hợp danh từ không có
hệ từ. Mô hình C – V (danh từ).
- Câu đơn hai thành phần với vị ngữ động từ. Đây là loại câu cơ bản và phổ
biến nhất trong tiếng Việt. Kết cấu và ý nghĩa của vị ngữ kiểu câu này là khá đa
dạng và phong phú. Mô hình C – V (động từ). Mô hình này lại có nhiều kiểu mô
hình nhỏ:
+ C – V (động từ nội động)
+ C – V – B
+ C1 – V1 – C2 – V2
+ C –V1 – V2 – B
- Câu đơn hai thành phần có vị ngữ là tổ động từ + tính từ
- Câu đơn hai thành phần với vị ngữ là tổ hợp từ cố định.
3
Website: Email : Tel : 0918.775.368
Mô hình C – V (thành ngữ).
- Câu đơn khai triển: Cx – Vx – Bx.
II. Tư liệu
Trên đây là một số vấn đề về lý thuyết cần lưu ý trước khi đi vào công việc
khảo sát và phân loại câu đơn trong tiểu thuyết “Thời xa vắng” của tác giả Lê Lựu
(NXB Hội Nhà Văn, Hà Nội, 2002). Phần tư liệu được khảo sát là chương 10.
Chúng tôi phân loại câu đơn thành câu đơn bình thường và câu đơn đặc biệt.
1. Câu đơn bình thường
1. Anh nói lại xem nào!
2. Sẵn mặc cảm sự nhường nhịn chiều chuộng của mình lại hoá thành kẻ
mất thế, Sài bực dọc.
3. Châu muốn thét lên: “đồ ngu”.
4. Nhưng cô vẫn nói giọng dịu dàng.
5. Nói xong, cô nhanh chóng bước ra khỏi cửa như chỉ sợ đứng lại thêm
một vài giây nữa là cô không thể kìm giữ nổi những câu nói nặng nề thô bạo cứ

muốn hắt vào mặt như hắt một bát nước bẩn vào mặt cái con người đần độn, vô ý.
6. Mấy ngày nay anh ta bế thốc thằng bé ra đường để khoe khi nói
chuyện với người quen làm nó nhiễm lạnh.
7. Sáng nay Châu xin được một bông hồng bạch to như cái chén vại và
mấy quả quất hồng bì rồi phải xuống cơ quan giải quyết mấy việc gấp.
8. Mà anh ta lại thích làm lụng chân tay chứ đâu có ý thích tìm tòi
nghiên cứu.
4
Website: Email : Tel : 0918.775.368
9. Cô có nề hà gì mà không cố lên tạo điều kiện cho chồng phát triển.
10. Thật không ngờ Châu đã lầm đến mức này!
11. Châu luống cuống nhét viên thuốc vào quả chanh nướng rồi lấy ra đốt
bằng lửa than cho cháy thành than trắng đem pha vào nước sôi để nguội cho con
uống.
12. Bao nhiêu người quanh khu tập thể chạy đến mách bảo.
13. Người ta lấy hộ lá thèn lèn, búp ổi rang vàng sắc đặc, cho uống.
14. Xe của cơ quan anh trai cô cũng đến đưa cháu đi cấp cứu.
15. Trong mê man hoảng hốt cô chỉ thấy sự đùm bọc của những người
ruột thịt nhà mình.
16. Đấy là chưa kể nỗi hận về kẻ gây ra tai hoạ lại chính là anh.
17. Tại sao ở ngay nội thành mà để cháu bé mất quá nhiều nước mới đưa
đến bệnh viện?
18. Mạch đập chìm và huyết áp cũng tụt đến mức nguy cấp.
19. Và lúc ấy một cháu bé ba tháng đã tắt thở trên bàn cấp cứu cũng vì ỉa
chảy mất quá nhiều nước.
20. Người ta phải khiêng cô sang phòng cấp cứu của người lớn.
21. Trước cảnh cháu, con em mình “ngàn cân treo sợi tóc” nỗi đau đớn
hoảng hốt hiện trên hàng chục khuôn mặt của những người ruột thịt của Châu.
22. Người ta nhìn Sài như một tên tội phạm.
23. Bằng sự từng trải của mình ngay phút đầu tiên nguy cấp anh trai của

Châu đã đánh xe đi đón bạn anh là bác sĩ phó giám đốc của bệnh viện nổi tiếng về
khoa nhi của cả thành phố.
24. Một tập thể bác sĩ và y sinh được tập trung xử lý “ca” này.
25. Cho đến năm năm sau anh vẫn không hiểu tại sao suốt cả mười hai
ngày đêm ấy anh đã không hề chợp mắt một giờ.
26. Thằng bé chỉ còn như con mèo ốm.
27. Xót ruột quá Sài kêu lên.
5
Website: Email : Tel : 0918.775.368
28. Chị ơi, chị xem... thế nào... hay là...
29. Các ông, các bà sợ con đau sao không để ở nhà mà chữa
30. Năm năm sau vẫn thấy rùng mình hoảng sợ về những ngày ấy.
31. Châu chỉ hoảng hốt ngất đi trong đêm cấp cứu con.
32. Những ngày sau cô vẫn vào ngồi cùng chồng bên bàn tiếp nước.
33. Đến bây giờ, ngay lúc bình tĩnh nhất, mọi người vẫn có thêm một ấn
tượng nữa về anh.
34. Đã là thằng ngu ai cũng có quyền khinh bỉ, coi thường.
35. Châu không thể ăn được cơm của bệnh viện.
36. Dù thế vẫn có một cái gì đó phải kìm lại.
37. Cô trở nên ít nói.
38. Chỉ có những công việc cần nhắc nhở, sai khiến cô mới nói với chồng
như bất cứ ngừơi nào khác.
39. Từ khi lấy vợ đến giờ đây là lần đầu tiên anh cảm thấy cô đơn quá,
bất lực quá.
40. Cũng là lần đầu tiên Sài thấy sợ hãi những cái nhìn lạnh nhạt, những
lời nói lạnh nhạt của vợ và cả gia đình cô.
41. Anh càng cố, càng thấy nó bấp bênh thêm.
42. Nó cứ lặng đi không nói năng gì.
43. Đến khi anh quyết định: “Chuẩn bị quần áo, sáng mai đi. Không phải
bàn bạc gì nữa”.

