Dạy học môn khoa học lớp 4 theo hướng tích cực của học sinh

1

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA GIÁO DỤC TIỂU HỌC






TRỊNH THỊ ÁNH TUYẾT






DẠY HỌC MÔN KHOA HỌC LỚP 4 THEO
HƯỚNG PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC CỦA
HỌC SINH



KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Phương pháp dạy học Tự nhiên và xã hội

HÀ NỘI, 2011

2


PHẦN 1: MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài
Chúng ta đang sống trong thời đại nền văn minh công nghiệp, cách
mạng khoa học công nghiệp phát triển như vũ bão đòi hỏi người lao động
phải có năng lực tư duy sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề. Sự phát triển
kinh tế, xã hội của đất nước đang đặt ra những yêu cầu ngày càng cao với hệ
thống giáo dục. Với sản phẩm đặc biệt là con người, giáo dục là động lực cho
sự phát triển bền vững của đất nước. Để hoàn thành sứ mệnh to lớn của mình,
giáo dục phải đổi mới một cách toàn diện từ mục tiêu, nội dung, phương pháp
và hình thức tổ chức.
Thực tiễn trong thời gian qua, bên cạnh những kết quả đạt được, nền
giáo dục nước ta vẫn tồn tại những hạn chế nhất định. Chất lượng giáo dục
còn thấp, dạy học còn lạc hậu, nảy sinh nhiều tiêu cực. Cũng trong tình trạng
đó, chất lượng dạy học ở bậc Tiểu học nói chung và chất lượng dạy học nói
riêng vẫn chưa cao. Một nguyên nhân dẫn đến chất lượng dạy học chưa cao là
do chất lượng sử dụng các phương pháp dạy học chưa cao. Do đó, việc đổi
mới phương pháp dạy học càng trở nên bức xúc, trước hết là đối với bậc Tiểu
học bởi bậc Tiểu học là bậc học nền tảng. Trẻ em vừa là mục tiêu vừa là đối
tượng của giáo dục vì thế mọi hoạt động giáo dục phải xuất phát từ trẻ em
(đối tượng giáo dục) và phải đáp ứng mọi nhu cầu phát triển tự nhiên của trẻ
em (mục tiêu giáo dục). Vì thế đổi mới phương pháp dạy học Tiểu học là tất

yếu để phù hợp với trẻ em. Đổi mới phương pháp dạy học là phải khắc phục
cách thức truyền thụ “thầy giảng – trò ghi”, phát huy tính tích cực, chủ động,
sáng tạo của người học.

3
Ở Tiểu học, giúp các em có những hiểu biết về thế giới xung quanh,
những hiện tượng khoa học, những vấn đề thiên nhiên là mục tiêu quan trọng.
Môn Khoa học cung cấp cho các em những kiến thức đó. Đó là môn học tích
hợp những kiến thức của khoa học tự nhiên và khoa học xã hội, đóng vai trò
quan trọng trong việc hình thành phẩm chất, năng lực đạo đực của con người.
Đáp ứng mục tiêu của hệ thống giáo dục và giáo dục Tiểu học chương trình
môn Khoa học đề ra mục tiêu môn học phải khơi dạy tính tích cực trong hoạt
động của học sinh. Người giáo viên phải hình thành ở học sinh những tri thức
môn học đồng thời cũng phải hình thành niềm tin khoa học cho các em. Trên
cơ sở đó đòi hỏi hoạt động tổ chức, hướng dẫn của giáo viên phải hướng tới
hoạt động chiếm lĩnh kiến thức, rèn luyện kỹ năng học tập của học sinh. Học
sinh phải được hoạt động, được bộc lộ mình và được phát triển tối đa thông
qua hoạt động học tập. Khi tổ chức cho học sinh học tập phải sử dụng phối
hợp linh hoạt các phương pháp có tác dụng phát huy tính tích cực của người
học như phương pháp động não, thảo luận nhóm, trò chơi học tập, khám
phá…
Đặc biệt, dạy học môn Khoa học với nhiều chủ đề đa dạng luôn đòi hỏi
tính đầy đủ và chính xác của những tri thức khoa học và người giáo viên phải
làm thế nào để hình thành niềm tin khoa học sâu sắc ở học sinh. Vì thế tôi
chọn đề tài nghiên cứu “Dạy học môn Khoa học lớp 4 theo hướng phát huy
tính tích cực của học sinh” để tìm hiểu nghiên cứu trong khóa luận của mình.
Qua việc nghiên cứu đề tài này sẽ giúp tôi nắm vững về các phương pháp dạy
học nói chung và các phương pháp dạy học môn Khoa học nói riêng để nâng
cao năng lực sư phạm của bản thân.
2. Mục đích nghiên cứu đề tài

Nhằm góp phần nâng cao hiệu quả của việc dạy học môn Khoa học lớp 4.
3. Đối tượng nghiên cứu

4
Dạy học môn Khoa học lớp 4 theo hướng phát huy tính tích cực của
học sinh.
4. Khách thể nghiên cứu
Hoạt động dạy học môn Khoa học 4.
5. Nhiệm vụ nghiên cứu
-Tìm hiểu cơ sở lí luận về phương pháp dạy học môn Khoa học 4.
- Tìm hiểu thực trạng giảng dạy môn Khoa học lớp 4 theo hướng phát
huy tính tích cực của học sinh.
- Chỉ ra nguyên nhân của thực trạng và đề xuất một số biện pháp nâng
cao chất lượng giảng dạy môn Khoa học 4.
6. Phạm vi nghiên cứu
Do thời gian có hạn nên phạm vi nghiên cứu của đề tài chỉ dừng lại ở
việc tìm hiểu thực trạng giảng dạy môn Khoa học 4 ở trường Tiểu học Lưu
Quý An và trường Tiểu học Trưng Nhị thị xã Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc.
7. Các phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp nghiên cứu tài liệu lí luận( Tài liệu về tâm lí học, giáo
dục học…)
- Phương pháp trò chuyện
- Phương pháp điều tra
- Phương pháp quan sát
- Phương pháp thống kê
- Phương pháp phân tích tổng hợp
8.Cấu trúc khóa luận
Phần 1: Mở đầu
Phần 2: Nội dung
Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn

