Báo cáo VƯƠNG TRIỀU LÝ TRONG BỐI CẢNH LỊCH SỬ, CHÍNH TRỊ KHU VỰC ĐÔNG BẮC Á THẾ KỶ XI - XIII

VƯƠNG TRI U LÝ TRONG B I C NH L CH S , CHÍNH TR
KHU V C ƠNG B C Á TH K XI - XIII

PGS.TS Nguy n Văn Kim
I. châu Á, theo quan i m c a m t s nhà s h c và nghiên c u văn hoá, Vi t Nam
ư c coi là m t qu c gia n m v trí ti p giao gi a hai khu v c văn hố: ơng B c Á và
ông Nam Á. V b n ch t, m c dù Văn minh Sông H ng “là m t Văn minh ông Nam Á,
mang các c trưng ông Nam Á”(1), nhưng trong ti n trình phát tri n, n n văn hoá truy n
th ng c a i Vi t r i i Nam còn ng th i ti p dung nhi u thành t u văn hoá t l c a
Trung Hoa b sung và làm phong phú thêm n n văn hoá b n a c a mình. T ó, cũng có
m t s h c gi cho r ng, cũng như Nh t B n và Tri u Tiên, Vi t Nam là qu c gia n m trong
Vùng văn hoá Trung Hoa(2). Nhưng i u tư ng như ngh ch lý là, t th k th X, cùng v i
quá trình u tranh giành c l p và khuynh hư ng phát tri n t cư ng, các qu c gia trong
khu v c ông B c Á cũng ngày càng nh n th c rõ hơn t m quan tr ng c a văn minh Trung
Hoa và coi n n văn minh này v a là i tư ng c n ti p nh n v a là phương cách
kh ng
nh ch quy n dân t c và b n s c văn hoá riêng bi t.
Trong l ch s , cho mãi n cu i th k XVI, Vi t Nam, Nh t B n và Tri u Tiên tuy
không m y xa cách v v trí a lý nhưng gi a ba nư c v n khơng có nhi u i u ki n giao lưu
tr c ti p v văn hoá cũng như ti n hành các ho t ng kinh t , trao i thương m i. Có th
th y, ba dân t c tuy có nhi u i m khác bi t b i i u ki n t nhiên, thành ph n t c ngư i, quá
trình hình thành dân t c... nhưng, do s phát tri n n i sinh c a nh ng c ng ng cư dân cùng
chia s nh ng i u ki n chung c a n n kinh t nông nghi p tr ng lúa nư c và cùng li n k
v i
ch kh ng l Trung Hoa, mà nhi u bi n chuy n l ch s , thi t ch chính tr , cơ c u xã
h i và văn hố... gi a ba dân t c có nhi u i m tương ng.
Tuy nhiên, m c tiêu chính y u c a bài vi t này không ph i là c g ng trình bày nh ng
i m tương ng v l ch s , văn hoá gi a các qu c gia trong khu v c ông B c Á mà là, trên
cơ s nh ng d li u và di n trình l ch s , bài vi t mu n phác d ng l i m t s
c tính l ch s
và chính tr tiêu bi u c a ba dân t c Vi t Nam, Nh t B n và Tri u Tiên giai o n th k XI XIII, giai o n b n l và r t có ý nghĩa i v i s phát tri n c a ba nư c trong các th k sau

ó.
Trên cơ s nghiên c u và t ng k t l ch s ch ng ngo i xâm c a dân t c, m t s nhà s
h c Vi t Nam cho r ng, m i khi tình hình chính tr trong nư c có nh ng bi u hi n kh ng
ho ng hay di n ra nh ng b t n chính tr thì l p t c các tri u i phong ki n Trung Hoa u
có nh ng hành ng can thi p th m chí ti n hành chi n tranh xâm lư c. ó là m t k t lu n có
cơ s và hồn tồn xác áng. Nhưng cũng có m t th c t là, h m i khi “thiên tri u” suy y u
ho c di n ra nh ng bi n lo n chính tr thì ó cũng chính là cơ h i khách quan thu n l i các
nư c v n b Trung Qu c th ng tr có th vươn d y ch ng l i ách nô d ch c a ngo i xâm,
giành l i n n c l p cho dân t c.
Có th kh ng nh r ng, th k X th c s là m t bư c ngo t trong l ch s c a các
qu c gia ông B c Á, v n ch u th n thu c Trung Qu c. Năm 907, v i vi c Chu Toàn Chung
ph tru t ư ng Ai
r i t xưng hoàng , nhà ư ng (618 - 907) ã b di t vong. Trong
giai o n “chuy n giao quy n l c“ t nhà ư ng sang nhà T ng (960 - 1279), Trung Qu c b
phân li t và tr i qua m t th i kỳ mà l ch s g i là th i Ngũ i - Th p qu c, v i các tri u:
H u Lương (907 - 923), H u ư ng (923 - 936), H u T n (936-947), H u Hán (947 - 950) và


H u Chu (951 - 960). So v i nh ng tri u i trư c ó, các chính quy n th i Ngũ i u
tương i y u và t n t i trong m t kho ng th i gian khơng dài. Tính trung bình, m i tri u i
ch gi ư c vương quy n trên 10 năm. Kho ng th i gian ó khơng
các vương tri u có
th t p trung xây d ng m t chính quy n m nh, duy trì s n nh chính tr trong nư c và th c
hi n chính sách bành trư ng m nh m
i v i các nư c láng gi ng.
Trong b i c nh ó, l ch s các qu c gia
chuy n h t s c căn b n.

khu v c ông B c Á ã di n ra nh ng bi n

Vi t Nam, qua su t m t ngàn năm B c thu c, cu c u tranh b n b c a nhân dân
ta nh m b o v ch quy n dân t c và b n s c văn hoá ã giành ư c th ng l i. Sau cu c kh i
nghĩa c a Khúc Th a D năm 905, chi n th ng B ch ng năm 938 trư c quân Nam Hán là
th ng l i u tiên c a dân t c ta trong tư th c a m t qu c gia c l p. Nư c ta tuy nh
nhưng hồn tồn có th b o v ư c n n c l p c a mình. Trong i u ki n v a khôi ph c
ư c ch quy n dân t c và xét tương quan l c lư ng gi a hai phía lúc ó thì tr n th ng trên
sơng B ch ng năm 938 là m t chi n cơng hi n hách trong tồn b l ch s ch ng ngo i xâm
anh dũng c a nhân dân ta. M t “Truy n th ng B ch
ng” v i ý th c dân t c sâu s c, quy t
tâm b o v n n c l p cũng ư c hình thành t ó. Có th kh ng nh r ng: “Tr n th ng trên
sông B ch ng là cơ s cho vi c khôi ph c qu c th ng. Nh ng chi n công i inh, Lê, Lý,
Tr n sau này còn nh vào uy danh l m li t y l i. Tr n B ch ng là vũ công cao c , vang
d i n nghìn thu, há ph i ch l y l ng m t th i b y gi mà thôi âu”(3).
Trên bán o Tri u Tiên, giai o n cu i th k IX u th k X cũng là th i kỳ luôn
di n ra nh ng thay i chính tr ph c t p. Do b suy thối v chính tr và m t th c quy n
qu n lý v ru ng t mà vương tri u Shilla th ng nh t (668 - 891) khơng cịn
s c m nh
qu n lý t nư c n a. C c di n Tam qu c g m ba nư c: H u Koguryo, H u Paekche và
Shilla l i ư c tái d ng trong l ch s nư c này. Năm 918, Wang Kon (918 - 943), m t quý
t c nh vùng Kaesong ã n i d y n m quy n l c trong tri u ình H u Koguryo. Ơng i tên
nư c thành Koryo (Tri u Tiên, 918 - 1392), và b t u xây d ng tri u i m i. Sau nh ng
cu c chi n tranh h t s c tàn kh c, năm 935 vua Kyongsun c a Shilla, m t vương qu c ln
có liên h m t thi t và ư c h u thu n c a nhà ư ng (Trung Qu c), ã ph i ch u th n ph c
Koryo. ng th i, vương qu c Paekche cũng b tiêu di t. Q trình th ng nh t t nư c trên
tồn b bán o Tri u Tiên ã ư c th c hi n trong i u ki n khơng có s can thi p t bên
ngoài. Trong khung c nh t nư c th ng nh t, l i có nhi u chính sách kinh t tích c c nên
Koryo ư c coi là m t th i kỳ phát tri n tương i n nh và th nh t c a ch
phong
ki n Tri u Tiên.
Còn i v i Nh t B n, tuy là m t qu c o tương i tách bi t v i i l c châu Á và

