XÂY DỰNG CÂU HỎI THEO HƯỚNG PHÁT HUY NĂNG LỰC CỦA HỌC SINH TRONG DẠY HỌC CÁC BÀI 12, 13, 14, 16 - SINH HỌC 6 Ở TRƯỜNG T RUNG HỌC CƠ SỞ

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM I HÀ NỘI

KHOA SINH -KTNN

" XÂY DỰNG CÂU HỎI THEO HƯỚNG
PHÁT HUY NĂNG LỰC CỦA HỌC SINH
TRONG DẠY HỌC CÁC BÀI 12, 13, 14, 16 - SINH HỌC 6
Ở TRƯỜNG T RUNG HỌC CƠ SỞ. "

HỌ VÀ TÊN

:

NGƯỜI HƯỚNG DẪN

:

TRẦN ANH CÔNG
PGS.TS NGUYỄN ĐỨC THÀNH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM I - HÀ NỘI

HẢI DƯƠNG, THÁNG 10 - 2005
Lời cảm ơni cảm ơnm ơnn


“Xây dựng câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS”

Bài tập tốt nghiệp “Xây dựng câu hỏi theo hướng phát huy năng lực
tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS”
được hồn thành dưới sự hướng dẫn nhiệt tình trực tiếp của thầy giáo
PGS-TS Nguyễn Đức Thành , sự cộng tác nhiệt thành của các thầy cô

giáo giảng dạy bộ môn sinh học trong huyện Kim Thành, các anh chị em
sinh viên lớp đai học Sinh-KTNN khoá 2 Hải Dương và các đồng nghiệp
khác. Tác giả của bài tập xin chân thành cảm ơn thầy giáo PGS-TS
Nguyễn Đức Thành , các thầy cô giáo giảng dạy bộ môn sinh học, các
anh chị em sinh viên và các đồng nghiệp khác đã tạo điều kiện giúp đỡ.
Tuy nhiên do giới hạn về thời gian, năng lực của bản thân và những
điều kiện khách quan khác nên khơng trành khỏi những thiếu xót trong bài
tập, Kính mong thầy giáo PGS-TS Nguyễn Đức Thành , các thầy cô giáo
giảng dạy bộ môn sinh học, các đồng nghiệp khác tiếp tục giúp đỡ , đóng
góp ý kiến để bài tập ngày càng hoàn thiện hơn nhằm góp phần nâng cao
chất lượng giáo dục, thực hiện tốt mục tiêu giáo dục của Đảng và nhà
nước "Nâng cao dân trí, bồi dưỡng nhân lực, đào tạo nhân tài", thực hiện
hồn thành cơng nghiệp hố, hiện đại hố đất nước.
Hải Dương, Ngày 03 tháng 10 năm 2005i Dương, Ngày 03 tháng 10 năm 2005ng, Ngày 03 tháng 10 năm 2005y 03 tháng 10 năm 2005m 2005
Sinh viên
Trần Anh Côngn Anh Công

Trần anh công - lớp sinh - k2

2


“Xây dựng câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS”

Bảng chữ viết tắt:

+ Phát huy năng lực tự lực: PHNLTL.
+ Học sinh:

HS.

+ Giáo viên:

GV.

+ Sinh học 6:

SH6.

+ Trung học cơ sở:

THCS.

+ Nội dung:

ND.

+ Xây dựng:

XD.

+ Sư phạm:

SP.

+ Câu hỏi:

CH.

Trần anh công - lớp sinh - k2

3


“Xây dựng câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS”

Mục lụcc lục lụcc
Lời cảm ơn..................................................................................................................................2
Mục lục.......................................................................................................................................4
Phần I - mở đầu...........................................................................................................................5
1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI........................................................................................................5
2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU...............................................................................................7
3. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU...............................................................................................7
4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU......................................................................................8
Phần II: Kết quả nghiên cứu.......................................................................................................9
1. HỆ THỐNG HOÁ NHỮNG CƠ SỞ LÝ THUYẾT CỦA VIỆC XÂY DỰNG CH THEO
HƯỚNG PHÁT HUY NĂNG LỰC TỰ LỰC CỦA HỌC SINH.............................................9
1.1 KHÁI NIỆM VỀ CÂU HỎI.........................................................................................9
1.2 VAI TRÒ CỦA CÂU HỎI.........................................................................................10
1.3 CÁC LOẠI CÂU HỎI................................................................................................10
1.4 CÁC LOẠI CH PHÁT HUY NĂNG LỰC TỰ LỰC.................................................13
2. PHÂN TÍCH TIỀM NĂNG XÂY DỰNG CH THEO HƯỚNG PHNLTL TRONG CÁC
BÀI 12, 13, 14, 16 - SH6......................................................................................................14
3. THỰC TRẠNG XÂY DỰNG CÂU HỎI.........................................................................16
3.1 CÁCH TIẾN HÀNH ĐIỀU TRA...............................................................................16
3.2 KẾT QUẢ...................................................................................................................16
3.3 NHẬN XÉT KẾT QUẢ:.............................................................................................17
3.4 NGUYÊN NHÂN CỦA THỰC TRẠNG TRÊN.......................................................17
4. XÂY DỰNG CÂU HỎI....................................................................................................18
4.1 CẤU TRÚC CỦA CÂU HỎI.....................................................................................18