1. Cơ sở lý luận

5
1.1.1. Khái niệm phương pháp dạy học
1.1.2. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học ở Tiểu học
1.1.3. Tìm hiểu môn Khoa học lớp 4
1.2. Cơ sở thực tiễn
1.2.1. Thực trạng dạy học môn Khoa học lớp 4 ở Tiểu học
1.2.2. Phân tích thực trạng
1.2.3. Kết luận
Chương 2: Dạy học môn Khoa học lớp 4 theo hướng phát huy tính tích cực
của học sinh.
2.1. Các nguyên dạy học môn Khoa học lớp 4 theo hướng phát huy tính
tích cực của học sinh
2.2. Một số phương pháp dạy học môn Khoa học lớp 4
Phần kết luận
Tài liệu tham khảo
Phụ lục

6


PHẦN 2: NỘI DUNG
Chương 1: Cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn

1. Cơ sở lý luận
1.1.1. Khái niệm phương pháp dạy học?
Thuật ngữ phương pháp dạy học bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp (Methodos)
có nghĩa là con đường để đạt được mục đích dạy học.
Giáo dục học cho rằng: Phương pháp dạy học là cách thức, là con
đường mà thầy và trò sử dụng giúp cho học sinh chiếm lĩnh nội dung bài học,
thông qua đó đạt được mục đích dạy học.
Heghen quan niệm: Phương pháp là cách thức làm việc của chủ thể,
cách thức này tùy thuộc vào nội dung vì phương pháp là sự vận động bên
trong của nội dung.
Theo cách hiểu đó phương pháp dạy học là hệ thống những cách thức
hoạt động (hành động và thao tác) của giáo viên và học sinh nhằm thực hiện
tốt mục đích và nhiệm vụ dạy học. Phương pháp dạy học bao gồm phương
pháp dạy và phương pháp học (phương pháp dạy được hiểu là phương pháp tổ
chức nhận thức, phương pháp điều khiển các hoạt động trí tuệ và thực hành,
phương pháp giáo dục ý thức và thái độ đúng đắn cho học sinh. Phương pháp
học là phương pháp nhận thức và rèn luyện để hình thành hệ thống tri thức và
kĩ năng thực hành, hình thành nhân cách người học). Phương pháp dạy và
phương pháp học không tồn tại độc lập mà nó liên quan và phụ thuộc vào
nhau. Chúng vừa là mục đích vừa là nguyên nhân tồn tại của nhau.

7
Như vậy phương pháp dạy học là tổ hợp những cách thức hoạt động
của cả thầy và trò nhằm đạt được mục đích của việc dạy học.

1.1.2. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học ở Tiểu học
Đổi mới phương pháp dạy học là vấn đề được toàn Đảng, toàn dân
quan tâm trong giai đoạn hiện nay. Đổi mới phương pháp dạy học không phải
là sự thay thế các phương pháp cũ bằng hàng loạt các phương pháp mới. Về
mặt bản chất, đổi mới phương pháp dạy học là đổi mới cách tiến hành phương
pháp, đổi mới các phương tiện và hình thức tổ chức. Triển khai các phương
pháp trên cơ sở khai thác triệt để ưu điểm của phương pháp truyền thống và
vận dụng linh hoạt các phương pháp mới nhằm phát huy tối đa tính tích cực,
chủ động, sáng tạo của người học, giúp người học đạt được năng lực mong
muốn.
*Một số định hướng đổi mới phương pháp dạy học ở Tiểu học
Đảng và Nhà nước ta đã xác định “đầu tư cho giáo dục là Quốc sách
hàng đầu, phát triển giáo dục nền tảng đào tạo nhân lực chất lượng cao là
yếu tố quan trọng góp phần thực hiện thành công sự nghiệp công nghiệp hóa
– hiện đại hóa đất nước”. Giáo dục góp phần hình thành và bồi dưỡng nhân
cách tốt đẹp cho học sinh, đặc biệt là giáo dục Tiểu học. Đây là bậc học nền
tảng để các em học tiếp bậc học cao hơn. Do vậy Đảng và Nhà nước ta đã nêu
rõ ở nghị quyết Trung ương II là: “Nâng cao chất lượng toàn diện ở Tiểu
học”. Đổi mới về phương pháp dạy học ở tất cả các môn học thông qua việc
đổi mới chương trình và sách giáo khoa từ lớp 1 đến lớp 5. Đó là yêu cầu tất
yếu nhằm nâng cao chất lượng giáo dục của nhà trường ở trong tình hình hiện
nay.