ít ch u tác ng b i nh ng di n bi n chính tr c a khu v c nhưng th k X - XI ư c coi là
giai o n chuy n mình quan tr ng c a dân t c Nh t B n. Sau c i cách Taika ( i hoá, 646 649) xã h i Nh t B n ã có nhi u thay i l n. M c dù thi t ch chính tr mơ ph ng theo
khn m u c a nhà ư ng và nh ng chính sách mà chính quy n trung ương ban hành có
nhi u i m không phù h p v i th c t xã h i Nh t B n nhưng cu c c i cách này ã làm xáo
tr n a v kinh t , xã h i c a nhi u t ng l p cư dân. Trên m t phương di n nào ó, cu c c i
cách ã có ý nghĩa thúc y ti n trình phát tri n c a l ch s dân t c, y nhanh q trình phân
hố xã h i ng th i t o nên nh ng cơ s thi t y u cho s ra i c a tri u i phong ki n
Kamakura (1185 - 1333). Trong quan h v i khu v c, sau m t th i kỳ m c a ti p thu nhi u
thành t u văn hố, chính tr , k thu t c a các qu c gia láng gi ng, t cu i th k IX u th
k X tr i, trư c nh ng bi u hi n suy thoái c a nhà ư ng, Nh t B n cũng ch
ng t h n
ch quan h v i Trung Qu c, r i “ óng c a t nư c” tái t o nh ng thành t u văn hoá ã
ti p thu ư c t khu v c văn hoá Trung Hoa qua nhi u th k .


II. Trong l ch s Vi t Nam, nhà Lý duy trì ư c vương quy n c a mình 215 năm
(1010 - 1225), Nh t B n, M c ph Kamakura th ng tr 148 năm (1185 - 1333) còn Tri u
Tiên, tri u Koryo ã gi v ng ư c ngai vàng trong g n 5 th k (918 - 1392). Tuy kho ng
th i gian n m quy n c a ba tri u i khơng hồn toàn tương t như nhau nhưng v i lư ng
th i gian ó, m i tri u i ã có th
l i nh ng d u n sâu m trong l ch s dân t c. Trên
quan i m l ch s , thì kho ng th i gian c m quy n c a các tri u i là nh ng con s r t có ý
nghĩa
chúng ta suy nghĩ v s c m nh và tính h p lý c a m i vương tri u trư c nh ng yêu
c u và thách c a l ch s .
Nhà Lý ư c coi là tri u i m
u và phát tri n th nh tr c a ch
phong ki n Vi t
Nam. Là m t vương tri u ư c thi t l p trong b i c nh Vi t Nam v a giành ư c c l p sau
m t ngàn năm b các th l c phong ki n phương B c ô h , l i v a tr i qua nh ng bi n ng

chính tr liên t c trong nư c th i Ngô - inh - Ti n Lê (938 - 1009), Lý Công U n (974 1028), ngư i ư c ông o tri u th n và th l c Ph t giáo tôn vinh ưa lên n m vương
quy n, ã s m nh n th y s c n thi t ph i xây d ng m t chính quy n trung ương t p quy n
m nh.
Chính quy n trung ương t p quy n nhà Lý ư c thi t l p không ch cho th y s
trư ng thành v m t chính tr c a m t tri u i mà qua ó nhà Lý còn mu n kh ng nh uy
quy n c a mình trư c các th l c cát c trong nư c, qu n lý ch t ch hơn n a các a
phương, kh ng nh ch quy n qu c gia và tăng cư ng s c m nh kinh t
t nư c. Hơn th
n a, cơ ch chính tr t p quy n ư c thi t l p còn là nh m t o ra m t chính quy n m nh,
chu n b nh ng kháng l c c n thi t trư c s c ép chính tr liên t c và m nh m t phương
B c ng th i t o d ng cơ s c n thi t chu n b cho vi c m r ng lãnh th xu ng phía Nam.
L n u tiên trong l ch s Vi t Nam, m t chính quy n trung ương ph i ng th i m ương
nhi u ch c năng, nhi m v như v y.
Th c hi n ch trương trên, d a theo thi t ch chính tr c a nhà T ng, m t m t tri u
Lý v n ti p t c duy trì m t s t ch c hành chính th i inh - Lê nhưng m t khác ã c ng c
và thi t l p thêm nhi u t ch c hành chính m i v i i ngũ quan l i ông o. c p trung
ương, gi i quan l i ư c chia làm hai ban văn - võ v i nhi u th b c, ng u là t tư ng.
Trong L ch tri u hi n chương lo i chí, Phan Huy Chú vi t: “Ban văn thì có b thư ng thư, t
h u tham tri, t h u gián ngh và trung thư th lang (thu c quan thì có trung thư th a, trung
thư xá nhân), b th lang, t h u ty lang trung, thư ng thư s nh viên ngo i lang, ông tây cáp
môn s , t h u phúc tâm, n i thư ng th , ph sĩ sư, i n h c sĩ, hàn lâm h c sĩ, v
i phu,
thư gia các ho , th a tr c lang, th a tin lang. [Các ch c k trên] u là các ch c quan tr ng
làm vi c trong [tri u]. Các ch c làm vi c bên ngồi thì có nh ng ch c tri ph , phán ph và tri
châu. Võ ban thì có ơ th ng, nguyên soái, t ng qu n, khu m t s , khu m t t h u s , t h u
kim ngô, thư ng tư ng, i tư ng, ô tư ng, tư ng quân các v (có các hi u Uy v , Kiêu v ,
nh th ng), ch huy s , vũ v ho
u, cùng là sáu binh tào Vũ ti p, Vũ lâm”(4) và nhi u c p
quan l i khác các a phương th ng tr và qu n lý: l , châu, ph , tr n, sách, ng, nhai...
M t s nhà nghiên c u cho r ng vào th i Lý Nhân Tơng (1072 - 1127) cơ c u hành

chính tri u Lý ư c xây d ng có quy mơ l n nh t nhưng cũng ph c t p nh t. Có l s phong
phú và c tính ph c t p, thi u th ng nh t trong các ơn v hành chính th i Lý cịn là s th
hi n m t quan i m th c t c a nh ng ngư i ng u chính quy n th i kỳ này i v i
nh ng v n mà l ch s
l i, trong ó có lư ng tính n s khác bi t và phát tri n a d ng
v văn hoá, cơ s kinh t , i u ki n chính tr c th gi a các vùng khác nhau.


