Xây dựng và sử dụng hệ thống bài tập chương cơ sở của nhiệt động lực học vật lý 10 nâng cao nhằm bồi dưỡng học sinh giỏi

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC



TRẦN QUỐC ÂN




XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI TẬP
CHƯƠNG “CƠ SỞ CỦA NHIỆT ĐỘNG LỰC HỌC” VẬT LÝ 10
NÂNG CAO NHẰM BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI





LUẬN VĂN THẠC SỸ SƯ PHẠM VẬT LÝ
Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Vật lý
Mã số: 60 14 01 11






HÀ NỘI - 2015


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC



TRẦN QUỐC ÂN




XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI TẬP
CHƯƠNG “CƠ SỞ CỦA NHIỆT ĐỘNG LỰC HỌC” VẬT LÝ 10
NÂNG CAO NHẰM BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI




LUẬN VĂN THẠC SỸ SƯ PHẠM VẬT LÝ
Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Vật lý
Mã số: 60 14 01 11



Cán bộ hướng dẫn: GS.TS. Nguyễn Huy Sinh




HÀ NỘI - 2015

i

LỜI CẢM ƠN

Trongsuốtquátrìnhhọctập,nghiêncứuvàhoànthànhluậnvănnày,tôi
đãnhậnđượcsựủnghộ,giúpđỡquýbáucủacácthầycôgiáo,cáccánbộ
phụtráchvàbạnbè,nhữngngườithâncủatôi.Vớilòngkínhtrọngvàbiếtơn
sâusắc,tôixinđượcbàytỏlớicảmơnchânthànhtới:
Các thầy cô giáo trong Ban giám hiệu, Phòng đào tạo sau đại học,
TrườngĐạihọcGiáoDục-ĐạihọcQuốcGiaHàNộicùngtoànthểcácthầy
côgiáođãthamgiagiảngdạy,giúpđỡtôitrưởngthànhtrongquátrìnhhọc
tậptạitrường,đãtạomọiđiềukiệnthuậnlợigiúpđỡtôihoànthànhluậnvăn.
GS.TS Nguyễn Huy Sinh, người thầy đáng kính đã hết lòng giúp đỡ,
hướngdẫn,độngviênvàtạomọiđiềukiệnthuậnlợichotôitrongsuốtquá
trìnhhọctậpvàquátrìnhthựchiệnđềtài.
Ban giámhiệu, cácthầycôgiáo giảngdạybộ môn Vậtlítạitrường
THPTNgôQuyềnThànhphốHảiPhòng,nơitôicôngtácđãcộngtác,động
viên giúpđỡ vàchỉbảochotôi rấtnhiềutrong thời gian thựcnghiệmsư
phạmtạitrường.
 Cuốicùng,tôixingửilờicảmơnchânthànhtớigiađìnhvàbạnbètôi
đãluônởbênđộngviên,giúpđỡvàtạomọiđiềukiệntốtnhấtgiúptôitrong
suốtquátrìnhhọctậpvàhoànthànhluậnvăn.

HàNội,tháng11năm2014

Tácgiả


TrầnQuốcÂn




ii

DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT

ĐC:Đốichứng
GD:Giáodục
GV:Giáoviên
HS :Họcsinh
HSG :Họcsinhgiỏi
NĐLH :Nhiệtđộnglựchọc
THPT :Trunghọcphổthông
TN:Thựcnghiệm