8
Như vậy mục đích của đổi mới phương pháp dạy học Tiểu học là thay
đổi lối dạy học truyền thụ một chiều sang dạy học theo phương pháp tích cực
nhằm giúp học sinh phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo, rèn
luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tạo hứng thú học tập cho học

sinh, qua đây học sinh chủ động tìm tòi, khám phá hiểu biết, năng lực, phẩm
chất. Học để đáp ứng yêu cầu của cuộc sống hiện tại và tương lai.
Cốt lõi của đổi mới dạy và học là hướng tới hoạt động học tập chủ động
chống lại thói quen học tập thụ động. Muốn vậy cần áp dụng phương pháp
dạy học tích cực, tuy nhiên phương pháp dạy học tích cực không có nghĩa là
gạt bỏ phương pháp dạy học truyền thống mà là kế thừa, phát triển mặt tích
cực của hệ thống phương pháp dạy học truyền thống đồng thời học hỏi vận
dụng một số phương pháp mới hiện đại. Bởi phương pháp nào cũng có ưu
điểm và nhược điểm của nó vì thế phải vận dụng phối hợp các phương pháp.
Đổi mới các phương pháp dạy học, thực hiện dạy và học tích cực cần
phải sử dụng các phương pháp dạy học hợp lý nhằm phát huy tính tích cực
của học sinh. Các sách lý luận chỉ rõ, về mặt hoạt động nhận thức thì phương
pháp thực hành là “tích cực” hơn các phương pháp dùng lời. Trong nhóm các
phương pháp dùng lời thì lời của thầy, trò, lời của sách đóng vai trò là nguồn
tri thức chủ yếu, đặc biệt quan trọng là lời của thầy. Trong các phương pháp
dùng lời thì phương pháp vấn đáp học sinh làm việc với sách, báo cáo nhỏ của
học sinh có nhiều thuận lợi để phát huy tính tích cực của học sinh.
Trong nhóm các phương pháp thực hành, học sinh được trực tiếp thao
tác trên đối tượng dưới sự hướng dẫn của giáo viên, tự lực khám phá tri thức
mới.
Đổi mới phương pháp dạy học lấy hoạt động của học sinh làm trung
tâm, tăng cường hoạt động các nhân, thông qua hoạt động cá nhân kích thích
động cơ bên trong của người học, làm họ tăng cường tính chủ động, tự tin,

9
phát triển năng lực suy lí tự phát hiện kiến thức. Do vậy cần tổ chức hoạt
động tự học của học sinh. Rèn luyện phương pháp tự học không ngừng nâng
cao hiệu quả học tập mà còn là mục tiêu đổi mới phương pháp dạy và học.
Giáo viên cần giao nhiệm vụ cho học sinh. Nhiệm vụ học tập phải cụ thể, rõ
ràng, đúng mức phù hợp với năng lực và điều kiện nhận thức của các em.

Khi sử dụng phương pháp truyền thống giáo viên cần khai thác chức
năng khêu gợi vốn có của mỗi phương pháp để kích thích và phát huy vai trò
chủ động nhận thức của người học. Giáo viên đóng vai trò hướng dẫn, động
viên, khích lệ học sinh. Giáo viên cần tìm tòi phương pháp truyền đạt hiệu
quả để kích thích tư duy sáng tạo của học sinh. Điều đó đòi hỏi giáo viên
không ngừng nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ, tự học, tự nghiên cứu
để đáp ứng việc dạy học trong thời đại.
Như vậy biết vận dụng những phương pháp dạy học truyền thống một
cách tích cực phù hợp với từng môn, từng bài sẽ góp phần nâng cao chất
lượng dạy học Tiểu học. Đây là quan niệm đổi mới đúng đắn phù hợp thực tế.
Vì thế cần phải áp dụng các phương pháp dạy học tích cực trong dạy học
chương trình ở Tiểu học nói chung và môn Khoa học lớp 4 nói riêng.
1.1.3. Tìm hiểu môn Khoa học lớp 4
1.1.3.1. Mục tiêu chương trình
 Cung cấp cho học sinh một số kiến thức cơ bản ban đầu và thiết thực
về:
- Sự trao đổi chất, nhu cầu dinh dưỡng và sự lớn lên của cơ thể người;
cách phòng tránh một số bệnh thông thường và bệnh truyền nhiễm.
- Sự trao đổi chất, sự sinh sản của động vật và thực vật.
- Đặc điểm và ứng dụng của một số chất, một số vật liệu và dạng năng
lượng thường gặp trong đời sống và sản xuất.
 Bước đầu hình thành và phát triển ở học sinh những kỹ năng:

10
- Ứng xử phù hợp với các vấn đề với sức khỏe của bản thân, gia đình
và cộng đồng.
- Quan sát và làm một số thí nghiệm, thực hành khoa học đơn giản
gần gũi với đời sống, sản xuất.
- Nêu thắc mắc, đặt câu hỏi trong quá trình học tập, biết tìm thông tin
để giải đáp.

- Diễn đạt những hiểu biết bằng lời nói, bài viết, hình vẽ, sơ đồ…
- Phân tích, so sánh, rút ra những đặc điểm chung và riêng của một số
sự vật, hiện tượng đơn giản trong tự nhiên.
 Hình thành và phát triển ở học sinh những thái độ và thói quen:
- Tự giác thực hiện các quy tắc giữ vệ sinh, an toàn cho bản thân, gia
đình và cộng đồng.
- Ham hiểu biết khoa học, có ý thức vận dụng những kiến thức đã học
vào cuộc sống.
- Yêu thiên nhiên, con người, đất nước, yêu cái đẹp, có ý thức và hành
vi bảo vệ môi trường xung quanh.
Như vậy từ mục tiêu trên việc dạy học môn Khoa học lớp 4 theo hướng
phát huy tính tích cực của học sinh là rất cần thiết.
1.1.3.2. Nội dung chương trình môn Khoa học lớp 4
Nội dung chương trình môn Khoa học lớp 4 có 3 chủ đề lớn đó là:
- Con người và sức khỏe gồm 19 bài
Ở chủ đề này học sinh sẽ biết được để duy trì sự sống con người thì cần
những yếu tố gì? Một khi thiếu những yếu tố đó con người sẽ không thể tồn
tại và trong quá trình tồn tại con người phải có mối quan hệ với môi trường
xung quanh đó là các quá trình trao đổi chất.
Trong chủ đề này học sinh còn biết thức ăn mà chúng ta ăn hằng ngày
có những chất dinh dưỡng nào? Biết được vai trò của chất dinh dưỡng đó và

11
để có đầy đủ chất dinh dưỡng một cách an toàn chúng ta cần ăn uống như thế
nào? Câu trả lời cũng có trong chủ đề này.
Vẫn trong chủ đề này, học sinh biết được một số bệnh do thiếu chất
dinh dưỡng gây nên và một số bệnh lây qua đường tiêu hóa đặc biệt nếu biết
được trạng thái như thế nào khi bị bệnh và khi đã bị bệnh thì phải ăn uống ra
sao? Bài học cuối cùng trong chủ đề này cho ta biết được những việc làm để
phòng tránh tai nạn đuối nước, có ý thức phòng tránh.