4.2 YÊU CẦU SƯ PHẠM CỦA CÂU HỎI.....................................................................19
4.3 QUY TRÌNH XÂY DỰNG CÂU HỎI THEO HƯỚNG PHNLTL CỦA HS...........19
5. XÂY DỰNG CÂU HỎI ĐỂ DẠY BÀI 12, 13, 14, 16.....................................................22
5.1 XÂY DỰNG CÁC CÂU HỎI ĐỂ DẠY BÀI 12 - BIẾN DẠNG CỦA RỄ............22
5.2 CÁC CÂU HỎI ĐỂ DẠY BÀI 13 - CẤU TẠO NGOÀI CỦA THÂN .................25
5.3 CÁC CÂU HỎI ĐỂ DẠY BÀI 14 - THÂN DÀI RA DO ĐÂU ?............................26
5.4 CÁC CÂU HỎI ĐỂ DẠY BÀI 16 - THÂN TO RA DO ĐÂU ?...............................22
6. XÁC ĐỊNH HIỆU QUẢ CỦA NHỮNG CÂU HỎI ĐÃ ĐỀ XUẤT...............................26
6.1 PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH....................................................................................26
6.2 KẾT QUẢ SAU KHI ĐIỀU TRA..............................................................................27
6.3 LỜI BÌNH...................................................................................................................28
Phần III: KếT LUậN Và KIếN NGHị.......................................................................................29
1. KẾT LUẬN:......................................................................................................................29
2. KIẾN NGHỊ......................................................................................................................29
TàI liệu tham khảo....................................................................................................................31

Trần anh công - lớp sinh - k2

4


“Xây dựng câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS”

Xây dựng CH theo hướng phát huy năng lực tự lực của học sinh trong
dạy học bài 12, 13, 14, 16 Sinh học 6 ở Trường Trung học cơ sở.

Phần I - mở đầun I - mở đầu đần I - mở đầuu
1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI.
1.1 XUẤT PHÁT TỪ CHỦ TRƯƠNG ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY
HỌC.

Trong tình hình xã hội hiện nay, với sự bùng nổ của thông tin,
khoa học phát triển như vũ bão đã tác động mạnh mẽ và làm thay đổi
lớn lao đến các lĩnh vực của đời sống xã hội. Trước yêu cầu đổi mới
của thời đại, đòi hỏi phải đổi mới mục tiêu, phương pháp dạy học để
giải quyết vấn đề cấp bách đặt ra. Việc cải tiến và đổi mới phương
pháp dạy học luôn luôn được Đảng và nhà nước ta quan tâm. Cụ thể
được khẳng định trong nghị quyết trung ương 4 khóa II, nghị quyết
trung ương 2 khóa III và được pháp chế trong Điều 24.2 - luật Giáo
dục
Thực hiện chủ trương đổi mới của Đảng, ngành giáo dục và đào
tạo nước ta đang tiến hành cuộc cách mạng cải cách giáo dục trên cả
ba mặt: mục tiêu, nội dung và phương pháp. Mục tiêu của giáo dục đã
thay đổi phù hợp với yêu cầu của thời đại. Nội dung và chương trình
trong SGK cũng đã và đang tiếp tục được thay đổi. Trước đây luật
giáo dục coi SGK là pháp lệnh, điều đó đã buộc giáo viên khơng pháp
huy được tính tích cực, tự lực của học sinh. Hiện nay SGK, SGV … là
phương tiện dạy học, giáo viên có thể thay đổi thơng tin một cách hợp
lí, kết hợp với phương pháp dạy học để pháp huy, năng lực tư duy
sáng tạo, tích cực của học sinh, làm cho học sinh làm việc nhiều hơn,
suy nghĩ tập trung hơn. Đồng thời phải tác động đến tâm tư, tình cảm,
đem lại niềm vui hứng thú học tập cho học sinh.
Như vậy đổi mới phương pháp dạy học không chỉ đơn thuần là
dạy những vấn đề gì mà cịn phải dạy như thế nào. Phải dạy cho học
sinh phương pháp tự học, phát huy cao độ năng lực tự học của học
Trần anh công - lớp sinh - k2

5

“Xây dựng câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS”

sinh đáp ứng được mục tiêu giáo dục đề ra. Vì vậy đổi mới phương
pháp dạy học theo hướng đề cao vai trò chủ thể hoạt động của học sinh
trong học tập là một vấn đề cấp thiết và hoàn toàn phù hợp với xu thế
phát triển của thời đại.
1.2 XUẤT PHÁT TỪ VAI TRỊ CỦA VIỆC XÂY DỰNG CH.

