CHẾ ĐỘ TÀI SẢN GIỮA VỢ VÀ CHỒNG

CHẾ ĐỘ TÀI SẢN GIỮA VỢ VÀ CHỒNG
Chế độ tài sản giữa vợ và chồng trong tư pháp quốc tế là một vấn đề hết sức phức
tạp. Cho đến nay, quan điểm của các tác giả luật học về vấn đề này vẫn chưa thống
nhất. Công ước ngày 14 tháng 3 năm 1978 của Hội nghị La Hay (sau đây gọi tắt là
Công ước 78) là biểu hiện của một sự thỏa hiệp sau những cuộc tranh luận hết sức sôi
nổi về chủ đề này. Trong tham luận này, Công ước 78 sẽ được sử dụng như một nguồn
tham khảo.
I. QUY PHẠM XUNG DỘT VỀ CHẾ DỘ TAI SẢN GIỮA VỢ VA CHỒNG
Trong phần này sẽ đề cập đến 2 vấn đề : Vấn đề định danh quan hệ tài sản giữa vợ và
chồng(A) và vấn đề xác định luật áp dụng (B).
A. KHÁI NIỆM "CHẾ ĐỘ TÀI SẢN GIỮA VỢ VÀ CHỒNG" VÀ VẤN ĐỀ ĐỊNH
DANH QUAN
HỆ TÀI SẢN GIỮA VỢ VÀ CHỒNG
Chế độ tài sản giữa vợ và chồng là những mối quan hệ đặc biệt về tài sản phát sinh từ
quan hệ hôn nhân: Hành vi kết hôn có hậu quả là khiến cho tài sản riêng của vợ và
chồng trở thành tài sản chung (tùy theo từng trường hợp cụ thể), khiến cho mỗi người
phải có trách nhiệm về những khoản nợ của người kia hoặc ít ra tài sản riêng của mỗi
người trở thành vật bảo lãnh cho các khoản nợ của người kia. Thông thường, những
khoản nợ của người vợ hoặc người chồng chỉ phát lộ ra khi người đó rơi vào tình trạng
phá sản hoặc mất khả năng trả nợ.
Kết hôn: trong thời gian gần đây, một số nước chấp nhận những hình thức chung sống
gần giống kết hôn dựa trên cơ sở "thỏa thuận tổ chức cuộc sống chung". Đây là một
hình thức cho phép hai người khác giới hoặc cùng giới đăng ký sống chung với nhau.
Một số nước phương Tây còn tiến xa hơn trong việc mở rộng áp dụng “hôn nhân” cho
các hình thức chung sống này. Thoe đó, họ đưa vào khái niệm “hôn nhân” cả các
trường hợp kết hôn giữa những người đồng giới. Chúng ta sẽ không phân tích hệ quả
pháp lý của hiện tượng này bởi nó không nằm trong chủ đề của bài viết.
Pháp luật của các nước đều ít nhiều chứa các quy định tối thiểu về quan hệ tài sản
giữa vợ và chồng. Tập hợp các quy định tối thiểu này tạothành chế định "chế độ tài
sản cơ bản giữa vợ và chồng". Trong Tư pháp quốc tế, có một xu hướng rất rõ nét coi
chế định này là một chế định riêng, bao gồm các nghĩa vụ tài sản cơ bản của người

này đối với người kia. Tức là mỗi người phải có nghĩa vụ đáp ứng các nhu cầu của
người kia và phải có trách nhiệm đối với những khoản nợ của gia đình do người kia
cam kết.
Cần phải phân biệt quan hệ tài sản giữa vợ và chồng với quan hệ cấp dưỡng giữa vợ
và chồng. Ranh giới phân biệt hai lĩnh vực này đôi khi không rõ ràng, nhất là trong
trường hợp xảy ra ly hôn. Khi đó, thẩm phán có thẩm quyền xác định, và nếu thấy cần
thiết sẽ giao tài sản của người này cho người kia hoặc giao tài sản chung của hai vợ
chồng cho một người với lý do để thực hiện nghĩa vụ cấp dưỡng (theo pháp luật của
Anh). Nếu trên thực tế hai vợ chồng đã sống ly thân và đưa đơn ra tòa xin ly hôn thì
nghĩa vụ cấp dưỡng không thuộc phạm vi quan hệ tài sản giữa vợ và chồng.