iii
MỤC LỤC

Lờicảmơn i
Danhmụccáckíhiệu,cácchữviếttắt ii
Mụclục iii
Danhmụccácbảng v
Danhmụccáchình Error! Bookmark not defined.
MỞ ĐẦU 1
CHƯƠNG I. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ VIỆC BỒI
DƯỠNG HỌC SINH GIỎI Ở TRƯỜNG THPT 5
1.1.Cơsởlýluận 5
1.1.1.Vàinétlịchsửvềvấnđềbồidưỡnghọcsinhgiỏitrênthếgiớivàở
nướcta 5
1.1.2.Pháthiệnvàbồidưỡnghọcsinhgiỏithôngquatìmhiểunănglựcvà
phẩmchấtcủahọcsinhgiỏi 8
1.1.3.CơsởlýluậnvềdạyvàhọcbàitậpVậtlíởtrườngTHPT 11
1.1.4.NhữngvấnđềcơbảnvềphươngphápdạybàitậpvậtlíởtrườngTHPT 16
1.2.Cơsởthựctiễn 28
1.2.1.Phươngphápđiềutra,khảosátthựctrạnghoạtđộngdạygiảibàitập
nhằmbồidưỡnghọcsinhgiỏivậtlíởcáctrườngTHPTThànhphốHải
Phòng. 28
1.2.2.Thựctrạnghoạtđộngdạygiảibàitậpnhằmbồidưỡnghọcsinhgiỏivật
líởcáctrườngTHPTthànhphốHảiPhòng. 29
Tiểukếtchương1 31
CHƯƠNG 2. XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI TẬP
CHƯƠNG “CƠ SỞ CỦA NHIỆT ĐỘNG LỰC HỌC” VẬT LÝ 10
CHƯƠNG TRÌNH NÂNG CAO NHẰM BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI
32

2.1.Vịtrí,vaitròvàcấutrúccủachương“Cơsởcủanhiệtđộnglựchọc” 32
2.1.1Vịtríchương“Cơsởcủanhiệtđộnglựchọc” 32
2.1.2Vaitròcáckiếnthứccủachương“Cơsởcủanhiệtđộnglựchọc” 33
2.1.3Cấutrúcnộidungchương“Cơsởcủanhiệtđộnglựchọc” 34

iv
2.2Nhữngkiếnthứctrọngtâmcủachương“Cơsởcủanhiệtđộnglựchọc”
 34
2.2.1.Cáckháiniệmcơbản 34
2.2.2.CácnguyênlíNĐLH 43
2.2.3.NhữnghạnchếcủanguyênlýIđòihỏisựrađờicủanguyênlýII 49
2.3Xâydựnghệthốngvàphươngphápgiảibàitậpchương“Cơsởcủanhiệt
độnglựchọc”vậtlílớp10chươngtrìnhnângcaonhằmbồidưỡnghọcsinh
giỏi 56
2.3.1.Chủđề1:ÁpdụngnguyênlýItínhcácđạilượng
, ,E Q A
trongcác
quátrìnhnhiệtđộng. 57
2.3.2.Chủđề2:KếthợpnguyênlýIvớiápdụngnguyênlíIIcủanhiệtđộng
lựchọcđểtínhcácđạilượngliênquanđếncácmáynhiệt. 72
2.3.3.Chủđề3:Bàitậpnângcaochotoànchương(TínhcácđạilượngNĐLH
-vẽvàphântíchđồthị). 83
Tiểukếtchương2 102
CHƯƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM 103
3.1.Mụcđích,nhiệmvụ,đốitượngvàphươngphápcủaTNsưphạm 103
3.1.1.MụcđíchcủaTNsưphạm 103
3.1.2.NhiệmvụcủaTNsưphạm 103
3.1.3.ĐốitượngTNsưphạm 104
3.2.TiếnhànhTN 104
3.3.Kếtquảvàxửlýkếtquả 105

3.3.1.Xâydựngtiêuchíđánhgiá 105
3.3.2.Nhậnxétchungvềmặtđịnhtính 106
3.3.3.Phântíchcáckếtquảvềmặtđịnhlượng 106
3.4.Đánhgiáchungvềthựcnghiệmsưphạm 110
KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 Error!Bookmarknotdefined.
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ 112
TÀI LIỆU THAM KHẢO 113




v
DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng2.1.Phânphốichươngtrìnhgiảngdạychương“Cơsởcủanhiệtđộng
lựchọc”vậtlý10THPTchươngtrìnhnângcao 32
Bảng2.2.ÁpdụngnguyênlýIchocácquátrìnhnhiệtđộngcủakhílýtưởng 48
Bảng3.1.ThôngtinvềcácnhómhọcsinhthamgiaquátrìnhTNsưphạm104
Bảng3.2:Bảngphânphốitầnsố,tầnsuấtvàtầnsuấttíchlũybàikiểmtra108
Bảng3.3:Tổnghợpcácthamsốđặctrưngkiểmtra 110