- Vật chất và năng lượng gồm 38 bài:
Ở chủ đề này học sinh sẽ biết được nước có tính chất gì? Tồn tại như
thế nào? Biết được vòng tuần hoàn của nước trong tự nhiên, vị trí vai trò của
nước trong cuộc sống, những việc làm cần thiết để bảo vệ nguồn nước.
Nước và không khí là hai yếu tố quan trọng của sự sống vì vậy trong
chủ đề này cung cấp cho học sinh những kiến thức liên quan tới không khí
như: cách nhận ra không khí, không khí có những tính chất gì, có những thành
phần nào, vai trò, tác dụng của không khí v.v
Ngoài nước và không khí âm thanh cũng được đề cập đến trong chủ đề
này. Biết được sự hình thành của âm thanh, cách phát hiện ra âm thanh, tác
dụng của âm thanh, tác hại của âm thanh trong cuộc sống hàng ngày của
chúng ta. Ánh sáng là yếu tố không thể thiếu của sự sống trên Trái Đất vì vậy
học sinh cũng được tìm hiểu trong chủ đề này. Ngoài ra học sinh còn biết
được nhiều về các hiện tượng khác như: nóng, lạnh, nhiệt độ, vật dẫn điện, vật
cách điện v.v…
- Chủ đề thực vật và động vật gồm 14 bài
Ở chủ đề này học sinh cũng có những kiến thức về động vật và thực vật
tồn tại xung quanh chúng ta như: động vật, thực vật cần gì để sống, chúng có
nhu cầu về nước như thế nào? Nhu cầu dinh dưỡng ra sao và nhu cầu về

12
không khí như thế nào? Sự trao đổi chất ở thực vật như thế nào có giống với
sự trao đổi chất ở động vật không?
Từ nội dung trên ta thấy cần phải áp dụng các phương pháp dạy học
tích cực trong dạy học môn Khoa học lớp 4.
1.1.3.3. Đặc điểm của môn Khoa học lớp 4
- Chương trình được xây dựng theo quan điểm tích hợp.
+ Chương trình xem xét Tự nhiên – Con người – Xã hội trong một thể
thống nhất, có quan hệ qua lại và tác động lẫn nhau.
+ Kiến thức trong chương trình là kết quả của việc tích hợp kiến thức

của nhiều ngành như: Sinh học, Vật lý, Hóa học, Khoa học – Tự nhiên và tích
hợp nội dung Khoa học – Tự nhiên với Xã hội về sức khỏe con người.
+ Nội dung được lựa chọn mang tính thiết thực và gần gũi, có ý nghĩa
thiết thực với học sinh giúp các em có thể vận dụng vào cuộc sống hằng ngày.
Hình thành và phát triển ở học sinh các kỹ năng học tập khoa học như quan
sát, dự đoán, giải thích các hiện tượng tự nhiên đơn giản và khả năng vận
dụng kiến thức vào thực tiễn cuộc sống.
Môn Khoa học lớp 4 với đặc điểm được xây dựng theo quan điểm tích
hợp cho thấy điều kiện thuận lợi khi áp dụng một số phương pháp phát huy
tính tích cực của học sinh như: phương pháp tái hiện, trò chơi học tập, thảo
luận nhóm, dự án, khám phá. Đây là môn học rất gần gũi với học sinh do đó
các em có thể áp dụng những kiến thức của bản thân để từ đó vận dụng vào
bài mới, trao đổi, thảo luận để làm sáng tỏ vấn đề được đưa ra, vận dụng
những kỹ năng để tham gia trò chơi học tập.
- Chương trình có cấu trúc đồng tâm
Các kiến thức trong mỗi chủ đề được nâng cao dần, từ cụ thể đến trìu
tượng, từ xa đến gần, từ dễ đến khó. Tăng mức độ phức tạp khái quát, tạo điều
kiện cho học sinh dễ thu nhận kiến thức. Trong mỗi bài thường có những sự

13
vật, hiện tượng, những vấn đề thực tế được trình bày một cách khoa học. Học
sinh quan sát và trả lời hay liên hệ thực tế và trả lời, có các trò chơi học tập
thực hành v.v
Các quan sát thí nghiệm được trình bày trong sách giáo khoa một cách
“mở” hơn, đòi hỏi học sinh tích cực hoạt động từ đó xác định kiến thức khoa
học cũng như hình thành và phát triển kỹ năng học tập khoa học như quan sát,
dự đoán, giải thích.
Với đặc điểm này giáo viên phải sử dụng linh hoạt các phương pháp
học tập như: phương pháp đàm thoại, giải thích minh họa, động não, trò chơi
hoc tập, dạy học khám phá Đặc biệt là phương pháp giải thích minh họa và