Thừa kế: Cũng cần phân biệt quan hệ tài sản giữa vợ và chồng với quan hệ thừa kế
giữa vợ và chồng. Trong nhiều trường hợp, việc xác định một quy định liên quan đến
quyền của người vợ hoặc người chồng còn sống đối với tài sản của người kia thuộc
nhóm quan hệ tài sản giữa vợ và chồng hay nhóm quan hệ thừa kế không phải lúc nào
cũng hiển nhiên, dễ dàng.
Trợ cấp hưu trí: Các cơ quan nhà nước và không ít doanh nghiệp đã tạo cho nhân viên
của mình một chế độ về trợ cấp hưu trí. Chế độ này không chỉ liên quan đến bản thân
người lao động làm việc cho cơ quan hay doanh nghiệp đó. Trong trường hợp người lao
động chết đi, nó còn có liên quan đến vợ (hoặc chồng) và con chưa đến tuổi thành
niên của người lao động đó. Mặc dù trợ cấp hưu trí có giá trị kinh tế đáng kể, tuy
nhiên Tư pháp quốc tế xếp quan hệ này vào một chế định riêng, chứ không thuộc
nhóm quan hệ tài sản giữa vợ và chồng.
Tóm lại, trên đây tôi đã xem xét đến vấn đề định danh quan hệ tài sản giữa vợ và
chồng. Sau đây chúng ta sẽ nghiên cứu vấn đề xác định luật áp dụng.
B. XÁC ĐỊNH LUẬT ÁP DỤNG
1. Yếu tố hệ thuộc để xác định luật áp dụng
Không thể phủ nhận rằng chế định tài sản giữa vợ và chồng liên quan chặt chẽ tới chế
định kết hôn. Quan hệ hôn nhân không chỉ là quan hệ riêng giữa vợ và chồng mà nó
còn liên quan đến người thứ ba.
Điều này được công nhận ngay cả ở những nước mà về nguyên tắc, việc kết hôn

không ảnh hưởng gì đến tài sản của hai người (luật của Anh, luật của các nước hồi
giáo).
Chúng ta không thể bỏ qua việc xác định luật áp dụng đối với chế độ tài sản giữa vợ
và chồng. Cả người vợ, người chồng và người thứ ba đều quan tâm đến việc quan hệ
pháp lý của họ do luật nào điều chỉnh. Do đó, nên xây dựng những quy định cụ thể và
rõ ràng và tránh tình trạng phụ thuộc vào các giải pháp tình thế mỗi khi nảy sinh vấn
đề.
Trước đây, ở nhiều nước, vấn đề này tương đối phức tạp vì người phụ nữ đã kết hôn bị
coi là người không có năng lực pháp luật. Nhìn chung, phong trào giải phóng phụ nữ
đã mang lại kết quả tốt đẹp vì quan niệm coi người phụ nữ đã kết hôn không có năng
lực pháp luật đã bị bãi bỏ. Ngày nay, chúng ta đã có ý thức về các quyền cơ bản của
con người trong đó có quyền bình đẳng giới.
Về luật áp dụng: Cần phải xác định khuôn khổ pháp lý phù hợp áp dụng đối với quan
hệ giữa vợ và chồng. Cụ thể, cần phải lựa chọn giữa luật của nước mà hai người cùng
mang quốc tịch hay luật của nước nơi thường trú chung của hai vợ chồng.
Nếu hai vợ chồng không cùng quốc tịch thì cần phải tìm ra một giải pháp thay thế, đó
là luật của nước nơi thường trú chung của hai vợ chồng.
Do các nước tham gia đàm phán không chấp nhận giải pháp về một quy phạm xung
đột duy nhất nên Công ước 78 là kết quả của một sự thỏa hiệp. Tính chất phức tạp
của vấn đề đã giải thích tại sao các bên tham gia không đạt được thành công.
Trước khi Công ước 78 có hiệu lực, trong tư pháp quốc tế của Cộng hòa Pháp, ý chí
của vợ và chồng đối với việc lựa chọn luật áp dụng đóng vai trò khá quan trọng. Ý chí
này thường được suy đoán. Trên cơ sở suy đoán, vợ và chồng đều mong muốn lựa
chọn áp dụng luật của nước nơi cư trú chung đầu tiên của hai vợ chồng.