1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Đấtnướctađangbướcvàothờikìmới,thờikìcôngnghiệphóahiện
đại hóa đất nước. Mọi nghành nghề đều có những bước thay đổi đáng
kể.TrongkhôngkhíhộinhậpsâurộngvàovàoWTO,ngànhgiáodụcđang
tíchcựctừngbướcđổimớinộidungchươngtrình,đổimớiphươngphápdạy
học, đổi mới công tác quản lý giáo dục nâng cao chất lượng quản lý dạy
bồidưỡnghọcsinhgiỏinhằmnângcaochấtlượnggiáodụcvàđàotạo,nhằm
hoànthànhmụctiêu:“Nângcaodântrí,đàotạonhânlực,bồidưỡngnhântài”.
 NghịquyếtHộinghịTrungương8khóaXIvềđổimớicănbản,toàn
diện giáodục vàđàotạođãnhấn mạnh“Đốivớigiáo dụcphổthông,tập
trungpháttriểntrítuệ,thểchất,hìnhthànhphẩmchất,nănglựccôngdân,
phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho học
sinh…”
 
8
.Đểđạtđượcmụctiêuđềrahộinghịcũngchỉrõ”tiếptụcđổimới

mạnhmẽphươngphápdạyvàhọctheohướnghiệnđại;pháthuytínhtích
cực,chủđộng,sángtạovàvậndụngkiếnthức,kỹnăngcủangườihọc;khắc
phụclốitruyềnthụápđặtmộtchiều,ghinhớmáymóc.Tậptrungdạycách
học,cáchnghĩ,khuyếnkhíchtựhọc,tạocơsởđểngườihọctựcậpnhậtvà
đổimớitrithức,kỹnăng,pháttriểnnănglực”.
 Trongthờiđạikhoahọcvàcôngnghệngàynay,nhânlựccótrìnhđộ
caokhôngchỉlàtiềnđềmàcònlàyếutốcótínhquyếtđịnhchosựpháttriển
củamộtđấtnước.Nếucónguồnnhânlựctốtthìhọcóthểcảitiến,phátminh
ranhững máy móc,cóphương pháp quảnlýgiúpchonăngsuấtlaođộng
tănglêngấpnhiềulần.Tuynhiênđểtạonguồnnhânlựccótrìnhđộcaothì
vấnđềpháthiện,bồidưỡngvàsửdụngngườitàicóvaitròquantrọngvà
phảiđượcthựchiệnngayởtrườngphổthông.Chínhvìthếmàhầunhưtấtcả
cácnướcđềucoitrọngvấnđềđàotạovàbồidưỡnghọcsinhgiỏitrongchiến
lượcpháttriểngiáodụcphổthông.

2
 Hiệnnayởcáctrườngphổthôngcoicôngtácbồidưỡnghọcsinhgiỏi
làmũinhọnvàtrọngtâm.Nócótácdụngthiếtthựcvàmạnhmẽlàmnâng
cao trình độ chuyên môn nghiệp vụ của đội ngũ giáo viên,nâng cao chất
lượnggiáodụcvàkhẳngđịnhthươnghiệucủanhàtrường.Vớihọcsinhnó
giúpcácemcóniềmđammê,sựsaysưahọctậpvànghiêncứu,vươnlênđể
đạtnhũngđỉnhcaotronghọctập.
 Lýluậndạyhọcxembàitậplàmộtphươngphápdạyhọccụthể,nó
đượcápdụngphổbiếnthườngxuyênởcáccấphọc,ởcácloạihìnhhọctập
khácnhauvàđượcápdụngtrongtấtcảcáckhâucủaquátrìnhdạyhọc.Đối
vớimônVậtlýbàitâpđóngvaitròlànộidung,làphươngtiệnđểchuyểntải
kiếnthức,rènluyệntưduyvàkĩnăngthựchànhbộmônmộtcáchhiệuquả
nhất,làmộttrongnhữngphươngtiệncơbảnnhấtđểgiảngdạyvàhọctập
mônvậtlýởnhàtrườngTHPT
 Đãcórấtnhiềucáccôngtrìnhkhoahọcnghiêncứuvềbàitậpvậtlý,