Cũng g n tương t như Vi t Nam, Tri u Tiên th i Koryo,
qu n lý khu v c kinh
ô, 5 ph và 12 t nh (t năm 983 và 8 t nh t 1018) chính quy n trung ương cũng thi t l p
nên m t b máy hành chính g m nhi u c p và thang b c v i
i ngũ quan l i ông o ho t
ng trong sáu b và m t s cơ quan m trách nh ng nhi m v chuyên bi t khác.
Nhưng, m t b máy hành chính m nh không ph i bao gi cũng t l thu n v i s
lư ng viên ch c cùng v i nh ng ch c năng mà m i c p trong b máy ó m nh n. S c
m nh c a chính quy n n m trong cơ ch v n hành và tính hi u qu c a nó. Thêm vào ó, các
chính sách ban ra cịn ph i h p th i và h p lòng ngư i. Trong thi t ch chính tr các qu c gia
ông B c Á th k XI - XIII, trư ng h p Nh t B n là m t hi n tư ng tiêu bi u. Sau khi
giành ư c quy n l c, chính quy n Kamakura ch
t ra c p trung ương 3 cơ quan chính
y u bao g m: Samurai dokoro, cơ quan qu n lý võ sĩ; Man dokoro, cơ quan gi i quy t các
v n hành chính và Man chujo, là cơ quan chuyên nghiên c u, xét x các v tranh ch p trên
cơ s nh ng nguyên t c, quy nh ã ư c hình thành trong gi i võ sĩ.
D a theo b máy c a chính quy n trung ương, t i các a phương h th ng qu n lý
cũng ư c b trí r t g n nh . m i công qu c, Minamoto Yoritomo (1147 - 1199) ch b
d ng m t ngư i ng u g i là shugo (th h , gi cương v như m t c quân), có trách
nhi m ch huy, ki m soát gi i võ sĩ trong vùng ư c giao qu n lý. Ngoài ra, M c ph còn c
nh ng võ sĩ tin c n (jito, a u) v các trang viên v i nhi m v ch y u là qu n lý t ai
và thu thu . Vi c phái c shugo và jito v các a phương là m t chính sách quan tr ng c a

chính quy n Kamakura. Thơng qua vi c phái c các võ sĩ - viên ch c v qu n lý tr c ti p các
a phương, chính quy n Kamakura khơng ch mu n kh ng nh uy l c chính tr , kinh t c a
mình mà qua ó cịn làm gi m thi u vai trị chính tr và c quy n kinh t c a gi i quý t c
tri u ình Kyoto, quan l i a phương cũng như nhi u cơ s tôn giáo ng th i là nh ng ch
s h u ru ng t l n.
B máy hành chính ó là m t sáng t o c a M c ph Kamakura. Là m t thi t ch quân
s nhưng v i tư cách là m t l c lư ng n m th c quy n chính tr Nh t B n, trong q trình
phát tri n chính quy n Kamakura còn ng th i m ương nh ng ch c năng dân s . Cơ ch
v n hành nhanh, hi u qu c a b máy này ã t ng bư c thay th nhi u ho t ng c a h
th ng qu n lý c a tri u ình Kyoto. K lu t quân i, ph m ch t, tinh th n c a gi i võ sĩ và
c bi t là kh năng dám quy t nh, dám ch u trách nhi m cá nhân v quy t nh c a mình
m i c p qu n lý ã t o nên uy l c cho chính quy n M c ph . Hơn th n a, s c m nh c a
M c ph Kamakura còn ư c th hi n trong vi c luôn kiên quy t th c hi n b ng ư c các
chính sách ã ban hành. Do ó, ch sau m t th i gian ng n “Trung tâm quy n l c c a nhà
nư c ã chuy n t Kyoto v
i b n doanh c a Yoritomo Kamakura, nơi b máy chính
quy n ang ư c xây d ng. Kinh ơ Kyoto ch cịn là nơi c các bu i qu c l quan tr ng,
còn Kamakura dư i s ch huy tr c ti p c a Yoritomo và các c v n c a ông là trung tâm
chính tr c a m t qu c gia phong ki n ang hoàn thi n”(5).
ư c b o v b ng h th ng pháp lu t, l c lư ng quân i chính quy và b máy qu n
ch m nh nhưng chính quy n nhà Lý, Koryo và Kamakura cũng ã luôn bi t thích ng v i
nh ng bi n chuy n c a tình hình chính tr trong nư c và khu v c. S m m d o trong quan h
i ngo i c bi t là trong ng x v i nhà T ng cũng góp ph n tr c ti p vào vi c duy trì s
n nh trong nư c và gi v ng s c m nh c a chính quy n. Có th kh ng nh r ng, s hi n
di n c a ba “vương tri u” là m t s n ph m t t y u c a l ch s nhưng chính s hi n di n ó
cũng ã t o nên nh ng cơ s và nh hư ng h t s c quan tr ng cho vi c xây d ng và phát
tri n h th ng chính tr c ba nư c trong các giai o n l ch s sau.


III. Là các vương tri u m i d ng ư c cơ nghi p, chính quy n nhà Lý, Koryo cũng

như Kamakura u ph i thi hành chính sách thân dân, khoan hoà v i nhân dân
t p trung
s c dân, tranh th s ng h chính tr c a các t ng l p xã h i. Th nhưng, trong khi s p t
b máy nhà nư c, nh ng ngư i n m quy n c ba qu c gia u ph i d a vào quan h h t c
và các b y tơi thân tín c bi t là khi b d ng nh ng cương v quan tr ng. ây là m t ch
trương l n c a chính quy n phong ki n trong vi c s p t nhân s cho b máy hành chính.
Trong i u ki n mà lu t pháp nhà nư c còn xa l v i nhi u b ph n xã h i, l i phán x hành
vi c a con ngư i còn d a vào tình thân h u và “t c dân” thì quan h huy t th ng và lòng
trung thành cá nhân là phương cách hi u qu , b o m s tin c y cao cho s t n t i v ng
ch c c a vương quy n. Th i Koryo Tri u Tiên và Kamakura Nh t B n, nh ng d ng th c
nghi l như H i th
ng C c a nhà Lý cũng t ng ư c s d ng c ng c tình oàn k t h
t c, kh ng nh lòng trung nghĩa vua - tôi.
Ch trương tr ng d ng nh ng ngư i có quan h thân t c và trung nghĩa ã ư c Lý
Thái T th c hi n t năm 1010, năm Thu n Thiên th nh t(3). Có th nói, quan h h t c là
căn cư c b o m cho vi c tuy n ch n quan l i và là cơ s ti n thân c a i ngũ viên ch c
phong ki n cho n khi ch
khoa c ư c m ra các nư c ông B c Á. Nhưng, ngay c
quan h “n i thân”, trong nhi u th i i m l ch s , không ph i bao gi cũng áp ng ư c
nh ng yêu c u chính tr ph c t p t ra i v i m i vương tri u. Trư c nh ng thách
c a
l ch s , tài c c a “hào ki t b n phương” l i ư c phát huy
b o v ngai vàng và s t n
vong c a dân t c. S c m nh c a các tri u i là bi t phát huy ti m năng và ý th c dân t c.
Coi l i ích c a dân t c như và là l i ích c a chính mình. Nhưng, sau khi nh ng thách th c
kh c nghi t c a l ch s qua i ngư i ta l i có khuynh hư ng tr v v i nh ng “t p t c” v n
có, hi m k ngư i tài, lãng qn cơng lao cũ. Trong ó, cu c n i d y c a hai anh em Ch’oe
Chunghon và Ch’oe Chungsu th i Koryo là r t tiêu bi u.
Gi i th lĩnh quân s v n là nh ng ngư i có cơng d ng nên tri u Koryo nhưng su t
m t th i kỳ dài n n chính tr c a vương tri u ln b phái dân s thao túng. Tuy nhiên, t th