Chính điều này đã giúp chúng ta làm rõ một quan niệm tương đối mới, đó là quyền tự
do ý chí của hai vợ chồng. Công ước 78 cho phép hai vợ chồng tự do lựa chọn luật
điều chỉnh chế độ tài sản giữa hai người, tuy nhiên quyền tự do lựa chọn này vẫn bị
hạn chế trong một phạm vi nhất định (Điều 3, Công ước 78).
Do việc suy đoán không đủ căn cứ để khẳng định việc lựa chọn luật áp dụng của hai
vợ chồng nên cần phải thể hiện sự lựa chọn trong một cách rõ ràng. Ít nhất, giữa hai

vợ chồng phải thể hiện sự lựa chọn bằng văn bản viết và ký tên (Điều 12).
Trong nhịp sống hiện đại ngày nay, giới trẻ rất thích đi đây đó, chính vì vậy một quy
phạm xung đột mềm dẻo sẽ phù hợp với tình hình thực tế hơn.
Cũng như trong lĩnh vực thừa kế, giả thiết lý tưởng là chọn được một hệ thống pháp
luật duy nhất điều chỉnh tất cả các quan hệ tài sản giữa vợ và chồng. Tuy nhiên, một
số nước rất khó chấp nhận việc quan hệ sở hữu, ngay cả khi đó là quan hệ sở hữu
giữa hai vợ chồng, được điều chỉnh bởi một hệ thống pháp luật khác với hệ thống
pháp luật của nước nơi có tài sản. Điều này giải thích tại sao Công ước 78 cho phép vợ
và chồng lựa chọn luật áp dụng đối với tài sản của hai người là luật nơi có tài sản, có
thể là 1 hoặc nhiều hệ thống pháp luật (khoản 3 điều 3 Công ước 78). Quy định này
cho phép tránh gặp phải một số phiền phức.
2. Thay đổi chế độ tài sản giữa vợ và chồng và đặc biệt là thay đổi luật áp dụng đối
với chế độ tài sản giữa vợ và chồng.
Trước đây, quy định nội luật của phần lớn các nước công nhận nguyên tắc chế độ tài
sản giữa vợ và chồng không thể thay đổi. Tuy nhiên, khoảng 10 năm trở lại đây,
nguyên tắc này đã dần dần bị bãi bỏ. Điều này đã được phản ánh trong luật tư pháp
quốc tế. Người ta không còn phản đối một cách mạnh mẽ việc thay thế luật điều chỉnh
chế độ tài sản giữa vợ và chồng áp dụng từ khi tiến hành nghi thức kết hôn bằng luật
của một nước khác. Có hai trường hợp thay đổi luật áp dụng đối với chế độ tài sản
giữa vợ và chồng là: thay đổi theo ý chí của vợ và chồng thể hiện qua văn bản và thay
đổi đương nhiên.
Việc thay đổi luật áp dụng đối với chế độ tài sản giữa vợ và chồng là một ý tưởng hay
do vậy chúng ta nên xem xét đến tầm quan trọng của nó. Công ước 78 là một cơ hội
để chúng ta suy ngẫm về điều này.
a. Tầm quan trọng của việc thay đổi luật áp dụng
Trước hết, đó là trường hợp thay đổi luật áp dụng sau khi hai vợ chồng có văn bản thể
hiện ý chí của mình: hai vợ chồng lựa chọn luật trong nước của một nước khác thay
thế cho luật trong nước đã được áp dụng trước đó.
Điều này có nghĩa là gì? Cần phải giải thích cụ thể tầm quan trọng của việc "lựa chọn".
Theo quan điểm của một số người, chỉ cần "lựa chọn" luật của một nước khác (lựa

chọn đơn thuần) thì sẽ phải áp dụng chế độ tài sản giữa vợ và chồng quy định trong
hệ thống luật đó. Việc lựa chọn luật áp dụng đối với chế độ tài sản giữa vợ và chồng
theo quy phạm của luật tư pháp quốc tế không thể không được thể hiện trong nội luật
của hệ thống pháp luật được lựa chọn.