Để hình thành kiến thức, kỹ năng, thái độ và phát huy năng lực tự
lực (PHNLTL) tích cực của học sinh có nhiều phương pháp dạy học
khác nhau và có nhiều biện pháp thực hiện. Một trong những biện
pháp có hiệu quả là giáo viên xây dựng hệ thống câu hỏi theo hướng
phát huy năng lực tự lực của học sinh. Khi soạn giáo án việc xây dựng
câu hỏi được giáo viên thường xuyên tiến hành và tiến hành ở hầu hết
các chương, bài với nhiều môn học khác nhau. Mang lại kết quả cao
trong việc thực hiên mục tiêu của mỗi phần, mỗi bài, mỗi chương…
Việc xây dựng câu hỏi trong mỗi nội dung là công cụ đắc lực, là
phương tiện sư phạm hữu hiệu thúc đẩy hoạt động nhận thức của học
sinh, xây dựng câu hỏi tốt, tạo điều kiện tốt để bài dạy thành công.
Việc thường xuyên xây dựng và sử dụng câu hỏi sẽ đưa học sinh vào
những tình huống có vấn đề cần giải quyết, mà muốn giải quyết được
những vấn đề đó học sinh phải tích cực vận động linh hoạt, sáng tạo
những kiến thức đã có để trả lời.
Vì vậy tăng cường xây dựng câu hỏi là việc làm cần thiết và cấp
bách đối với mỗi giáo viên hiện nay.
1.3 XUẤT PHÁT TỪ TIỀM NĂNG XÂY DỰNG CH ĐỐI VỚI CÁC
BÀI 12, 13, 14, 16 - SH6

Nội dung chương trình sinh học 6 nói chung. Đặc biệt là các
bài12, 13, 14, 16 được trình bày theo cách tạo thuận lợi cho việc đổi

mới phương pháp dạy học tăng cường hoạt động tích cực của học sinh,
cấu trúc bài rất chặt chẽ vừa đảm bảo tính hệ thống, vừa mang tính kế
thừa, phù hợp với trình độ nhận thức của học sinh.

Trần anh công - lớp sinh - k2

6


“Xây dựng câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS”

Với hệ thống kiến thức có mối liên hệ chặt chẽ như vậy giáo viên
có thể xây dựng được hệ thống câu hỏi một cách phù hợp, đa dạng,
phù hợp với trình độ nhận thức của nhiều đối tượng học sinh. Vì vậy
để nâng cao chất lượng dạy học thì biện pháp xây dựng câu hỏi là rất
phù hợp và có tiềm năng lớn, có tính khả thi cao.
1.4 XUẤT PHÁT TỪ THỰC TIỄN XÂY DỰNG CH CỦA GIÁO VIÊN HIỆN NAY.

Từ thực tiễn giảng dạy kết hợp với dự giờ của đồng nghiệp tôi
nhận thấy hiện nay giáo viên đã và đang đổi mới phương pháp dạy học
thể hiện ở cả khâu soạn bài và lên lớp. Tuy vậy muốn đổi mới phương
pháp thì cần có những biện pháp cụ thể thì giáo viên cịn lúng túng đặc
biệt là biện pháp xây dựng câu hỏi, giáo viên thường sử dụng những
câu hỏi có sẵn, nhiều khi chưa sát với đối tượng học sinh, khơng kích
thích phát huy được năng lực tự lực sáng tạo của học sinh, chưa định
hướng vào giải quyết các vấn đề hay, khó mới làm cho học sinh thụ
động trong việc lĩnh hội kiến thức.
Từ thực tế đó với mong muốn nhỏ bé và việc tìm tịi các biện
pháp thích hợp nhằm phát huy tính tích cực, năng lực tự lực, sáng tạo
của học sinh là lí do tôi chọn đề tài "Xây dựng CH theo hướng phát

huy năng lực tự lực của học sinh trong dạy các bài 12, 13, 14, 16 SH6 - Trung học cơ sở"
2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU
Mục đích nghiên cứu là xác định biện pháp (quy trình) để xây
dựng câu hỏi theo hướng tự lực trong dạy các bài 12, 13, 14, 16 -SH6trung học cơ sở
3. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU
3.1- Hệ thống hoá những cơ sở lý thuyết của việc xây dựng câu hỏi
theo hướng phát huy năng lực tự lực của học sinh.
3.2 Phân tích nội dung các bài 12, 13, 14, 16- SH6 - trung học cơ sở
làm cơ sở cho việc xây dựng câu hỏi.
Trần anh công - lớp sinh - k2

7


“Xây dựng câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS”

3.3 Xác định thực trạng việc xây dựng câu hỏi trong dạy các bài 12,
13, 14, 16-SH6 - trung học cơ sở
3.4 Xây dựng các câu hỏi để dạy các bài 12, 13, 14, 16 - SH 6
3.5 Lấy ý kiến của các đồng nghiệp về giá trị của câu hỏi đã xây
dựng cho từng bài phù hợp về kỹ thuật, chính xác về mặt khoa học
chưa, có vừa sức học sinh và phát huy năng lực tự lực của học sinh
không? Có đạt được những mục tiêu giáo dục đã đề ra không?
4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
4.1 NGHIÊN CỨU LÝ THUYẾT.