k XII tr i, trư c nh ng yêu c u v an ninh và b o v ch quy n qu c gia, vai trò c a gi i
quân s ngày càng ư c
cao. Nh ng mâu thu n ng m ng m v l i ích, a v xã h i và s
khinh b c c a gi i dân s cũng khi n cho các võ quan và quân nhân n i d y. H qu là, t
cu i th k XII, l c lư ng võ quan ã l n át i ngũ quan l i dân s th m chí h có th quy t
nh s t n t i hay thay i ngai vàng. ư c h u thu n c a các tư ng lĩnh và gi i quân nhân,
hai anh em Ch’oe Chunghon và Ch’oe Chungsu ã n i d y n m ư c th c quy n t năm
1196. Trong vòng 16 năm, Ch’oe Chunghon ã ph tru t hai vua là Myongjong và Huijong
và ưa b n ngư i khác lên ngôi là: Sinjong (1197 - 1204), Huijong (1204 - 1211), Kangjong
(1211 - 1213) và Kojong (1213 - 1259). Ch’oe Chunghon còn l p ra m t H i ng tư ng lĩnh
quy t nh nh ng v n quan tr ng nh t c a t nư c. Nh ng hành ng quy t li t ó c a
gi i quân s ã v p ph i s ch ng i c a phe dân s và gi i tăng l .
t b o v , các tư ng
lĩnh ã t t p h p xung quanh mình nh ng l c lư ng vũ trang l n. Vi c t p trung l c lư ng
võ trang tinh nhu v b o v dinh th c a các võ quan ã làm cho quân i qu c gia b suy
y u. Trong b i c nh ó, l ch s Tri u Tiên giai o n u th k XIII cũng ng trư c ngư ng
c a c a m t ch
phong ki n quân phi t phân quy n.
Tuy v y, ch
quân s
c tài c a nhà Ch’oe cũng t ng bư c b quan liêu và dân s
hoá. Vi c thành l p cơ quan nhân s Chong bang, m ương nhi m v , tuy n d ng, b
nhi m quan l i cũng là m t c a ngõ gi i dân s tr l i n m quy n. n nh ng năm 30 c a
th k XIII, do ph i chu n b
i phó v i qn Ngun - Mơng, tồn b s c m nh t nư c
u ư c t p trung
ch ng l i cu c t n công vũ trang này. Trư c n n ngo i xâm, khuynh
hư ng cát c ã b tri t tiêu. V n m nh t nư c b e do khi n cho t t c các th l c chính
tr
i l p ph i c k t l i chung s c b o v T qu c. Do v y mà s th ng nh t dân t c cùng

v i cơ ch chính quy n trung ương t p quy n ã ư c ti p t c ư c duy trì trong nhi u th
k . ó cũng là hình nh chung nh t trong l ch s chính tr c a các qu c gia ơng B c Á.
Vào th i Lý, sau lo n ba vương năm 1028 và c bi t là qua cu c kháng chi n ch ng
T ng (1075 - 1077), tuy v trí c a các võ quan như Lê Ph ng Hi u, Lý Nhân Nghĩa r i Lý
Thư ng Ki t, Tơ Hi n Thành có ư c
cao và h ã gi các ch c v ch ch t trong tri u
nhưng cách dùng ngư i coi quan h huy t t c làm tr ng v n là nhân t chi ph i. Lý Thái T
và nhi u v vua khác c a nhà Lý ch trương q t c hố và quan liêu hố dịng h Lý, t o ra
m t chính quy n ch y u bao g m nh ng ngư i thân t c v i ng th i c hai h n i và
(nhi u) ngo i. Và như v y, là nh ng ngư i thư ng xuyên có i u ki n ti p xúc tr c ti p v i
vua, các h “ngo i thích” ln có cơ h i
có th d nh p vào i s ng chính tr ngay c
c p cao nh t.
Trên th c t , Nh t B n chính quy n Kamakura cũng như các th i M c ph sau ó
ln coi tr ng quan h v i tri u ình Thiên hồng và nh ng t p ồn võ sĩ có th l c. Quan
h hơn nhân chính là phương cách hi u qu và tinh t nh t th t ch t s i dây ràng bu c v i
hoàng gia ng th i giám sát m i di bi n c a i s ng chính tr Kyoto. Cịn t i Tri u Tiên,
tri u ình Koryo tuy n m gi trung tâm quy n l c c a t nư c nhưng vua Wang Kon
(T’aejo, Thái T ) v n chưa th g t b nhi u th l c chính tr trong nư c c bi t là gi i quý
t c cao c p vương tri u Shilla tuy b th t b i chính tr nhưng v n còn nhi u nh hư ng trong
xã h i.
b o v vương quy n, m t m t Wang Kon ph i ti n hành nh ng bi n pháp tr n áp
các th l c ch ng i nhưng ông cũng tranh th thêm s ng h c a các ng minh cùng v i
vi c m r ng liên minh b ng quan h hôn nhân. Thông qua quan h hôn nhân, nhi u ngư i
trong gi i quý t c Shilla ã có th tr l i trong chính quy n Koryo và t o nên m t truy n
th ng liên t c gi quy n l c b i m t nhóm quan l i cao c p “ngo i thích” trong văn hố
chính tr Tri u Tiên ư c duy trì cho n th i hi n i (6).
L ch s cho th y, v vua khai sáng tri u Koryo, Thái T k t hơn chính th c v i hơn

20, có th là t i 29 ngư i, ph n t nhi u dòng h trên c nư c. M t s dòng h ư c vua
ưu ái cho mang qu c tính. Các vua k nhi m là Hyejong (Hu Tông, c m quy n trong nh ng
năm 943 - 945) và Chongjong ( nh Tông, 945 - 949) cũng u cho l p nhi u hoàng h u.
N u như so sánh, s hoàng h u mà vua Thái T
vương qu c Koryo l p nhi u hơn kho ng
g p ba l n s hoàng h u c a Lý Thái T
Vi t Nam “ch có” 9 ngư i. T kinh nghi m c a
vua cha, các vua Thái Tông (1000 - 1054) và Thánh Tông (1023 - 1072) u l p 8 hoàng h u,
Nhân Tơng (1066 - 1127) l p 5 hồng h u. Quan h hơn nhân ó “ ã t o i u ki n cho các
vua có th thi t l p quan h cá nhân cùng m t lúc v i nhi u h có th l c”(7). Do ó, vi c
ng th i thi t l p quan h hơn nhân v i nhi u dịng h l n, l p nhi u hoàng h u c a nh ng
ngư i ng u vương tri u khi chính quy n m i ư c xây d ng trư c h t là vì trách nhi m
chính tr ch khơng nên ch coi ó là bi u hi n c a tình tr ng a thê. V sau, tuy s lư ng
hồng h u có gi m i nhưng s phi t n, cung n qua m i tri u vua l i có ph n tăng lên. Tính
quan liêu c a các vương tri u, ch nghĩa gia trư ng và o c Nho giáo là nguyên nhân ch
y u d n n hi n tư ng xã h i ó.
Nhưng, bi n pháp dùng quan h hơn nhân
c ng c vương quy n cũng không th
giúp vua Thái T tri u Koryo duy trì ư c s n nh chính tr lâu dài. Tuy ph n nào dành
ư c s ng h c a nhi u dòng h có th l c l n các a phương nhưng thông qua nh ng
quan h g n gũi v i nhà vua, gi i quý t c “ngo i thích” ngày càng thao túng nhi u ho t ng
chính tr c a tri u ình. H qu là, trong vịng 130 năm, trên th c t quy n l c chính tr tri u
Koryo ã n m trong tay hai dòng h bên ngo i. H Ansan Kim n m quy n t năm 1009 n
1060 còn h Inju Yi thì chi ph i quy n l c t năm 1046 n 1127. Tương t như v y,
t
nư c m t tr i m c, dòng h Minamoto th c s ch c m quy n ư c m t th i gian ng n. Sau


khi Minamoto Yoritomo (1147 - 1199) qua i, quy n l c c a M c ph ã rơi vào tay Hojo
Tokimasa (1138 - 1215), là b v c a Yoritomo. Do n m gi cương v nhi p chính (shikken),