dạy học khám phá bởi khi kiến thức được nâng cao dần, tính phức tạp tăng thì
giáo viên phải là người giúp các em sáng tỏ tri thức, khi bài học có độ phức
tạp khái quát các em sẽ khó đạt được yêu cầu của bài học khi làm việc độc
lập. Tuy nhiên với những kiến thức gần gũi với thực tế thì giáo viên và học
sinh có thể trao đổi, học sinh động não giải quyết vấn đề đặt ra trong bài.
- Chương trình chú ý tới những vốn sống, vốn hiểu biết của học sinh
trong việc tham gia xây dựng các bài học.
Các nguồn thông tin về thiên nhiên, con người và xã hội gần gũi, bao
quanh học sinh ngày càng nhiều và dễ tiếp nhận. Vì thế, hình thành và phát
triển các kỹ năng khoa học như quan sát, giải thích các hiện tượng tự nhiên
đơn giản và kỹ năng vận dụng kiến thức khoa học vào cuộc sống.
Với đặc điểm này phương pháp tái hiện, đàm thoại, khám phá sẽ kích
thích hứng thú học tập của học sinh. Trong khi học các em sẽ có điều kiện thể
hiện những hiểu biết vốn có của mình, có thể trình bày và tranh luận cũng như
bảo vệ ý kiễn của bản thân trên cơ sở những điều các em đã thấy từ trong thực
tế cuộc sống.

14
Như vậy, từ việc tìm hiểu mục tiêu, nội dung và đặc điểm của môn
Khoa học lớp 4, giáo viên phải sử dụng linh hoạt các phương pháp nhưng
phải tùy thuộc vào nội dung từng bài học mà lựa chọn phương pháp cho phù
hợp. Có vậy mới phát huy được tính tích cực chủ động trong việc chiếm lĩnh
tri thức của học sinh.
1.2. Cơ sở thực tiễn
Để nắm được thực trạng dạy và học môn Khoa học và việc sử dụng sử
dụng các phương pháp dạy học môn Khoa học ở lớp 4, chúng tôi đã tiến hành
điều tra tại 2 trường Tiểu học:
- Trường Tiểu học Lưu Quý An – Thị xã Phúc Yên
- Trường Tiểu học Trưng Nhị - Thị xã Phúc Yên
1.2.1. Thực trạng dạy học môn Khoa học lớp 4 ở Tiểu học

Trước tiên chúng tôi tiến hành điều tra ý kiến của giáo viên về các nội
dung có trong phiếu điều tra kết hợp với trao đổi, trò chuyện với giáo viên.
1.2.1.1. Nhận thức của giáo viên về tầm quan trọng của môn Khoa học
Nội dung phiếu điều tra: câu 1 (phụ lục1)
Kết quả điều tra được tổng kết ở biểu đồ 1:
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
M c 1 M c 2 M c 3


15
Biểu đồ 1:
Quan niệm của giáo viên về tầm quan trọng của môn Khoa học lớp 4
Biểu đồ 1 cho ta thấy 30% giáo viên đều cho rằng môn Khoa học là
môn học thiết thực với học sinh và là một trong những môn học chính ở
chương trình lớp 4 và rất quan trọng, có 54% giáo viên cho rằng đó là môn
học quan trọng, 16% giáo viên cho rằng đó là môn học bổ trợ, là môn phụ
trong chương trình học.
Như vậy dạy học môn Khoa học lớp 4 theo hướng phát huy tính tích
cực của học sinh là việc rất cần thiết.
1.2.1.2. Nhận thức của giáo viên về tác dụng của việc áp dụng phương
pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Khoa học lớp 4
Nội dung điều tra: câu 2 (phụ lục 1)
Kết quả điều tra được tổng kết ở biểu đồ 4.
0%

10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
M c 1 M c 2 M c 3

Biểu đồ 2:
Ý kiến của giáo viên về sự cần của việc áp dụng phương pháp dạy học
tích cực, đổi mới phương pháp dạy học vào dạy học môn Khoa học 4

16
Qua đây cho thấy đại đa số giáo viên đều nhận thức được tác dụng của
việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Khoa học lớp
4 (có 25% giáo viên được hỏi cho rằng việc áp dụng phương pháp dạy học
tích cực, đổi mới phương pháp dạy học là rất cần thiết và 65% giáo viên được
hỏi cho rằng áp dụng dạy học tích cực, đổi mới phương pháp dạy học là cần
thiết). Một số ít giáo viên cho rằng tác việc áp dụng phương pháp dạy học tích
cực vào dạy môn Khoa học lớp 4 là không cần thiết. Như vậy hầu hết các giáo
viên được hỏi đều có nhận xét rằng áp dụng phương pháp dạy học tích cực
vào dạy học môn Khoa học lớp 4 tạo không khí học tập rất tích cực với cả
thầy và trò.
1.2.1.3. Đảm bảo dạy đủ thời gian dành cho 1 tiết học môn Khoa học
Nội dung phiếu điều tra: câu 3 (phụ lục 1)
Kết quả điều tra được chúng tôi tổng kết ở biểu đồ 3
0%
5%
10%

15%
20%
25%
30%
35%
40%
45%
50%
Th  ng xuyên Thnh thong Him khi


Biểu đồ 3:
Ý kiếm của giáo viên về việc dạy đủ thời gian dành cho môn Khoa học 4

17
Biểu đồ cho thấy có 50% giáo viên thường xuyên dạy đủ thời gian dành
cho môn Khoa học, bên cạnh đó cũng có 35% giáo viên thường xuyên cắt bớt
thời gian khoảng 5 phút và 15% giáo viên hiếm khi dạy đủ thời gian quy định.
1.2.1.4. Mức độ và hiệu quả sử dụng các phương pháp, hình thức dạy học
trong dạy học môn Khoa học lớp 4
Nội dung phiếu điều tra: câu 4 (phụ lục 1)
Kết quả điều tra được chúng tôi tổng kết ở biểu đồ
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%