đềcậptớinhiềumặtnhư:líluậndạyhọcbàitậpvậtlý,phậnloạivàphương
pháp giải bài tập vật lý, nghiên cứu các tiến trình dạy học bài tập vật
lý….Đốivớiviệcphânloạivàphươngphápgiảibàitậpđãcónhiềutácgiả
nghiêncứuvàpháthànhthànhsáchthamkhảonhưngchủyếuphụcvụtrực
tiếpchosáchgiáokhoavàônluyệnthiđạihọc,caođẳng.Còncáctàiliệu
trìnhbàymộtcáchhệthốngvàphươngphápgiảiphụcvụchocôngtácbồi
dưỡnghọcsinhgiỏicònrấtít.Xâydựngvàsửdụnghệthốngbàitậpchương
“Cơ sở của nhiệt động lực học” mớichỉcócáctácgiảnghiêncứuchođối
tượnglàhọcsinhmiềnnúivàđạitrà.Vớinhữnglýdotrên,chúngtôiquyết
địnhlựachọnđềtài:“Xâydựngvàsửdụnghệthốngbàitậptrongdạyhọc
chương“Cơ sở của nhiệt động lực học” vậtlýlớp12nângcaonhằmbồi
dưỡnghọcsinhgiỏi”.
2. Mục đích nghiên cứu
 -Xâydựnghệthốngbàitậpchương“Cơ sở của nhiệt động lực học”
thuộcchươngtrìnhVậtlýlớp10nângcaonhằmbồidưỡngHSgiỏi.

3
 -Thiếtkếtiếntrìnhdạy họccácchương“Cơ sở của nhiệt động lực
học” vớiviệcsửdụnghệthốngbàitậpđãxâydựngnhằmnângcaonănglực
giảibàitậpvàtưduysángtạochoHS.
3. Nhiệm vụ nghiên cứu
 -NghiêncứucơsởlýluậnvàthựctiễnvềviệcbồidưỡngHSgiỏiVật
lýởtrườngTHPT.
 -Xâydựngvàsửdụnghệthốngbàitậpchương“Cơ sở của nhiệt động
lực học” vậtlýlớp10chươngtrìnhnângcaonhằmbồidưỡngHSgiỏi.
 -Thựcnghiệmsưphạmđểđánhgiákếtquảvàtínhkhảthicủađềtài
thôngquaviệcsửdụnghệthốngbàitậpđãsoạnthảo. 
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
 Nộidung,phươngphápdạyhọcvàhệthốngbàitậpchương“Cơ sở
của nhiệt động lực học” vậtlý10nângcaonhằmbồidưỡnghọcsinhgiỏi.

5. Giả thuyết khoa học
 -Cần đổi mới phương pháp dạy và học nhằm nâng cao chất lượng
trongviệcbồidưỡnghọcsinhgiỏi.
 -Đểgiảiquyếtvấnđềcầnphảixâydựngđượcmộthệthốngbàitập
phù hợp với kiến thức và trình độ học sinh nói chung. Mặtkhác cần xây
dựngmộthệthốngbàitậpriêngphùhợpvớichương“Cơ sở của nhiệt động
lực học” vàsửdụnghệthốngbàitậpđóvàoviệcbồidưỡnghọcsinhgiỏi
nhằmpháthuynănglựcsángtạo,nângcaokiếnthứcvàhiệuquảcáckìthi
HSG.
6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài:
 - Ý nghĩa khoa học của đề tài :
 Gópphầnlàmrõthêmhệthốngcơsởlýluậnvềviệcbồidưỡngvàđào
tạohọcsinhgiỏiởnướctavànhiềunướctrênthếgiới.
 - Ý nghĩa thực tiễn của đề tài :