Hojo ã lo i d n ư c các th l c ch ng i và n m ư c quy n l c chính tr . T ó, dịng h
này ã tr thành t p oàn võ sĩ m nh nh t Nh t B n cho n năm 1333. Vi t Nam, các
vua Lý cũng có truy n th ng “v ng ngo i”. Lý Thái Tông (1000 - 1054) t ng b d ng cha
c a hoàng h u h Mai là H u làm An qu c thư ng tư ng, cha c a hoàng h u h Vương là
làm Ph qu c thư ng tư ng, cha c a hồng h u h
inh là Ngơ Thư ng làm Khuông qu c
(8)
Anh Vũ em c a
Thái h u
thư ng tư ng . R i n Lý Anh Tông (1136 - 1175) dùng
ã làm khuynh o c vương tri u. C y th ch , “Khi trư c vua cịn tr thơ, chính s khơng
c vi c l n, vi c nh
u u cho
Anh Vũ c . Anh Vũ sai v là Tô th ra vào cung c m h u
h
Thái h u, do ó mà Anh Vũ tư thông v i Lê Thái h u, nhân th là càng kiêu rơng,
tri u ình thì khốt tay l n ti ng, sai b o quan l i thì h t hàm ra hi u, m i ngư i u li c
nhau nhưng khơng ai dám nói”(9). Và r i cu i cùng, cũng m t ph n vì lý do “ngo i thích” mà
tri u Lý ã m t vương quy n vào tay Tr n Th
.
Cũng c n ph i lưu ý r ng,vào th i nhà Lý, n u khơng k Lý Chiêu Hồng (1218 1278), ngai vàng ã thay i 7 l n. Theo tính tốn, tu i th c a tám v vua Lý là 351. N u
như có th chia làm 2 nhóm thì b n v vua u, t c Nhóm I g m: 1. Thái T /Công U n; 2.
Thái Tông/Ph t Mã; 3. Thánh Tông/Nh t Tông; 4. Nhân Tơng/Càn
c: th 223 tu i. Và
Nhóm II: 5. Th n Tơng/Dương Hốn; 6. Anh Tơng/Thiên T ; 7. Cao Tơng/Long Cán; 8. Hu
Tông/H o S m: th 128 tu i. Như v y, tu i th trung bình c a các vua lý là 43,8. Trong ó,
nhóm I là 55,75 tu i, nhóm II là trịn 32 tu i. i u c bi t là, t ng s th i gian tr vì c a
nhóm I là 118 năm (trung bình m i v g n 30 năm), trong khi ó nhóm II c m quy n t t c 98
năm (m i v ngôi trên 24 năm). S tu i trung bình c a nhóm I khi lên c m quy n là 25 tu i
còn s tu i trung bình c a nhóm II ch là 7,25 tu i. Theo tôi, 7tu i là l a tu i mà các v

i
th n, thái giám có th d n d t ư c!.
IV. V chính quy n nhà Lý, m t s tác gi cho r ng: “Chính quy n nhà nư c th i Lý
là m t chính quy n sùng Ph t và thân dân (TG nh n m nh). Nhi u nhà vua và quý t c ã
theo o Ph t,
cao tư tư ng t bi bác ái. Trong tri u có h th ng tăng quan, m t s ư c
phong là Qu c sư. Vua quan có nh ng m i liên h g n gũi v i dân chúng, thư ng ti p c n
dân thư ng trong các d p l h i. Khi kh n thi t, ngư i dân có m i oan c có th tr c ti p n
th m i n Long Trì ánh chng, xin ư c tr c ti p g p vua. Lý Thánh Tông tuyên b “yêu
dân như yêu con”, thư ng thi hành chính sách khoan dung khi x ki n”(10).
Là ngư i khai sáng ra tri u i nhà Lý, b n thân Lý Công U n ư c sinh ra trên m t
vùng t v n s m ti p nh n và ch u nhi u nh hư ng c a Ph t giáo. Nơi ông chào i là ngôi
chùa Ph t (Tiêu Sơn), l n lên và ư c nuôi d y cũng chùa (C Pháp và L c T ). T m t
ngư i lính trong i c m v , nh có khí ch t phi thư ng mà ơng ã tr thành T Sương qn
phó ch huy s , r i T thân v i n ti n ch huy s , r i ư c tôn vinh thành ngư i ng u
vương tri u. Con ư ng chính tr c a Lý Cơng U n luôn g n li n v i s nâng , giúp d p
c a th l c Ph t giáo cùng các v sư tăng danh v ng như Lý Khánh Văn, V n H nh... Vi c Lý
Công U n và các vua nhà Lý sùng Ph t, tôn vinh Ph t giáo trư c h t là vì l ó.
Tuy nhiên, nhìn trên bình di n khu v c, vào th k XI - XIII vùng ông B c Á,
Ph t giáo v n là m t tơn giáo có nhi u nh hư ng sâu s c. Các nhà sư không ch là nh ng
ngư i hi u bi t Ph t pháp mà ng th i cịn là nh ng nhà trí th c, giàu kinh nghi m s ng và
có uy tín l n. Do ó, nhi u ngơi chùa Ph t giáo ã th c s tr thành nh ng trung tâm giáo
d c và văn hoá c i m , g n gũi v i c gi i bình dân. Trư c khi nh ng cơ s ào t o Kh ng
h c ư c d ng lên thì các ngơi chùa Ph t giáo là ngu n chính ào luy n tri th c và nhân
cách cho nhi u t ng l p xã h i.
i v i qu c gia i Vi t, trong i u ki n v a thoát ra kh i


bóng êm ơ h và nh ng bi n lo n chính tr liên t c trong su t g n m t th k , Ph t giáo
v n tìm ư c nh ng cơ s xã h i sâu b n. Vào th i kỳ này, Ph t giáo khơng ch có nh hư ng