Tôi không hoàn toàn đồng ý với quan điểm này. Theo tôi, cần phải nhớ rằng giữa hai
vợ chồng đã có quan hệ pháp luật về tài sản trước khi hai vợ chồng lựa chọn một hệ
thống pháp luật khác để áp dụng đối với quan hệ này trong thời kỳ hôn nhân. Quan hệ
pháp luật này không thể bị thay thế bằng một quan hệ pháp luật khác. Hệ quả pháp lý
thông thường nhất của việc lựa chọn một hệ thống pháp luật khác có lẽ chỉ là mối
quan hệ pháp luật ban đầu tiếp tục tồn tại. Thông thường, hai vợ chồng không gặp
phải vấn đề khó khăn gì bởi vì các quy định có hiệu lực bắt buộc của luật được lựa
chọn khá tự do, cho phép hai vợ chồng có thể thỏa thuận trong hợp đồng hôn nhân
những điều khoản phù hợp với mình. Do đó, người ta thường cho rằng quan hệ pháp
luật đã xác lập không phải áp dụng các quy phạm có hiệu lực bắt buộc của pháp luật
đã lựa chọn.
Trường hợp này cũng tương tự như trường hợp các bên trong hợp đồng thương mại
thỏa thuận về việc để quan hệ hợp đồng chịu sự điều chỉnh của hệ thống pháp luật
khác với hệ thống pháp luật đã áp dụng trước đó. Tức là vẫn cùng một loại quan hệ
hợp đồng đó nhưng lại chịu sự điều chỉnh của một hệ thống pháp luật khác. Ở đây
không phải một hợp đồng khác thay thế cho hợp đồng trước đó.
Nếu chúng ta chấp nhận rằng quan hệ pháp luật giữa vợ và chồng không thay đổi dù
luật áp dụng đối với quan hệ đó thay đổi thì điều đó dẫn đến hệ quả pháp lý là nếu hai
vợ chồng muốn thay đổi quan hệ pháp luật của mình và lựa chọn chế độ tài sản giữa
vợ và chồng là một chế độ tài sản khác trong khuôn khổ hệ thống pháp luật mới được
lựa chọn thì họ phải tiến hành thêm một thủ tục phụ nữa.
Ví dụ: một cặp vợ chồng người Anh khi kết hôn đã lựa chọn chế độ tài sản giữa vợ và
chồng là chế độ tài sản riêng theo pháp luật Anh. Sau đó, họ muốn chọn luật áp dụng
là luật Hà Lan để thay đổi chế độ tài sản riêng thành chế độ tài sản chung toàn bộ.
Cặp vợ chồng này phải tiến hành hai thủ tục sau: trước hết, họ phải chọn luật áp dụng
đối với chế độ tài sản giữa vợ và chồng là luật Hà Lan. Thứ hai, họ phải làm những thủ

tục mà pháp luật Hà Lan yêu cầu để thay đổi chế độ tài sản giữa vợ và chồng: tức là
chuyển từ chế độ tài sản riêng thành chế độ tài sản chung toàn bộ. Ưu điểm của giải
pháp này là hai vợ chồng phải tính đến hệ quả pháp lý của quyết định thay đổi luật áp
dụng của mình nếu không họ buộc phải tiến hành thanh lý chế độ tài sản trước đó.
Sau đây, chúng ta sẽ xem xét từng phương thức thay đổi luật áp dụng.
b. Theo Công ước 78, trong thời kỳ hôn nhân, hai vợ chồng có thể lựa chọn pháp luật
của nước khác để áp dụng cho chế độ tài sản của mình (xem điều 6).
Chúng ta đều đồng ý cho rằng chính điều luật này cũng cho phép hai vợ chồng đồng
thời được lựa chọn chế độ tài sản phù hợp với mình được quy định trong nội luật của
hệ thống pháp luật đã chọn. Tuy nhiên, họ phải thể hiện rõ điều này.
Chúng ta cũng cần phải xem xét hệ quả pháp lý của việc "lựa chọn đơn thuần"
c. Trường hợp thứ hai về thay đổi luật áp dụng là trường hợp thay đổi đương nhiên.