4
 Xâydựngvàsửdụnghệthốngbàitậpchương:“Cơ sở của nhiệt động
lực học” Vậtlýlớp10nângcaonhằmcảithiệnquátrìnhbồidưỡnghọcsinh
giỏiởtrườngTHPTNgôQuyềnThànhphốHảiPhòng.
7. Các phương pháp nghiên cứu
Lý thuyết: Nghiêncứu,ứng dụng cáccơ sởlý luận vềbồi dưỡng
HSGởnướctavàmộtsốnướckhác.
Thựctiễn:Điềutrakhảosáthiệntrạngtrongqúatrìnhđàotạovàbồi
dưỡngHSGởtrườngTHPTNgôQuyềnThànhphốHảiPhòng.Từđóđánh
giávàđưaranhậnxétvềtínhcấpthiếtcủađềtàinghiêncứu.
Sửdụngphươngphápthốngkêtoánhọc:Phântích,đánhgiákếtquả
nghiêncứucủađềtàivàđưarakếtluận.
8. Cấu trúc luận văn
 Ngoàiphầnmởđầu,kếtluận,khuyếnnghị,tàiliệuthamkhảovàphụ
lục,nộidungchínhluậnvănđượctrìnhbàytrong3chương:

 Chương 1: Cơsởlýluậnvàthựctiễnvềviệcbồidưỡnghọcsinhgiỏi
ởtrườngTHPT.
 Chương 2:Xâydựnghệthốngbàitậpchương“Cơ sở của nhiệt động
lực học” Vậtlý10chươngtrìnhnângcaonhằmbồidưỡngHSG. 
 Chương 3: Thựcnghiệmsưphạmvàđánhgiákếtquả.











5
CHƯƠNG I
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
VỀ VIỆC BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI Ở TRƯỜNG
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
1.1. Cơ sở lý luận
1.1.1. Vài nét lịch sử về vấn đề bồi dưỡng học sinh giỏi trên thế giới và ở
nước ta
Trên thế giới
 VấnđềpháthiệnvàbồidưỡngHSGđượccácnướctrênthếgiớiđặc
biệtquantâmbởivìnócungcấpnguồnnhânlựccótrìnhđộchuyênmôncao,
cókhảnăngnghiêncứukhoahọcvàvậndụngkhoahọcvàođờisống.Đólà
cơsởcủasựpháttriểnxãhội.Đốivớicácnướcpháttriển,khoahọccơbản
gópphầnđảmbảochohọgiữvữngvịtrícườngquốc.Đốivớinhữngnước

đangpháttriển,đểcóthểđuổikịpcácnướcpháttriểnnhấtthiếtphảiđitắt,
đónđầutrongkhoahọckĩthuật.ChínhvìvậycácnướcnhưTrungQuốc,
Anh,Mỹ,HànQuốc đềucónhữngchiếnlượcpháttriển,chươngtrìnhđào
tạo,chếđộđãingộriêngchoHSG.
 HSGcóthểhọcbằngnhiềucáchkhácnhauvàtốcđộnhanhhơnsovới
cácbạncùnglớpvìthếcầncómộtchươngtrìnhHSGđểpháttriểnvàđáp
ứngđượctàinăngcủahọ.TừđiểnbáchkhoaWikipediatrongmụcGiáodục
HSG(giftededucation)nêulêncáchìnhthứcsauđây:
 Lớpriêngbiệt(Separateclasses):HSGđượcrènluyệntrongmộtlớp
hoặcmộttrườnghọcriêng,thườnggọilàlớpchuyên,lớpnăngkhiếu.Nhưng
lớphoặctrườngchuyên(độclập)nàycónhiệmvụhàngđầulàđápứngcác
đòihỏichonhữngHSGvềlíthuyết(academically).
 PhươngphápMông-te-xơ-ri(Montessorimethod):Trong mộtlớpHS
chiathànhbanhómtuổi,nhàtrườngmanglạichoHSnhữngcơhộivượtlên
sovớicácbạncùngnhómtuổi.
 Tănggiatốc(Acceleration):Những HSxuấtsắcxếpvàomộtlớpcó
trìnhđộcaovớinhiềutàiliệutươngứngvớikhảnăngcủamỗiHS.