trong gi i q t c, quan l i cao c p mà còn ư c nhân dân th c tâm tôn sùng, theo u i. Năm
1018, Lý Thái T ã phái m t s b sang nhà T ng xin kinh Tam T ng. Nhà nư c cũng ã
huy ng m t ngu n kinh phí l n d ng chùa, úc chng, t c tư ng. Ngồi lý do tơn giáo,
có l v chính tr , chính quy n trung ương t p quy n tri u Lý c n n m t tôn giáo th ng
nh t. “M t tôn giáo như v y s t o i u ki n cho vi c th ng nh t qu c gia, làm gi m ý nghĩa
c a các tín ngư ng a phương là cái mà các th l c cát c thư ng hay l i d ng”(11). Hơn th
n a, c tính “sùng Ph t, thân dân” c a nhà Lý cịn là s th hi n tính khoan dung c a m t
tri u i m i ang lên, ang c n tích t nguyên khí, thu hút nhân tâm
mưu toan nghi p
l n.
Như ã trình bày trên, vi c nhà Lý Vi t Nam
cao Ph t giáo không ph i là m t
trư ng h p ơn bi t. Vào th k XI - XIII, Ph t giáo cũng ng th i ư c sùng v ng nhi u
qu c gia khác trong khu v c. i u c n lưu ý là, v i tư cách là m t tôn giáo ngo i nh p, Ph t
giáo ã ln t ra thích ng và phát tri n hoà h p v i nh ng ni m tin, tín ngư ng c a cư dân
b n a. Koryo, Ph t giáo ư c tôn vinh như m t qu c giáo. Ngư i ta tin r ng Ph t giáo có
th em n s bình n, ph n th nh cho toàn th dân t c và hoàng gia. Vào u th k XI,
cu n Kinh Tam t ng (Tripitaka) ã ư c in và lưu hành r ng rãi Tri u Tiên. Tri u ình
Koryo ã tr c ti p tham gia vào nhi u l h i dân t c v i nh ng nghi th c an xen gi a Ph t
giáo và Shaman giáo. Và ngay c
Nh t B n, chính quy n quân s Kamakura cũng
cao
Ph t giáo và cho xây d ng nhi u ngôi chùa trên kh p t nư c. “Sau nhi u năm lo n l c, ói
kém, thiên tai cu i th i Heian, con ngư i c m th y th cu c quá nhi u v t i sao d i và s
“vô thư ng” c a cu c s ng nên có khuynh hư ng tìm cách gi i thốt”(12). Trong nh ng giáo
phái Ph t giáo th i Kamakura, Zen (Thi n tông) ã thu hút ư c ơng o gi i tín
võ sĩ vì
phương cách tu luy n gi n ơn, n ng v tư duy tr c giác và phù h p v i b n tính ưa hành
ng c a ng c p này. Trong nh n th c c a ngư i Nh t, àng sau Ph t giáo là nh ng thành
t u r c r c a m t n n văn hố ang t n trình

phát tri n cao.
Nhưng cũng t th k XI, cùng v i s l n m nh c a nhà T ng, tư tư ng T ng Nho
mà i di n tiêu bi u là Chu Hy (1130 - 1200) ã tác ng m nh n i s ng chính tr khu
v c. Bên c nh Ph t giáo, Nho giáo cũng thâm nh p vào nhi u qu c gia ông B c Á và gây
ư c nh ng nh hư ng nh t nh trên các phương di n chính tr , quan h xã h i và o c.
Trong khi cao Ph t giáo v tư tư ng và tr ng d ng i ngũ tăng quan trên th c t thì cũng
t n a sau th k XI, ch
khoa c ã ư c th c hi n Vi t Nam (1075) và Tri u Tiên t
năm 958, th i vua Kwangjong (Quang Tông, 949 - 975). Do nh ng i u ki n xã h i riêng
bi t Nh t B n ã không áp d ng ch
này. a v thiêng liêng c a ng c p võ sĩ cũng như
cơ c u xã h i ư c thi t l p ch t ch ã khi n cho ch
khoa c không th phát tri n Nh t
B n. Vi c th c hi n ch
khoa c là m t chính sách l n c a tri u ình nhà Lý và Koryo.
Ch
này ư c áp d ng khơng ch là s chính th c th a nh n h tư tư ng Kh ng giáo mà
thông qua ó chính quy n hai nư c cịn mu n dùng h tư tư ng này xây d ng nên nh ng ý
ni m v m t tr t t xã h i m i. Nhu c u qu n lý c a m t nhà nư c trung ương t p quy n
ư c m r ng cũng khi n cho l i s d ng quan l i b ng con ư ng ti n c ngày càng t ra
khơng cịn thích ng v i s phát tri n c a xã h i. Ch
khoa c chính là
tuy n ch n
ngư i tài vào b máy hành chính quan liêu ng th i qua ó cũng làm gi m tr
i ngũ quan
l i ti n thân d a vào quan h h hàng hay theo ki u th t p.
Trên th c t , vì nhi u lý do khác nhau, các qu c gia ông B c Á, ph i m t nhi u
th k sau ó Kh ng giáo m i có th kh ng nh ư c ưu th c a mình so v i Ph t giáo cũng
như m t s khuynh hư ng tư tư ng b n a khác. T th k XV, Kh ng giáo ư c suy tôn là
h tư tư ng chính th ng Vi t Nam và trư c ó kho ng 1 th k

Tri u Tiên, Nho giáo


cũng ngày càng gi vai trò ch
o trong tư tư ng chính tr . Cịn trư ng h p Nh t B n, ph i
sau th i Chi n Qu c (1490 - 1600) h c thuy t Trình - Chu m i tr thành rư ng c t tư tư ng
cho chính quy n phong ki n Tokugawa. Nhưng cũng có th th y, ngay t th k XI, m t s
tư tư ng căn b n c a Kh ng giáo ã ư c áp d ng trong chính sách, lu t pháp, quan h xã
h i c ba qu c gia.
V b n ch t, trên cơ s ch nghĩa yêu nư c và tinh th n dân t c sâu s c, h tư tư ng
Lý ch u nh hư ng sâu m c a Ph t giáo. Nhưng, vi c Lý Công U n l y niên hi u Thu n
Thiên, r i h i th
ng C hàng năm v i l i th “làm con b t hi u, làm tôi b t trung xin th n
minh gi t ch t”, r i tư tư ng “thương dân như thương con” c a vua Lý và c nh ng s tích
như R ng vàng - Thăng Long, con chó tr ng có m lơng en chùa ng Thiên, châu C
Pháp có hai ch “Thiên t ”, con rùa có b n ch “Thiên t v n niên” báo i m vua Anh Tông
s th ng Chiêm Thành v.v... chính là s th hi n rõ nét s an xen gi a tín ngư ng dân gian
v i Kh ng giáo(13). “Trên th c t , cái vĩ i c a nhà Lý là ch h ã bi t d a vào s c m nh
c a nh ng ni m tin tín ngư ng và o c
em l i hi u qu và tính h p th c cho s th ng
(14)
tr c a mình” .
i u c n nh n m nh là, các qu c gia láng gi ng c a Trung Qu c mô ph ng và ch p
nh n nhi u khuôn m u t thành t u văn minh Trung Hoa khơng ch là m t chính sách văn
hố mà còn là m t bi n pháp t v (self-defence). ó là cách
ch ng minh ý chí “Vơ t n
Trung Qu c, b t d Trung Qu c” (Không thua Trung Qu c, không khác Trung Qu c). Tư
tư ng ó ư c th hi n v i hai c tính n i b t: “tri t
i kháng m i xâm lăng quân s
nhưng ng th i ch p nh n nh ng khuôn m u và ti n l c a Trung Qu c” (15).