80%
90%
Thuyt
trình
Tho lun
nhóm
Dy hc
nêu vn
đ
Ph  ng
pháp khác

Thường xuyên Hiếm khi
Thỉnh thoảng Chưa bao giờ
Biểu đồ 4:Mức độ sử dụng các phương pháp dạy học trong dạy học môn
Khoa học lớp 4
Biểu đồ cho thấy hiện nay các phương pháp dạy học được giáo viên sử
dụng chủ yếu vẫn là các phương pháp dạy học truyền thống. Phương pháp ưu
thế nhất vẫn là phương pháp thuyết trình (83% giáo viên được hỏi cho rằng
thường xuyên sử dụng phương pháp này) và 67% giáo viên thường xuyên sử
dụng phương pháp thảo luận nhóm. Các phương pháp dạy học hiện đại như:

18
dạy học theo dự án, dạy học nêu vấn đề, thực hành thí nghiệm giáo viên sử
dụng ở mức hạn chế (0% giáo viên thường xuyên sử dụng phương pháp này).
1.2.2. Phân tích thực trạng
Qua điều tra thực trạng dạy học môn Khoa học lớp 4 ở Tiểu học cho
thấy hầu hết giáo viên đều nhận thấy môn Khoa học là môn học quan trọng,
thiết thực, cung cấp cho học sinh những kiến thức hết sức cơ bản về con
người và sức khỏe, vật chất và năng lượng, thực vật và động vật. Những kiến

thức này rất thường gặp trong thực tế cuộc sống hằng ngày. Hầu hết giáo viên
đều nhận thấy rằng việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực vào dạy học
môn Khoa học lớp 4 là cần thiết.
Tuy nhiên trong thực tế dạy học lại tồn tại những mâu thuẫn:
- 50% giáo viên thường xuyên không dành đủ thời gian cho một tiết
học môn Khoa học. Chúng tôi đã tiến hành trao đổi trò chuyện với một số
giáo viên để tìm hiểu nguyên nhân của thực trạng thi nhận được một số ý kiến
cho rằng: “Môn Khoa học rất thiết thực nhưng môn Toán và Tiếng Việt quan
trọng hơn”; “truyền thụ hết kiến thức sách giáo khoa yêu cầu là đảm bảo dạy
đúng, dạy đủ rồi”…
- 0% giáo viên thường xuyên áp dụng phương pháp dạy hiện đại, đổi
mới phương pháp vào trong dạy học. Khi được hỏi về vấn đề này các thầy cô
đều trả lời rằng: “cả thầy và trò đều đã quên với cách dạy truyền thống nên
ngại thay đổi”; “ngại thiết kế giáo án và chuẩn bị đồ dùng dạy học”; có một
số ý kiến cho rằng “áp dụng phương pháp dạy học hiện đại rất mất thời
gian”; “trang thiết bị đồ dùng dạy học còn thiếu thốn nên ngại không muốn
sưu tầm”.
Từ thực trạng dạy học môn Khoa học lớp 4 nói trên ta thấy, việc áp
dụng dạy học tích cực trong dạy học môn Khoa học lớp 4 là rất cần thiết.

19
1.2.2.1. Thuận lợi của việc dạy học môn Khoa học lớp 4 theo hướng phát
huy tính tích cực của học sinh.
Đổi mới phương pháp dạy học không chỉ sử dụng các phương pháp dạy
học mới mà cần kết hợp các phương pháp dạy học truyền thống trên cơ sở cải
tiến phù hợp và sử dụng đúng mức, đúng lúc, đúng chỗ nhằm phát huy tính
tích cực của học sinh. Đây là quan niệm đổi mới đúng đắn và phù hợp với
thực tế. Trên cơ sở quan niệm này các phương pháp dạy học truyền thống vẫn
được chú ý khai thác mặt mạnh của nó. Vì thế khi áp dụng các phương pháp
dạy học tích cực vào dạy môn Khoa học lớp 4 giáo viên và học sinh có thể

kiên trì xây dựng cho mình một phương pháp học tập chủ động một cách vừa
sức từ thấp đến cao. Trong đổi mới phương pháp dạy học phải có cả sự hợp
tác của cả thầy và trò, sự hợp tác nhịp nhàng giữa hoạt động dạy với hoạt
động học thì mới thành công. Như vậy việc dùng thuật ngữ “dạy học và tích
cực” chỉ là để phân biệt với “dạy và học thụ động”.
Trong phương pháp dạy học tích cực, người học – đối tượng của hoạt
động “dạy”, đồng thời là chủ thể của hoạt động “học” được cuốn hút vào các
hoạt động học tập do giáo viên tổ chức và chỉ đạo, thông qua đó tự lực khám
phá những điều mình chưa rõ chứ không phải thụ động tiếp thu tiếp thu những
tri thức đã được giáo viên sắp đặt. Được đặt vào những tình huống của đời
sống thực tế, người học trực tiếp quan sát, thảo luận, làm thí nghiệm, giải
quyết vấn đề đặt ra theo suy nghĩ của mình, từ đó nắm được kiến thức, kỹ
năng mới vừa nắm được phương pháp làm ra kiến thức, kỹ năng đó, không
rập khuôn theo những khuôn mẫu có sẵn, được bộc lộ và phát huy tiềm năng
sáng tạo. Vì thế cần phải dạy học môn Khoa học lớp 4 theo hướng phát huy
tính tích cực của học sinh.
1.2.2.2. Khó khăn của việc dạy học môn Khoa học lớp 4 theo hướng phát
huy tính tích cực của học sinh.