6
 Họctáchrời(Pull-out)mộtphầnthờigiantheolớpHSG,phầncònlại
họclớpthường.
 Làmgiàutrithức(Enrichment) toànbộthờigianHS học theolớp
bìnhthường,nhưngnhậntàiliệumởrộngđểthửsức,tựhọcởnhà.
 Dạyởnhà(Homeschooling)mộtnửathờigianhọctạinhàhọclớp,nhóm,
họccócốvấn(mentor)hoặcmộtthầymộttrò(tutor)vàkhôngcầndạy.
 Trường mùa hè (Summer school) bao gồm nhiều khóa học được tổ
chứcvàomùahè.
 Sởthíchriêng(Hobby)mộtsốmônthểthaonhưcờvuađượctổchức
dànhđểchoHSthửtrítuệsaugiờhọcởtrường.
 Tuyvậy,cũngcómộtsốnướckhôngcótrườnglớpchuyênchoHSG

nhưNhậtBảnvàmộtsốbangcủaHoakỳ.Chẳnghạn:Từ2001,vớiđạoluật
“Khôngmộtđứatrẻnàobịbỏrơi”(NoChildLeftBehind)giáodụcHSGở
Georgiavềcơbảnbịphábỏ.Nhiềutrườngkhôngcònlàtrườngriêng,lớp
riêngchoHSG,vớitưtưởngcácHSGcầncótrongcáclớpbìnhthườngnhằm
giúpcáctrườnglấplỗhổngvềchấtlượngvànhàtrườngcóthểđápứngnhu
cầugiáodụcHSGthôngquacácnhómvàcáckhóahọcvớitrìnhđộcao.
 ChínhvìthếvấnđềbồidưỡngHSGđãtrởthànhvấnđềthờisựgây
nhiềutranhluận.NhiềunhàGDđềnghịđưaHSGvàocáclớpbìnhthường
vớinhiềuHScótrìnhđộvàkhảnăngkhácnhau,vớimộtphươngphápgiáo
dụcnhưnhau.
Ở nước ta :
 Ngaytừthờixaxưadântộctađãcoitrọngviệchọc,bồidưỡngnhân
tài,nhântàiđượctuyểnchọnvàtrọngdụngthôngquacáckìthi.Tinhthầnđó
đượcthểhiệnrõquanhậnđịnhcủanhàgiáoLêQuýĐôn:“Phinôngbấtổn,
phicôngbấtphú,phithươngbấthoạt,phitríbấthưng”muốnđấtnướchưng
thịnhphảinhờvàotríthức,vàohiềntài.
 Thựctiễnnhiềunămquachothấyngànhgiáodụcvàđàotạonướctađã
cónhữngchủtrương,biệnphápquantrọngpháthiện,bồidưỡngnhântàivà
đếnnayđãthuđượcnhữngkếtquảnhấtđịnh.Nhiềutàinăngtrẻđãđượcbồi
dưỡng và phát triển nhanh chóng. Hằng năm số học sinh năm cuối của các

7
trườngtrunghọcphổthôngkhốinăngkhiếuthiđỗđạihọcđạttỷlệkhoảngtrên
90%.Khốitrường,lớpchuyênđãcónhữngđónggóprấtlớntrongviệcphát
hiện,bồidưỡngnhântài,tạonguồnnhânlựcchấtlượngcaochođấtnước.
 Nhiềuđịaphươngđãcónhữngchínhsáchriêngkhuyếnhọc,khuyến
tài,tạođiềukiệnthuậnlợiđểthuhút,trọngdụngnhântài.Chẳnghạn,thành
phốHàNộiđãthôngqua“Quyđịnhtạmthờivềưuđãi,khuyếnkhíchcácnhà
khoahọcđầungành,chuyêngiagiỏi,ngườicócốnghiếnchosựnghiệpxây
dựngvàpháttriểnThủđô”và“Quyđịnhtạmthờivềthuhút,sửdụng,đào