V. Trong l ch s khơng có m t tri u i nào mu n xây d ng và gi v ng vương
quy n l i ch có th d a vào ho t ng c a m t y u t hay m t s lĩnh v c nào ó. S c m nh
c a tri u i n m trong kh năng gi i quy t nh ng chính sách tr ng y u mà tri u i ó l a
ch n. Vì l ó, tơn giáo m c dù ư c coi là nhân t h ng xuyên góp ph n c ng c s th ng
nh t và h i t s c m nh dân t c nhưng nó khơng th thay th cho nh ng chính sách kinh t xã h i mà các tri u i phong ki n theo u i. S hưng vong c a m i tri u i hi n nhiên là
còn ph thu c vào t m nhìn và năng l c gi i quy t các v n mà l ch s
t ra.
Ngư i ta t ng vi t và nói nhi u v
a th có m t khơng hai c a Thăng Long th i Lý.
Nh ng ưu th c a vùng t này ã ư c nêu rõ trong Chi u d i ô c a Lý Công U n năm
1010. “Bài Chi u d i ô
u th k th XI này là m t tác ph m văn chương cô ng, c
s c, m t b n tuyên ngơn a lý - chính tr , a lý - chi n lư c, a lý - kinh t ”(16).
Khi vi t v a th c a Thăng Long, cũng có tác gi cho r ng kinh ơ c a i Vi t và
nhi u tri u i sau ó khơng có ư c th phịng ng v qn s . Rõ ràng là, n u so sánh v i
Hoa Lư th i inh - Lê hay Hu th i Nguy n thì Thăng Long khơng c n k ngay nh ng b c
thành lu hi m tr t nhiên vùng núi á Ninh Bình ho c ư c tr n gi b i nh ng èo d c
cheo leo c hai phía B c - Nam ki u như Phú Xuân - Hu . N m trung tâm ng b ng
sơng H ng nhưng nhìn r ng ra, Thăng Long cũng có th hi m y u c a m t khu v c có v trí
chi n lư c. Cách vùng trung tâm kho ng 40 - 60 km, kinh ô ư c nh ng dãy núi hùng vĩ
che ch n, phía tây b c có Tam o, cịn phía tây nam là d i Ba Vì, phía b c và ông b c là
các chi n hào t nhiên v i sông C u, sông u ng, sông H ng và c m t d i ao, m, h m
trũng, r t quen thu c và là môi trư ng s ng c a ngư i Nam nhưng xa l , kh c nghi t v i k
thù phương B c.
-

Lu n v a th c a Thăng Long và s ki n Lý Công U n d i ơ ra Thành T ng Bình
i La cũ, nhà s h c th k XVIII, Ngơ Thì Sĩ bàn: “ t Long
là nơi Cao Bi n óng

y, núi T n Viên ch ng v ng m t cõi, sông Phú Lương như hào tr i sinh ra, ngàn d m b ng
ph ng, trăm h giàu có; phía Tây thơng v i Sơn Tây, Tun Hưng; phía B c th u n Ninh
Sóc, Kinh B c. Mi n ơng Nam thì v n chuy n b ng thuy n, mi n C n Xương thì liên l c
b ng tr m, là nơi trung tâm c a nư c b n phương ch u v , núi là v t áo che, sông là d i ai
th t, sau lưng là sông, trư c m t là bi n, a th hùng m nh mà hi m, r ng mà dài, có th làm
cho nơi vua hùng tráng, ngơi báu v ng b n. Hình th nư c Vi t th t không nơi nào ư c
như nơi này. Cho nên trư c kia nhà inh, nhà Lê b
t ó mà Hoa Lư, sau ó hai nhà H
cũng b
t ó mà An Tơn thì i làm vua ng n ng i, thân b b t, nư c b m t là vì khơng
ư c “ a l i” y! Lý Thái T lên ngôi, chưa v i làm vi c khác, mà trư c tiên mưu tính vi c
nh ơ t nh, xét v s quy t oán sáng su t, mưu k anh hùng, th c nh ng vua t m
thư ng không th theo k p. Cho nên truy n ngôi trong hơn 200 năm, ánh gi c T ng, d p
gi c Chiêm, nư c m nh, dân giàu, có th g i là i r t th nh tr ”(18).
Vi t v quy t nh d i ô t Hoa Lư ra Thăng Long, nhà s h c Nga A.B. Pôliac p
m t m t ghi nh n s l a ch n truy n th ng c a Lý Thái T nhưng ng th i tác gi cũng ưa
ra m t nh n xét r t tinh t : “Hi n nhiên, lý do khác n a c a vi c ch n kinh ơ là vì ây là nơi
k sát v i q hương ơng”(17). Có th kh ng nh r ng, vi c nh ô c a Lý Công U n
Thăng Long là quy t nh h t s c sáng su t trong s l a ch n m t kh năng an toàn cao nh t
cho tri u i m i.
H n là trong khi i n quy t nh thiên ô, Lý Công U n và các quan l i tri u Lý ã
lư ng tính n nh ng thách th c chính tr s x y ra i v i vương tri u. Nhưng ông cũng như
tri u ình ln c n n m t ch d a tin c y và s ng h m nh m t quê hương - dòng h ,
nơi ông ã t ng g n bó, thông thu c. Trong khi d i Hoa Lư tr v quê hương, t c là ti n v
g n hơn biên gi i v i Trung Qu c, Lý Công U n cũng ã h t s c t nh táo khi quy t nh
d ng l i b Nam sông H ng, chi n hào hi m y u nh t c a h th ng sơng ngịi phía B c,
ch không vư t lên qua b B c. Th chi n lư c c a Thăng Long là ch ó. Và ngay th i
Lý, phòng tuy n ch ng T ng (1075 - 1077) cũng ư c danh tư ng Lý Thư ng Ki t d ng lên
ch y u là d c theo b Nam c a sông Nam ình (sông C u).

i u thú v là, trong l ch s Tri u Tiên và Nh t B n, vua Wang Kon, ngư i khai sáng
tri u i Koryo và Minamoto Yoritomo tư ng quân ng u chính quy n Kamakura cũng
u có m t quy t nh tương t như Lý Công U n. Sau khi giành ư c quy n l c, Wang Kon
l p t c d ng ô t i quê hương Kaesong, nơi ông luôn nh n ư c h u thu n m nh m c a gi i
quan l i, quý t c và ông o dân chúng. Kaesong ã là kinh ô c a vương qu c Koryo trong
su t hơn 400 năm. Còn Nh t B n, sau khi tiêu di t t p oàn quân phi t Taira r i d ng nên
m t tri u ình m i, tránh không b nh hư ng c a gi i quý t c phong ki n ng th i cũng
nh m ngăn ch n kh năng b máy quân s có th s m b quan liêu hố, Yoritomo quy t nh
b Kyoto, lui v d ng trư ng ph
Kamakura, m t thành th nh ven bi n thu c ng b ng
Kanto, vùng t mà Minamoto luôn c m th y ư c che ch b i a th hi m y u cùng nhi u
lãnh chúa thân tín.
Nhưng tri u Lý là m t th i i khai m . ó là “th i kỳ xây d ng t nư c trên quy
mô l n, th i kỳ ph c hưng toàn di n c a dân t c và n n văn hoá dân t c. Nhi m v l ch s ó
ư c t ra trư c tri u Lý t khi m i thành l p. Và trư c yêu c u m i c a l ch s , Hoa Lư v i
v trí và a th c a nó, khơng áp ng ư c vai trị kinh ơ c a c nư c”(19).
Trong th Thăng Long - R ng lên ó, nhà Lý ã th c hi n nhi u chính sách kinh t
tích c c và m t ch trương i ngo i khá r ng m . Nhu c u phát tri n c a m t nhà nư c t p
quy n òi h i gi i lãnh o ph i ng th i y m nh s n xu t, khuy n khích ho t ng ngo i
thương. Sau khi trang Vân n ư c Lý Anh Tông m ra vào tháng 2 năm 1149, Vân n ã


tr thành m t c a ngõ quan tr ng c a nhà nư c i Vi t
giao lưu v i các qu c gia c
ông B c Á và ông Nam Á(20). Vào th k XI - XIII, ho t ng kinh t thương m i khu
v c Bi n ông ư c m r ng hơn so v i nhi u th k trư c. Trong th i gian ó, nhi u
thuy n bn c a Trung Qu c ã thư ng xuyên n c ng c a i Vi t
trao i hàng hố.
Ngồi thương thuy n Trung Qu c ch c ch n là cịn có nhi u thuy n ông Nam Á và kho ng
t cu i th k XIV u th k XV, nhi u kh năng, thuy n buôn c a vương qu c Ryukyu,