- Nghiên cứu các đề tài có liên quan đến vấn đề xây dựng câu hỏi
- Đọc những tài liệu về đổi mới phương pháp dạy học
- Đọc thêm các loại sách tham khảo, sách hướng dẫn, sách nâng
cao về bộ môn sinh học.

4.2 ĐIỀU TRA

- Sử dụng phiếu để điều tra gián tiếp hoặc trực tiếp trao đổi với
giáo viên về việc xây dựng câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự
lực của học sinh.
4.3 PHƯƠNG PHÁP CHUYÊN GIA.

- Lấy ý kiến của đồng nghiệp về việc xác định quy trình xây dựng
câu hỏi thành cơng ở mức độ nào? (tốt, khá, hay chưa đạt)
- Giá trị của câu hỏi: Bao nhiêu những câu hỏi sử dụng được, bao
nhiêu những câu hỏi không sử dụng được.

Trần anh công - lớp sinh - k2

8


“Xây dựng câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS”

Phần I - mở đầun II: Kết quả nghiên cứut quảm ơn nghiên cứuu
1. HỆ THỐNG HOÁ NHỮNG CƠ SỞ LÝ THUYẾT CỦA VIỆC
XÂY DỰNG CH THEO HƯỚNG PHÁT HUY NĂNG LỰC TỰ LỰC
CỦA HỌC SINH
1.1 KHÁI NIỆM VỀ CÂU HỎI

Khái niệm về câu hỏi đã xuất hiện từ thời triết học cổ Hy Lạp
Arixtot là người đầu tiên đã phân tích câu hỏi dưới góc độ logic ơng
cho rằng đặc trưng của câu hỏi là buộc người bị hỏi phải lựa chọn cách
hiểu này hay cách hiểu khác (câu hỏi lựa chọn)
Nghiên cứu của Arixtot được cụ thể hố theo cơng thức sau:

Câu hỏi = cái đã biết + cái chưa biết (cần tìm)
Câu hỏi thuộc phạm trù khả năng chứa đựng cả hai yếu tố: sự có
mặt của cái khơng rõ và nguyện vọng nhu cầu của người muốn hỏi.
Câu hỏi là một dạng cấu trúc ngôn ngữ, diễn đạt một yêu cầu, một đòi
hỏi, một mệnh đề diễn đạt bằng ngơn từ nhằm u cầu được giải
quyết.
Tuy có nhiều cách diễn đạt khác nhau về khái niệm câu hỏi nhưng
đều có điểm chung làm thành đặc trưng của câu hỏi: Sự xuất hiện cái
không rõ và một yêu cầu phải giải quyết.
Sự tương quan giữa cái đã biết và chưa biết thúc đẩy việc mở rộng
hiểu biết của con người. Để hiểu biết thêm về vấn đề nào đó con người
phải xác định rõ cái mình đã biết và cái mình chưa biết từ đó mới đặt
câu hỏi: cái gì ? như thế nào ? vì sao?. . . lúc này câu hỏi thực sự trở
thành nhiệm vụ của quá trình nhận thức. Câu hỏi chịu ảnh hưởng của
động cơ, nhu cầu hiểu biết của con người ngày càng lớn thì việc đặt ra
câu hỏi ngày càng nhiều. Vì vậy trong câu hỏi luôn chứa đựng động
cơ, nhu cầu của con người muốn hỏi. Trong dạy học việc xác định
Trần anh công - lớp sinh - k2

9


“Xây dựng câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS”

những điều đã biết, chưa biết hoặc còn đang nghi ngờ để đặt ra những
câu hỏi phù hợp là điều không thể thiếu.
1.2 VAI TRÒ CỦA CÂU HỎI

Câu hỏi là phương tiện dùng trong dạy và học, là nguồn để hình
thành kiến thức, kỹ năng cho học sinh. Khi tìm được câu trả lời là

người học đã tìm ra được kiến thức mới, rèn được kỹ năng xác định
mối quan hệ, đồng thời sử dụng được những điều kiện đã cho, như vậy
là vừa củng cố kiến thức, vừa nắm vững và mở rộng kiến thức. Câu
hỏi là phương tiện để rèn luyện và phát triển tư duy.
Khi trả lời câu hỏi học sinh phải phân tích xác định mối quan hệ,
so sánh, đối chiếu những điều đã cho và những điều cần tìm địi hỏi
phải suy nghĩ logic. Người học phải ln ln suy nghĩ do đó tư duy
được phát triển. Cũng qua việc tìm câu trả lời mà lơi cuốn thu hút
người học vào nhiệm vụ nhận thức do đó người học luôn cố gắng.
Câu hỏi phát huy năng lực tự lực nếu được giáo viên sử dụng
thành cơng cịn có tác dụng gây được hứng thú nhận thức khát vọng
tìm tịi dựa trên năng lực tự lực cho học sinh. Cho phép giáo viên thu
được thông tin ngược về chất lượng lĩnh hội kiến thức của học sinh.
(không chỉ là chất lượng kiến thức mà cả về chất lượng tư duy).
Những thông tin này giúp giáo viên điều chỉnh quá trình dạy học một
cách linh hoạt.
Câu hỏi phát huy năng lực tự lực được sử dụng phổ biến thích
hợp cho hầu hết các bài và thường được sử dụng phối hợp với các
phương pháp dạy học khác góp phần nâng cao chất lượng dạy học.
1.3 CÁC LOẠI CÂU HỎI