20
Sử dụng phương pháp dạy học tích cực đòi hỏi giáo viên phải có năng
lực thiết kế giáo án, giáo viên phải đầu tư công sức, thời gian nhiều so với
kiểu dạy và học thụ động. Giáo viên phải có năng lực tổ chức tiết học từ dạy
và học thụ động sang dạy và học tích cực, giáo viên không chỉ đóng vai trò
đơn thuần là người truyền đạt kiến thức, giáo viên trở thành người thiết kế tổ
chức hướng dẫn các hoạt động độc lập hoặc theo nhóm nhỏ.
Giáo viên phải có trình độ chuyên môn sâu, rộng, có trình độ sư phạm
lành nghề mới có thể tổ chức hướng dẫn các hoạt động của học sinh mà nhiều
khi diễn biến ngoài tầm dự kiến của giáo viên.
Về phía học sinh vẫn quen với lối thầy giảng trò ghi, vốn sống của các

em còn hạn chế nên kiến thức, kỹ năng các em đưa ra còn hạn chế.
Để có giờ học Khoa học thành công, cả giáo viên và học sinh phải khắc
phục các khó khăn này thông qua rèn luyện, rút kinh nghiệm…
1.2.3. Kết luận
Môn Khoa học lớp 4 được xây dựng trên cơ sở tiếp nối những kiến thức
về tự nhiên của môn Tự nhiên và Xã hội các lớp 1, 2, 3. Nội dung chương
trình được cấu trúc đồng tâm, mở rộng và nâng cao theo 3 chủ đề:
- Con người và sức khỏe.
- Vật chất và năng lượng.
- Thực vật và động vật.
Dạy học môn Khoa học cần phối hợp sử dụng các phương pháp dạy
học ở Tiểu học. Trong đó đặc biệt chú trọng sự linh hoạt những phương pháp:
khám phá, tìm tòi, nghiên cứu, giải quyết vấn đề, thí nghiệm…
Trong giờ học, giáo viên cần tăng cường cho học sinh sử dụng tranh
ảnh, sơ đồ, mẫu vật, đồ dùng thí nghiệm …; cho học sinh thảo luận nhóm,
đóng vai… nhằm giúp các em được rèn luyện khả năng diễn đạt, giao tiếp và
hợp tác trong công việc.

21
Việc đánh giá môn Khoa học cần phải quan tâm đến tất cả các mặt:
kiến thức, kỹ năng và thái độ. Giáo viên cần phối hợp các hình thức đánh giá:
vấn đáp, trả lời các câu hỏi trắc nghiệm, câu hỏi mở, làm thí nghiệm thực
hành … kết hợp cho điểm với nhận xét để giúp học sinh nhận ra những kiến
thức, kỹ năng cần bổ sung.
Vậy nên dạy học môn Khoa học lớp 4 theo hướng phát huy tính tích
cực của học sinh là rất quan trọng và cần thiết.

22


Chương 2: DẠY HỌC MÔN KHOA HỌC LỚP 4 THEO HƯỚNG PHÁT
HUY TÍNH TÍCH CỰC CỦA HỌC SINH

2.1. Các nguyên tắc khi dạy học môn Khoa học lớp 4 theo hướng phát
huy tính tích cực của học sinh
2.1.1. Nguyên tắc đảm bảo tính khoa học
Đảm bảo tính khoa học trong dạy học môn Khoa học lớp 4 là đảm bảo
dạy đúng, dạy đủ những tri thức quy định trong chương trình sách giáo khoa,
là đảm bảo logic chặt chẽ, phân bố thời gian hợp lý.
Thực hiện bài giảng đảm bảo học sinh và giáo viên phải nắm chắc

nhiệm vụ của mình. Thầy chuẩn bị bài kỹ trước khi đến lớp – trò lĩnh hội tri
thức một cách tích cực, sáng tạo.
Vì vậy khi dạy học theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh phải
đảm bảo tính khoa học để học sinh tiếp thu bài học một cách logic và khoa
học. Từ đó phát huy được tính tích cực ở các em.
2.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính trực quan
Để bài học hấp dẫn, kích thích hứng thú học tập của học sinh thì các
phương tiện trực quan phải dễ quan sát, các hiện tượng tìm ra trong bài học
phải rõ ràng, có tính thuyết phục và dễ thấy bằng mắt thường.
Cần chuẩn bị tốt các phương tiện và dụng cụ sử dụng trong bài học.
Tranh ảnh phóng to giúp các em dễ quan sát, thiết bị thí nghiệm phải thể hiện
rõ những chi tiết chủ yếu, thể hiện được tính thẩm mỹ.
Đồng thời lựa chọn đồ dùng trực quan phải hấp dẫn, kích thích hứng
thú của người dạy và người học khi đó kiến thức mà học sinh đạt được sẽ
khắc sâu hơn, các em có thái độ yêu thích môn học hơn.

23
Thực hiện tốt nguyên tắc này sẽ góp phần phát triển khả năng tư duy,
trí tưởng tượng ở các em. Ngược lại, nếu không tuân thủ nguyên tắc này sẽ
không phát huy được tính tích cực của học sinh vì tư duy của các em vẫn chủ
yếu là tư duy trừu tượng. Đây là nguyên tắc quan trọng cần vận dụng khi dạy
học theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh.
2.1.3. Nguyên tắc thống nhất giữa vai trò tự giác, tích cực, độc lập của học
sinh và vai trò chủ đạo của giáo viên
Đổi mới phương pháp, hình thức dạy học đòi hỏi phát huy tính tích cực,
tự giác, độc lập nhận thức của học sinh và vai trò chủ đạo của giáo viên. Quá
trình dạy học môn Khoa học lớp 4 theo hướng phát huy tính tích cực của học
sinh cũng yêu cầu đảm bảo nguyên tắc trên.
Trong quá trình học tập, học sinh tự giác, tích cực, ý thức được đầy đủ
mục đích, nhiệm vụ của bài học để hình thành khái niệm, kiến thức, tham gia