m t b ph n c a lãnh th Nh t B n ngày nay, cũng n trao i hàng hoá t i Vân n và m t
s thương c ng khác c a Vi t Nam(21). Trong th i gian ó, Tri u Tiên cũng y m nh xu t
kh u nh ng m t hàng có giá tr thương ph m cao như ư c ch tác b ng vàng, b c, ng
cùng nh ng c s n n i ti ng như nhân sâm, g m s , v i, gi y. M t khác, nư c này cũng cho
nh p v trà,
sơn mài, thu c nhu m... Thương gia nhi u nư c láng gi ng và c ngư i n
, Ar p... u n c ng Yesong c a Kaesong buôn bán.
Như v y là, cùng v i nh ng giao lưu văn hoá, trao i kinh t và c bi n pháp m
r ng lãnh th , nhìn chung vào th k XI - XIII, i s ng văn hố - chính tr c a các nư c
trong khu v c cũng tr nên a d ng, phong phú hơn. i u ch c ch n là, cùng v i vi c t n
công lên phía b c và tây b c, văn hố Tri u Tiên cũng ít nhi u ch u nh hư ng t nh ng qu c
gia c a ngư i Khi t an và các b t c vùng Mãn Châu, Trung Qu c. Ngư i Nh t ã th c s
chú ý hơn n l i ích kinh t
Trung Hoa l c a mà bán o Tri u Tiên là c a ngõ quan
tr ng. Nhà nư c
i Vi t v i trung tâm chính tr Thăng Long cũng d nh p m nh m hơn
vào i s ng kinh t , chính tr c a các qu c gia khu v c ông Nam Á và ch
ng tr l i
óng vai trị c u n i gi a hai khu v c a - kinh t , a - văn hoá này.
Th chi n lư c c a Thăng Long, hi u theo nghĩa r ng, còn n m c ti m l c kinh t
c a dân t c. S c m nh kinh t c a nhà Lý v i trung tâm ô h i Thăng Long ã làm nên s
hưng th nh c a m t tri u i và s phát tri n ph n vinh v văn hoá v i v th c a m t dân t c
t cư ng.
Như v y là, vào th k XI - XIII, trong khi cùng chia s nh ng i u ki n l ch s và
chính tr chung, riêng v i các qu c gia láng gi ng khu v c, trên nhi u phương di n, vương
qu c
i Vi t th i Lý ã t ng là m t qu c gia v ng m nh, ã ln và cùng hồ nh p v i
nh ng ti n chuy n chung c a nhi u dân t c châu Á.
Chú thích:
1. Hà Văn T n, S hoà h p các giá tr tinh th n châu Á: M t cái nhìn t Vi t Nam, Giáo sư S h c,

Nhà giáo Nhân dân Hà Văn T n, NXB i h c Qu c gia, Hà N i,1997, Tr.118
2. John K. Fairbank, Edwin O.Reischauer & Albert M.Craig, East Asia - Tradition and
Transformation, Harvard University, 1973, p.1. Có th tham kh o thêm Furuta Motoo, Vi t Nam trong
khu v c ông Nam Á th k XX, Báo cáo trình bày t i H i th o Qu c t : “Vi t Nam trong th k XX”,
do Trung tâm KHXH & NVQG và i h c Qu c gia Hà N i t ch c t i Hà N i ngày 19 - 21 tháng 9
năm 2000
3. Ngơ Thì Sĩ, Vi t s tiêu án, d n theo Phan Huy Lê, Tìm v c i ngu n, T p II, NXB Th Gi i, Hà
N i,1999, Tr.154.
4. Phan Huy Chú, L ch tri u hi n chương lo i chí, T p II, NXB S h c, Hà N i, 1961, Tr.7.
5. George Sansom, A History of Japan: to 1333,Vol.I, Charles E. Tuttle Company, Tokyo,1987,
p.331.


6. Carter J. Eckert - Ki-baik Lee..., Korea - Old and New, A History, Korea Institute, Harvard
University, Ilchokak Publishers, 1990, p.63.
7. Momoki Shiro, Gia ình vua Lý và s xu t hi n c a vương tri u ph h
Vi t Nam, Báo cáo tham
gia “H i th o Qu c t v Vi t Nam”, do i h c Qu c gia Hà N i ph i h p v i Trung tâm KHXH &
NVQG t ch c t i Hà N i, 15 - 17 tháng 7 năm 1998, Tr.11.
8. Trương H u Quýnh (Cb.) - Phan
i Doãn - Nguy n C nh Minh,
T p I, NXB Giáo D c, HN.1998, Tr.123.
9.

i cương L ch s Vi t Nam,

i Vi t S ký toàn thư, T p I, NXB Khoa h c Xã h i, Hà N i, 1993, Tr.318.

10. Nguy n Quang Ng c (Cb.), Ti n trình l ch s Vi t Nam, NXB Giáo d c, Hà N i, 2000, Tr.71.
11. A.B. Pôliac p, S ph c hưng c a nư c

i Vi t th k X-XIV, NXB Chính tr Qu c gia - Vi n
L ch s Quân s Vi t Nam, Hà N i, 1996, Tr.74.
12. Vĩnh Sính, Nh t B n c n
ph m Tp. HCM, Tr.39

i, NXB Thành ph H Chí Minh - Khoa L ch s Trư ng

i h c Sư

13. Có th tham kh o Nguy n Duy Hinh, H tư tư ng Lý, T p chí Nghiên c u L ch s , s 1, 1986.
14. Neil L. Jamieson, Understanding Vietnam, University of California, 1993, p.9.
15. Vĩnh Sính, Vi t Nam và Nh t B n trong th gi i ông Á, B n ti ng Vi t, Tr.14 - 18.
16. Tr n Qu c Vư ng, Hà N i - V trí
tr Qu c gia, Hà N i, 1995, Tr.12.

a lý và chi u sâu l ch s , Thăng Long - Hà N i, NXB Chính

17. A.B. Pôliac p, S ph c hưng c a nư c
i Vi t th k X - XIV, NXB Chính tr Qu c gia - Vi n
L ch s Quân s Vi t Nam, Hà N i, 1996, Tr.76.
18.

i Vi t s ký ti n biên, NXB Khoa h c Xã h i, Hà N i, 1994, Tr.194.

19. Phan Huy Lê, Thăng Long - ông ô - ông Kinh - Hà N i th k XI - XII, Thăng Long - Hà N i,
NXB Chính tr Qu c gia, Hà N i, 1995, Tr.56.
20.

i Vi t S ký toàn thư, T p I, NXB Khoa h c Xã h i, Hà N i, 1993, Tr.317.

21. Atsushi Kobata - Mitsugu Matsuda, Ryukyuan Relations with Korea and South Sea Countries,
Kawakita Printing Co., Ltd, Kyoto, Japan; Kin Seiki: M u d ch v i ông Nam Á c a vương qu c
Ryukyu và
g m s Vi t Nam phát hi n ư c Okinawa, Báo cáo tham gia H i th o Qu c t :
“Quan h Vi t - Nh t th k XV - XII qua giao lưu g m s ”, do Trung tâm Nghiên c u Vi t Nam và
Giao lưu Văn hoá, HQG HN và Vi n Nghiên c u Văn hoá Qu c t , i h c Chiêu Hoà, Nh t B n t
ch c t i Hà N i ngày 17 - 12 - 1999.