- Câu hỏi vô cùng đa dạng, trong dạy học câu hỏi được sử dụng
trong nhiều trường hợp. Tuy nhiên trong dạy học không phải với nội
Trần anh công - lớp sinh - k2

10


“Xây dựng câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS”

dung nào của bài học đều có sẵn những câu hỏi phù hợp với mọi đối
tượng học sinh. Vì vậy trong những trường hợp khác nhau giáo viên
phải tự xây dựng câu hỏi để hướng dẫn học sinh tự nghiên cứu để phát
hiện kiến thức. Khi lựa chọn và xây dựng câu hỏi giáo viên phải nắm
vững các dạng câu hỏi. Câu hỏi chỉ phát huy được tác dụng dạy học
khi ta sử dụng câu hỏi phù hợp với mục tiêu bài học đồng thời vừa sức
đối với học sinh.
Có những câu hỏi sau:
1.3.1- Câu hỏi để kiểm tra kết quả thực hiện mục tiêu bài học, bao
gồm có những loại sau:
- Câu hỏi để kiểm tra sự ghi nhớ kiến thức đã học.
- Câu hỏi để kiểm tra sự nắm vững bản chất của kiến thức (nghĩa
là nêu lại, giải thích nội dung kiến thức đã hội đỉnh).
- Câu hỏi kiểm tra vận dụng kiến thức vào giải quyết một nhiệm
vụ nhận thức mới.
- Câu hỏi để kiểm tra sự nắm vững nội dung của kiến thức nghĩa
là xác định được vai trị, ý nghĩa của kiến thức trong lí luận và
thực tiễn.
- Câu hỏi để kiểm tra thái độ, hành vi sau khi học tập một chủ đề
nào đó.
1.3.2- CH để hình thành, phát triển năng lực nhận thức bao gồm
nhưng loại câu hỏi sau:
- Câu hỏi rèn kĩ năng quan sát.
- Câu hỏi rèn kĩ năng phân tích.
- Câu hỏi rèn kĩ năng tổng hợp.
- Câu hỏi rèn kĩ năng so sánh.

Trần anh công - lớp sinh - k2

11

“Xây dựng câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS”

1.3.3 Dựa vào các giai đoạn của quá trình DH để sử dụng câu hỏi bao
gồm:
- CH hình thành kiến thức mới: là câu hỏi phải có vấn đề yêu cầu
hoạt động tư duy, hệ thống câu hỏi phải có tính logic nhất định
hình thành kiến thức mới.
- Câu hỏi củng cố hình thành kiến thức mới: Câu hỏi này thường
có tính khái qt hướng vào vấn đề trọng tâm có tính chất khắc
sâu, hệ thống hóa kiến thức.
- Câu hỏi kiểm tra đánh giá: loại câu hỏi nay phải có tính tổng
hợp và tập trung vào kiến thức trọng tâm.
1.3.4 Dựa vào mối quan hệ của câu hỏi, bài tập cần xác định người ta
chia ra:
- Câu hỏi định tính.
- Câu hỏi định lượng.
1.3.5 Dựa vào cách trình bày, trả lời người ta chia ra:
- Câu hỏi tự luận: loại câu hỏi này thường hỏi dễ dàng theo
hướng cụ thể.
- Câu hỏi trách nhiệm khách quan.
1.3.6 Dựa vào nội dung mà câu hỏi phản ánh người ta chia ra:
- Câu hỏi nêu ra các sự kiện.
- Câu hỏi xác định dấu hiệu bản chất.
- Câu hỏi xác định mối quan hệ.
- Câu hỏi xác định ý nghĩa lí luận hay thực tiễn của kiến thức.
- Câu hỏi xác định cơ chế.
- Câu hỏi xác định phương pháp khoa học.

Trần anh công - lớp sinh - k2

12


“Xây dựng câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS”

Dựa vào nhiều tiêu chuẩn khác nhau để phân loại nên câu hỏi ở
loại này có thể thuộc về loại khác
Trong dạy học người ta thường sử dụng các câu hỏi để người học
tự hình thành và hình thành nhân cách. Do đó 6 loại câu hỏi nêu trên
được sử dụng trong dạy học sinh học.
Tuy vậy: Câu hỏi để phát huy năng lực tự lực của học sinh trong
dạy các bài 12, 13, 14, 16 có thể áp dụng các loại câu hỏi sau:
1.4 CÁC LOẠI CH PHÁT HUY NĂNG LỰC TỰ LỰC.