Có thể nói rằng cuộc sống của vợ và chồng thay đổi một cách căn bản sau khi tiến
hành nghi thức kết hôn. Do đó, hai vợ chồng có thể có lý do hợp lý để lựa chọn luật
của một nước khác áp dụng cho chế độ tài sản của hai người thay cho luật của nước
đang được áp dụng. Sau khi thay đổi luật áp dụng, cuộc sống của hai người chịu sự
điều chỉnh của một khuôn khổ pháp luật hoàn toàn khác.
d. Liệu việc bắt buộc hai vợ chồng đương nhiên thay đổi luật áp dụng đối với chế độ
tài sản của mình có phù hợp không? Những nhà đàm phán Công ước 78 cho rằng, dù
thế nào, cũng không thể thực hiện điều này trong trường hợp luật áp dụng đối với chế
độ tài sản giữa vợ và chồng là do hai người lựa chọn và trường hợp hai vợ chồng đã
lập hợp đồng hôn nhân. Tuy nhiên, nếu không phải hai trường hợp trên đây thì việc
thay đổi luật áp dụng là phù hợp, đặc biệt trong những trường hợp sau đây:
o khi hai vợ chồng cùng thường trú tại quốc gia mà cả hai người mang quốc tịch
hoặc khi hai vợ chồng nhập quốc tịch của nước mà họ có nơi cư trú thường xuyên,
khi đó nước có nơi thường trú của hai vợ chồng và nước mà hai vợ chồng mang
quốc tịch là một.
o khi hai vợ chồng cùng thường trú ở một nước trong thời gian 10 năm thì luật
của nước đó sẽ được áp dụng thay thế cho luật được áp dụng trước đó.
Điểm hạn chế đầu tiên của việc thay đổi đương nhiên luật áp dụng xảy ra nếu hai vợ

chồng không muốn thay đổi luật áp dụng đối với chế độ tài sản của mình, nhất là
trong trường hợp thứ 2. Nhược điểm này càng lớn hơn nếu chúng ta cho rằng việc
thay đổi luật áp dụng nhất thiết dẫn đến việc thay đổi chế độ tài sản của hai vợ chồng
để nó phù hợp với luật mới.
Ví dụ: trong thời kỳ hôn nhân, một cặp vợ chồng người Anh cư trú ở Hà Lan. Chế độ
tài sản giữa vợ và chồng là chế độ tài sản riêng hai người không hề có gì chung. Sau
10 năm cư trú tại Hà Lan, chế độ tài sản riêng theo pháp luật Anh của hai vợ chồng bị
thay thế bằng chế độ tài sản chung toàn bộ theo pháp luật Hà Lan. Điều này khiến
cho họ hoàn toàn bị bất ngờ và không thoải mái.
Ngược lại, nếu chúng ta cho rằng, trong trường hợp cụ thể, một quan hệ pháp luật
được xác lập sau khi nghi thức kết hôn được tiến hành thì chúng ta có thể cho rằng
quan hệ pháp luật này sẽ tồn tại mãi mãi và chỉ chịu sự điều chỉnh của hệ thống pháp
luật của nước mới được lựa chọn. Nếu theo cách quan niệm này thì nhược điểm nói
trên không còn nặng nề nữa. Nếu hai vợ chồng thực sự muốn chuyển chế độ tài sản
thành chế độ tài sản chung toàn bộ thì họ phải tiến hành thêm một thủ tục phụ nữa
như trường hợp quy định trong pháp luật Hà Lan. Trong trường hợp này, hai vợ chồng
đã tính đến hậu quả pháp lý của việc thay đổi chế độ tài sản đối với tài sản và các
khoản nợ của mình.
II. CÁC VẤN ĐỀ CỤ THỂ
Yếu tố hệ thuộc trong trường hợp hai vợ chồng không cùng quốc tịch và không thường
trú trong cùng một nước ngay sau khi kết hôn
Sau khi kết hôn 15 tháng, người phụ nữ Trung Quốc mới đến sống cùng người chồng
là người Hà Lan: khoảng thời gian này tương đối dài cho nên không thể áp dụng hệ
thuộc nơi thường trú đầu tiên của hai vợ chồng. Theo khoản 3 điều 4 Công ước 78,
yếu tố hệ thuộc là nơi có quan hệ mật thiết gắn bó nhất.
Hệ quả pháp lý của chế độ tài sản giữa vợ và chồng với người thứ 3, đặc biệt là với
những người có quyền
Điều 9 Công ước 78 đã khẳng định nguyên tắc về hệ quả pháp lý của chế độ tài sản
giữa vợ và chồng đối với người thứ 3 tuy nhiên điều luật này cũng quy định thuận lợi
cho người thứ ba ngay tình. Một nước ký kết Công ước mà vợ hoặc chồng hoặc người

thứ ba thường trú ở nước thì nước đó cho phép người thứ ba sử dụng các điều kiện về
công bố công khai để yêu cầu hệ quả pháp lý của chế độ tài sản giữa vợ và chồng với