44. Biết khó lòng làm trái quyết định của bố, nó liền oà khóc, quỳ xuống
chắp hai tay như khấn.
45. Tính đau đớn trở về nhà.
46. Gần như ngày nào tôi cũng bắt gặp sự nhớn nhác, sấp ngửa của em
anh.
47. Nhưng nó rất thoả mãn, có phần vênh vang cái tài ba của nó đã có
được vợ con, nhà cửa.
6
Website: Email : Tel : 0918.775.368
48. Nó đã sẵn sàng từ bỏ tất cả những thằng bạn lên án nó.
49. Biết đâu nó chả từ bỏ mình luôn.
50. Tôi với anh chỉ là mối hận của nó về chuyện vợ con trước đây.
51. Cái đau đớn nhất trong anh là tất cả mọi hy vọng về một thằng em trai
với sự “làm nên” của nó bị sụp đổ.
52. Cái hy vọng về một gia đình đoàn tụ êm đẹp, cô em dâu người Hà Nội
vẫn có thể quý trọng, kính nể, nghe lời người chị dâu ở nhà quê cũng sụp đổ.
53. Anh tiếc cái công lao vun đắp hàng mấy chục năm nay của mình.
54. Sài vừa vớt rau vừa hỏi.
55. Vợ không thưa.
56. Anh nói chuyện với em trai như nói với người ngoài đường.
57. Cháu ra viện từ hôm nào?
58. Hôm nay đi Hà Nội có chút việc gặp mấy người nói cháu ốm mới
biết.
59. Anh nhồi thuốc vào nõ, hút một điếu thuốc lào, uống một chén nước
rồi xách túi.
60. Anh ăn đâu mà!
61. Sài đành lặng lẽ tiễn anh.
62. Sài làm gì cứ tiếp tục đi, tiễn làm gì.
63. Nghe giọng có phần dỗi lẩy của anh trai, Sài nghẹn đi.
64. Lẽo đẽo theo anh một đoạn khá xa Sài mới hỏi.

65. Tình hình ở nhà độ này thế nào anh.
66. Chỉ có ốm đau liểng xiểng chứ chả có chuyện gì.
67. Nãy anh không bảo em để lấy ít thuốc.
68. Chà, đói ăn, nhà quê ốm mấy ai uống thuốc.
69. Thôi Sài bận, về làm gì.
70. Sài đã nóng bừng ở mặt về cái kiểu dỗi lẩy của anh.
7
Website: Email : Tel : 0918.775.368
71. Sài đã phải dày mặt về tội thiếu đàng hoàng sòng phẳng của gia đình
nhà mình.
72. Nhưng cái làm cho Sài điếng người muốn ứa nước mắt lúc quay về là
câu nói trước khi anh lên xe.
73. Cô càng khinh rẻ cung cách sống của anh em nhà Sài.
74. Chừng mười lăm hai mươi phút không thấy Sài về cô dậy dọn mâm
bát ăn cơm.
75. Đã cùng ăn chung “một chế độ”, cô cũng cố tạo ra sự riêng biệt: gắp
rau ra đĩa, xúc thịt rang tôm vào bát, pha nước chấm, thứ gì cũng chỉ vừa đủ một
người ăn.
76. Thì ra người Hà Nội nhiều lúc cũng mất lịch sự như thường.
77. Anh mẩm bụng và mỉm cười chua chát rồi lặng lẽ dọn mâm bát ngồi
ăn một mình.
78. Anh lững thững dắt xe ra cổng mà không biết rẽ đường nào và đi đến
đâu.
79. Anh đạp xe quanh hồ Hoàn Kiếm, quanh hồ Thuyền Quang.
80. Phần vì sợ ai cũng có gia đình vợ con có công việc hoặc sự hẹn hò.
81. Đến hơn mười giờ đêm, không biết đi đâu, đến đâu, anh đành quay về
nhà.
82. Làm xong cái việc bắt buộc ấy cô lại vào màn.
83. Anh bật điện dắt xe xuống bếp.
84. Cô ngồi dậy tắt điện và nói như ra lệnh.

85. Anh tìm diêm châm đèn dầu.
86. Anh vo gạo, bắc bếp.
87. Trong khi đợi cơm sôi anh xát xà phòng vào tã lót.
88. Tình trạng ấy diễn ra trong năm ngày.
89. Cái lý do để họ ăn chung trở lại dễ dàng như một thứ trò chơi của trẻ
con.
8