1.4.1 Câu hỏi kiểm tra kiến thức.
Mục đích của dạng câu hỏi này là kiểm tra sự ghi nhớ kiến thức
đã học, nắm vững được bản chất kiến thức, giải thích và vận dụng kiến
thức đã học vào giải quyết nhiệm vụ mới hoặc xác định ý nghĩa của
kiến thức trong lí luận và trong thực tiễn.
1.4.2 Câu hỏi hình thành phát triển năng lực nhận thức.
Các phần nội dung bài học của SH6 đều có phần cung cấp thông
tin, hoặc hướng dẫn HS thu thập các thông tin (là các sự vật hiện
tượng, q trình, các thí nghiệm. . .) GV cần xây dựng câu hỏi rèn
luyện kĩ năng quan sát, phân tích, tổng hợp, so sánh, quy nạp. . . để
phát triển năng lực nhân thức.
1.4.3 Câu hỏi hình thành kiến thức mới.
1.4.4 Câu hỏi để củng cố hoàn thiện kiến thức.
1.4.5 Câu hỏi trắc nghiệm.

1.4.6 Câu hỏi liên hệ thực tế.
Ngồi những câu hỏi trên cịn có nhiều cách phân loại khác. Mỗi
cách đều có ý nghĩa riêng, có vai trị khác nhau đối với q trình dạy
học. Từ cách phân loại trên ta thấy rằng câu hỏi nói chung, câu hỏi
Trần anh cơng - lớp sinh - k2

13


“Xây dựng câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS”

phát huy năng lực tự lực nói riêng đều có vai trị rất quan trọng đối với
q trình dạy học.

Trần anh cơng - lớp sinh - k2

14


“Xây dựng câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS”

2. PHÂN TÍCH TIỀM NĂNG XÂY DỰNG CH THEO HƯỚNG
PHNLTL TRONG CÁC BÀI 12, 13, 14, 16 - SH6

Bài

Nội dung
cơ bản

Câu hỏi có thể xây dựng

- 1 Câu hỏi kiểm tra kiến thức.
- 2 Câu hỏi để hình thành kiến thức mới.
- 2 Câu hỏi hình thành phát triển năng lực nhận thức.
2- Quan sát
- 1 Câu hỏi kiểm tra kiến thức và hồn thiện kiến thức.
ghi lại những
thơng tin về - 1 Câu hỏi liên hệ thực tế.
một số loài rễ - 1 Câu hỏi kiểm tra sự nắm vững giá trị của kiến thức
(xác định vai trò của kiến thức trong lí luận và thực
biến dạng.
tiễn). Rèn luyện kĩ năng so sánh phân tích.
- 1 Câu hỏi củng cố và hoàn thiện kiến thức.
3- Kiểm tra
- 2 Câu hỏi trắc nghiệm củng cố kiến thức và liên hệ
đánh giá.
thực tế.

Bài 12: biến dạng của rễ

1- Mở đầu

Bài

Nội dung
cơ bản

Câu hỏi có thể xây dựng

- 1 Câu hỏi để kiểm tra kiến thức.

- 1 Câu hỏi để hình thành kiến thức mới.
- 3 Câu hỏi hình thành kiến thức mới.
2- Cấu tạo
- 2 Câu hỏi rèn luyện kĩ năng, phân tích, so sánh.
ngoài của
- 2 Câu hỏi kiểm tra sự vận dụng kiến thức và giải
thân.
quyết một nhiệm vụ nhận thức mới.
- 3 Câu hỏi để hình thành kiến thức mới và liên hệ thực
tế.
3- Các loại
- 2 Câu hỏi kiểm tra sự nắm vững giá trị của kiến thức
thân.
(xác định vai trị của kiến thức trong lí luận và thực
tiễn). Rèn luyện kĩ năng so sánh phân tích.
4- kết luận và - 1 Câu hỏi củng cố và hoàn thiện kiến thức.
kiểm tra đánh - 1 Câu hỏi hệ thống kiến thức và liên hệ thực tế.
giá.
- 1 Câu hỏi trắc nghiệm.

Bài 13: cấu tạo ngoài của thân.

1- Mở đầu.

Trần anh công - lớp sinh - k2

15


“Xây dựng câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS”

Bài

Nội dung
cơ bản

Bài 14: thân dài ra do đâu ?

1- Sự dài ra
của thân

Bài

2- Giải thích
các hiện
tượng thực tế

- 1 Câu hỏi rèn luyện kỹ năng so sánh, hình thành phát
triển năng lực nhận thức.
- 1 Câu hỏi xác định mối quan hệ, củng cố hoàn thiện
nhận thức.
- 1 Câu hỏi phát hiện hình thành kiến thức mới.
- 2 Câu hỏi hình thành phát triển năng lực nhận thức.
- 1 Câu hỏi liên hệ thực tế.
- 1 Câu hỏi rèn luyện kỹ năng, giải thích xác định vai
trị của kiến thức trong lý luận và thực tiễn.

3- Kết luận và - 1 Câu hỏi củng cố và hoàn thiện kiến thức.
kiểm tra đánh
- 2 Câu hỏi trắc nghiệm.

giá

Nội dung
cơ bản
1- Mở bài

Bài 16: thân to ra do đâu ?