các hoạt động hăng hái, nhiệt tình.
Tính tích cực được đánh giá ở việc học sinh trực tiếp tham gia vào các
hoạt động thực hành, thảo luận, nghiên cứu tìm hiểu nội dung bài học theo
hướng nghiêm túc và hiệu quả. Chúng xây dựng các khối kiến thức cần đạt
với tư cách là tác giả, tự mình chiếm lĩnh tri thức.
Tính độc lập nhận thức của học sinh thể hiện từ các tình huống có vấn
đề, các em nảy sinh nhu cầu giải quyết vấn đề, tìm ra các ý tưởng phục vụ cho
nội dung bài học. Các em lập luận bảo vệ ý kiến của mình, biết thừa nhận,
làm việc cho mục đích chung. Các em có năng lực hoạt động nhóm, tự điều
khiển các hoạt động của mình mang lại kinh nghiệm cho bản thân.
Ba phẩm chất trên có liên quan chặt chẽ với nhau. Các phẩm chất ấy
được hình thành và phát triển dưới vai trò chủ đạo của giáo viên. Giáo viên là
người hướng dẫn, chỉ đạo trong suốt quá trình học sinh tiến hành các nhiệm
vụ học tập. Chính vì vậy khi tổ chức cho học sinh trao đổi, làm thí nghiệm,

24
thảo luận… giáo viên theo dõi các thao tác của từng nhóm học sinh để uốn
nắn, sửa chữa những sai sót cần thiết nhưng không làm thay học sinh. Giáo
viên cổ vũ học sinh nêu vấn đề, đưa ra những ý kiến bình luận tạo điều kiện
cho học sinh tự chủ.
2.1.4. Nguyên tắc đảm bảo sự thống nhất giữa tính vừa sức chung và vừa
sức riêng
Dạy học vừa sức nghĩa là những yêu cầu và nhiệm vụ mà giáo viên đề
ra học sinh đều có thể thực hiện được với sự nỗ lực cao nhất về mặt trí tuệ và
thể lực. Nguyên tắc này đòi hỏi giáo viên khi dạy học theo hướng phát huy
tính tích cực của học sinh, giáo viên phải chú ý đến trình độ của tất cả học
sinh và trình độ riêng của mỗi đối tượng học sinh. Trình độ chung là trình độ
của cả lớp (tiếp thu được tất cả các đơn vị kiến thức cơ bản của bài), trình độ
riêng bao gồm trình độ khá, giỏi (có khả năng tiếp thu kiến thức cơ bản một
cách nhanh chóng, mở rộng kiếm thức vượt ra ngoài bài học). Trên cơ sở đó

giáo viên thiết kế giáo án dạy học giúp cho mỗi đối tượng học sinh thỏa mãn
được nhu cầu học tập.
Thực hiện tốt nguyên tắc này sẽ góp phần phát triển trí tuệ và nhân
cách của học sinh nói chung. Ngược lại, nếu không tuân thủ nguyên tắc này sẽ
không phát huy được khả năng, kìm hãm sự phát triển trí tuệ của học sinh.
Đây là nguyên tắc quan trọng cần tuân thủ khi dạy học môn Khoa học lớp 4
theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh.
2.1.5. Nguyên tắc đảm bảo trong dạy học: con người phát triển trong hoạt
động và học tập trong hoạt động
Nguyên tắc này yêu cầu trong dạy học phải đảm bảo học sinh được
khám phá, chiếm lĩnh kiến thức, rèn luyện kĩ năng thông qua các hoạt động
học tập mà giáo viên đưa ra. Chính vì vậy, trong quá trình dạy học giáo viên

25
là người tổ chức và hướng dẫn hoạt động của học sinh, mọi học sinh đều hoạt
động, học tập để phát huy năng lực cá nhân.
Trong dạy học môn Khoa học lớp 4 theo hướng phát huy tính tích cực
của học sinh, giáo viên phải là người xây dựng và tổ chức các hoạt động học
tập tích cực cho học sinh. Học sinh tham gia hoạt động học tập dưới sự hướng
dẫn và giúp đỡ của giáo viên để phát huy hết năng lực vốn có của mình. Đồng
thời do giáo viên thiết kế các hoạt động dạy học tích cực phù hợp với khả
năng của từng đối tượng học sinh nên học sinh sẽ tìm thấy sự hứng thú của
mình trong các hoạt động học tập đó. Từ đó học sinh sẽ giải quyết các nhiệm
vụ học tập thông qua các hoạt động mà giáo viên đề ra để tiếp thu tri thức
tương ứng với khả năng của mình.
2.2. Một số phương pháp dạy học môn Khoa học lớp 4 theo hướng phát
huy tính tích cực của học sinh
2.2.1. Phương pháp dạy học phân hóa
Theo Từ điển tiếng Việt thì “phân hóa là phân chia và làm cho biến đổi
thực chất”.

Theo tác giả Nguyễn Bá Kim hình thức dạy học phân hóa có thể thực
hiện theo hai hướng: phân hóa nội tại và phân hóa về tổ chức.
Theo tác giả Nguyễn Hữu Châu, dạy học phân hóa bao gồm những hình
thức chủ yếu sau: hình thức dạy học phân ban, hình thức dạy học tự chọn,
hình thức dạy học phân ban kết hợp với dạy học tự chọn.
Từ những quan điểm về phân hóa, dạy học phân hóa trên đây có thể đi
đến kết luận về phương pháp dạy học phân hóa như sau: Dạy học phân hóa là
phương pháp dạy học đi sâu về cá thể hóa, đối tượng hóa, đối xử cá biệt theo
năng lực nhận thức của học sinh. Giáo viên lựa chọn nội dung, áp dụng các
phương pháp và hình thức tổ chức dạy học phù hợp với từng đối tượng học
sinh trong điều kiện toàn lớp, trên cơ sở nghiên cứu đặc điểm của từng học