Câu hỏi có thể xây dựng

2- Tầng phát
sinh
3- Vòng gỗ
hàng năm
4- Kết luận
và kiểm tra
đánh giá

Trần anh công - lớp sinh - k2

Câu hỏi có thể xây dựng
- 1 Câu hỏi rèn luyện kĩ năng quan sát hình thành kiến
thức mới.
- 1 Câu hỏi hình thành phát triển năng lực nhận thức.
- 2 Câu hỏi rèn luyện kĩ năng quan sát, so sánh và hình
thành kiến thức mới.
- 3 Câu hỏi hình thành kiến thức mới.
- 2 Câu hỏi kiểm tra vận dụng và kiểm tra sự nắm vững
bản chất của kiến thức để giải thích nội dung kiến thức
đã lĩnh hội.

- 1 Câu hỏi củng cố hoàn thiện kiến thức.
- 3 Câu hỏi kiểm tra kiến thức.
- 1 Câu hỏi củng cố, hoàn thiện kiến thức và liên hệ thực
tế.

16


3. THỰC TRẠNG XÂY DỰNG CÂU HỎI.
3.1 CÁCH TIẾN HÀNH ĐIỀU TRA.

Qua tiến hành khảo sát thực trạng dạy học sinh học nói chung và
thực trạng xây dựng câu hỏi theo hướng PHNKTL tôi đã tiến hành
điều tra, quan sát sư phạm, dự giờ trao đổi với các đồng nghiệp và
tham khảo ý kiến … cuối cùng xin ý kiến đóng góp của 20 giáo viên
của 10 trường THCS ở huyện Kim Thành
3.2 KẾT QUẢ
 Câu hỏi 1: Khi dạy các bài 12, 13, 14, 16- SH 6 thầy(cô) đã xây

dựng những dạng câu hỏi phát huy năng lực tự lực nào dưới đây:

Dạng câu hỏi
do giáo viên xây dựng
- Câu hỏi hình thành i hình thành nh
kiết quả nghiên cứun thứuc mới i
- Câu hỏi hình thành i củng cố và ng cố và vành
hoành n thiện kiến thức n kiết quả nghiên cứun thứuc
mới i
- Câu hỏi hình thành i liên hện kiến thức thực c
tết quả nghiên cứu

- Câu hỏi hình thành i hình thành nh
phát triển năng lực n năng lực ng lực c
nhận thứcn thứuc
- Câu hỏi hình thành i kiển năng lực m tra kiết quả nghiên cứun
thứuc
- Câu hỏi hình thành i trắc nghiệm c nghiện kiến thức m
- Câu hỏi hình thành i khác

Bài 12
Nội dung
chính
1 2 3
2

Bài 13
Nội dung
chính
1 2 3 4
1 2 3

1

1

1

1

1

2 1

2
2

Bài 14
Nội dung
chính
1 2 3

Bài 16
Nội dung
chính
1 2 3 4
1 3

1
1
1

1
1

2

1

3

2

6

1
7

2
1

5

 Câu hỏi 2: Xin thầy (cơ) vui lịng cho biết việc xây dựng câu hỏi

phát huy năng lực tự lực của học sinh có ý nghĩa như thế nào đối
với q trình dạy học

17


Kết quả theo bảng thống kê:
Vai trò của việc xây
dựng câu hỏi
- Quan trọng

Số người
(20)
15

Tỷ lệ
(%)
75, 0

- Khá quan trọng

4

20, 0

- Bình thường

1

5, 0

- Khơng quan trọng

0

0

Ghi chú

 Câu hỏi 3: Xin thầy cô cho biết để xây dựng câu hỏi thầy (cơ) đã có

những biện pháp gì?
Phần lớn các giáo viên được hỏi đều trả lời có xây dựng câu hỏi
nhưng chủ yếu dựa vào câu hỏi có sẵn. Số ít các thầy cơ (thường là
giáo viên giỏi) đã ít nhiều sử dụng một số biện pháp xây dựng câu hỏi.
3.3 NHẬN XÉT KẾT QUẢ:

Qua kết quả nêu trên tơi có thể nhận thấy: Phần lớn giáo viên đã

có ý thức xây dựng câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự lực của
học sinh, giáo viên đã nhận thấy vai trò to lớn của câu hỏi phát huy
năng lực tự lực trong hoạt động nhận thức của học sinh.
Tuy nhiên việc xây dựng câu hỏi chỉ là hình thức, giáo viên không
quan tâm biện pháp xây dựng hoặc không xây dựng được biện pháp
câu hỏi, mà giáo viên xây dựng phần lớn là những câu hỏi có sẵn,
chưa thực sự phù hợp với từng đối tượng → học sinh chưa thực sự
phát huy năng lực tự lực của các em. Giáo viên xây dựng câu hỏi chưa
có định hướng lý luận, có quy trình cụ thể nào cho nên chất lượng câu
hỏi còn nhiều hạn chế.
3.4 NGUYÊN NHÂN CỦA THỰC TRẠNG TRÊN.

Do rất nhiều nguyên nhân khác nhau nhưng nguyên nhân cơ bản
nhất là giáo viên chưa có cơ sở lý thuyết để chỉ đạo, giáo viên chưa
nắm được quy trình, biện pháp để xây dựng câu hỏi nên hệ thống câu
hỏi mà giáo viên xây dựng chất lượng chưa cao. Nếu có cơ sở chỉ đạo,
có quy trình tất thì chắc chắn chất lượng các câu hỏi sẽ cao hơn.
18


4. XÂY DỰNG CÂU HỎI
4.1 CẤU TRÚC CỦA CÂU HỎI

Câu hỏi bao giờ cũng chứa đựng hai thành phần đó là điều đã biết
và điều cần tìm.
Ví dụ: Quan sát H13.2 tìm những điểm giống nhau và khác nhau
giữa chồi hoa và chồi lá.
* Điều đã biết là gì? Đó là những kiến thức mà các em đã được thu
nhận trước đó. Hay cụ thể là những thơng tin thể hiện thơng tin thể
hiện qua kênh chữ hoặc kênh hình.

Ngồnh i ra điều đã biết của các em còn là vốn kiến thức, vốn kinhu đã biết quả nghiên cứut củng cố và a các em còn lành vố và n kiết quả nghiên cứun thứuc, vố và n kinh
nghiện kiến thức m mành các em đã đúc kết quả nghiên cứut được, quan sát được trong cuộcc, quan sát được, quan sát được trong cuộcc trong cuộcc
số và ng. Thết quả nghiên cứu giới i xung quanh chúng ta vô cùng phong phú vành hấp dẫn.p dẫn.n.
Cùng với i sực lới n lên củng cố và a các em thì kho tành ng kiết quả nghiên cứun thứuc mành các em
tích luỹ được ngày càng nhiều, mở rộng những điều đã biết của được, quan sát được trong cuộcc ngành y cành ng nhiều đã biết của các em còn là vốn kiến thức, vốn kinhu, mở đầu rộcng những điều đã biết củang điều đã biết của các em còn là vốn kiến thức, vốn kinhu đã biết quả nghiên cứut củng cố và a
các em.
* Thế nào là những điều cần tìm? Điều cần tìm chính là chính là nội
dung cơ bản nhất, cần tìm là nhiệm vụ mà giáo viên đề ra cho học sinh
phải giải quyết, là mối quan hệ giữa các hiện tượng hay đặc điểm bản
chất, hay xác định giá trị hay kỹ năng vận dụng phương pháp luận hay
nguyên nhân giải thích. Trong thực tế điều cần tìm phải vừa sức với
từng đối tượng học sinh.
* Khi xây dựng câu hỏi đã cho và điều cần tìm, ln có quan hệ
chặt chẽ với nhau. Điều cần tìm chỉ thực hiện được khi dựa vào điều
đã cho một các đầy đủ, nếu điều đã cho khái quát thì điều tìm được
cũng khái quát, nếu điều đã cho cụ thể, chi tiết thì điều tìm được cũng
cụ thể, chi tiết.
Trong thực tiễn bao giờ nguyên nhân cũng xuất hiện từ trước từ đó
mới xuất hiện khái quát nhưng trong nhận thức thì dựa vào kết quả để
tìm nguyên nhân. Do vậy giáo viên có thể xây dựng câu hỏi theo điều
đã biết câu đó nêu điều cần tìm hoặc ngược lại.

19


4.2 YÊU CẦU SƯ PHẠM CỦA CÂU HỎI

Câu hỏi là phương tiện quan trọng để tổ chức các hoạt động dạy
học nói chung, học sinh nói riêng, câu hỏi cần đảm bảo các yêu cầu
sau:

- Câu hỏi là công cụ, phương tiện dạy học. Cũng như nội dung kiểm
tra và tự kiểm tra kết quả học tập
- Câu hỏi phải mã hố được lượng thơng tin quan trọng đã trình bày
dưới dạng thông báo phổ biến kiến thức, thành dạng nêu ra vấn đề học
tập.
- Câu hỏi phải được diễn đạt gọn, súc tích, rõ ràng chứa đựng hướng
trả lời.
- Câu hỏi phải diễn đạt điều cần hỏi.
- Câu hỏi phải có tác dụng kích thích tư duy phát huy năng lực tự lực
của học sinh.
4.3 QUY TRÌNH XÂY DỰNG CÂU HỎI THEO HƯỚNG PHNLTL CỦA HS

4.3.1 - Nguyên tắc nghiệm c chung
- Câu hỏi tập trung vào vân đề nghiên cứu.
- Câu hỏi mang tích chát nêu vấn đề, buộc học sinh phải ln ở trạng
thái có vấn đề.
- Hệ thống câu hỏi - lời giải đáp thể hiện một cách logic chặt chẽ, các
bước giải quyết một vấn đề lớn tạo nên nội dung trí dục chủ yếu của
bài, là nguồn tri thức cho học sinh.
- Trong nhiều trường hợp giáo viên nên nêu ra nhiều câu hỏi gây sự
tranh luận. Trong cả lớp, tạo điều kiện phát triển tính độc lập tư duy
của học sinh, lập luận theo quan điểm riêng của mình.
4.3.2- Để thiết kế được câu hỏi nói chung và câu hỏi phát huy năng
lực tự lực nói riêng cần thực hiện theo quy trình sau:

20