tạo,bồidưỡngtàinăngtrẻvànguồnnhânlựcchấtlượngcao”ThànhphốĐà
Nẵng, tỉnh Bình Dương đã ban hànhquy định chính sáchđào tạo, thu hút
nguồnnhânlựctrìnhđộcaovềcôngtáctạiđịaphương.ThànhphốHồChí
Minhcóchươngtrìnhđầutưlớncho“Vườnươmtàinăng”v.v…
 Từthựctrạngnêutrên,đểcôngtácđàotạo,bồidưỡngtàinăngtrẻởnước
tađạtđượckếtquảcaohơntrongnhữngnămsắptới,Đảng,Nhànước,cáccấp
cácngànhcầntậptrungthựchiệntốtnhữngđịnhhướngcơbảnsauđây:
Mộtlà,tạocơchếchínhsáchcôngbằng,thuậnlợiđểmọitàinăngtrẻ
đềunỗlựcphấnđấutronghọctập,laođộngvàcuộcsống,tíchcựcthamgia
pháttriểnđấtnước.Coitrọngviệcsửdụngcánbộtrẻcótàinăngtrêntấtcả
cáclĩnhvựccủahệthốngchínhtrị,xãhội.
Hailà,tăngcườngquảnlýnhànướcvềcôngtácđàotạobồidưỡngtài
năngtrẻ.Xâydựnghệthốngchínhsáchtàinăngtrẻ,tạokhungpháplýđể
đưacôngtácquảnlýnhànướcvềvấnđềnàyngàycànghiệuquả.Nghiên
cứuđổimớiquytrìnhpháthiện,tuyểnchọnvàbồidưỡngnăngkhiếuchohọc
sinhtừmẫugiáođếnhếttrunghọcphổthôngtạonguồntàinăngtrẻdồidào
chođấtnước.
Balà,pháttriểnmạnglướicáctrường,lớpbồidưỡngnăngkhiếubậc
phổ thông, đặc biệt là các trường trung học phổ thông chuyên ở các địa
phươngvàởmộtsốTrườngĐạihọccóuytín,chấtlượng.Đổimớinộidung,
chươngtrìnhvàphươngphápđàotạovàcácchếđộ,chínhsáchđốivớicác
loạitrường,lớpnày.

8
Bốnlà,tậptrungxâydựngmộtsốTrườngĐạihọctrọngđiểmquốcgia
ngangtầmkhuvực,tiếntớiđạttrìnhđộquốctế.Cáctrườngnàyphảithựcsự
làvườnươmđàotạonhântàichođấtnước.
Nămlà,quantâmtổngkếtthựctiễn,kịpthờirútranhữngbàihọckinh
nghiệmvềthựcthichínhsáchtàinăngtrẻ.Tăngcườnghợptácquốctếtrong
nghiêncứukhoahọcvềnhântài,đàotạobồidưỡngvàsửdụngtàinăngtrẻ.

Sáulà, tạocơchế,chínhsáchkhuyếnkhíchtoànxãhội thamgiavàoviệc
pháthiện,bồidưỡngvàpháttriểntàinăngtrẻ.Xãhộihóacôngtácbồidưỡng
vàpháttriểntàinăngtrẻ.
Bảylà,tạocơchế,chínhsáchthuhútnhântàilàngườiViệtNamđang
sinhsống,làmviệcởnướcngoàivềnướcgópsứcxâydựngtổquốcvàtham
giađàotạonhântài.ChophéptríthứcgiỏicủaViệtNamcóđiềukiệnthường
xuyêngiaolưu,họchỏi,làmviệcvớicáctổchứcquốctếtrongvàngoài
nước.CóchínhsáchưuđãiđốivớicáchọcsinhtàinăngViệtNamđượcdu
họcnướcngoàibằngnhiềunguồnvốn.
 Tómlại,nângcaochấtlượngđàotạovàbồidưỡngtàinăngtrẻởnước
tahiệnnayđanglàmộtđòihỏibứcthiết,mộttráchnhiệmnặngnềvàvinhdự
lớnlaođốivớicácTrườngĐạihọc,trunghọcnóiriêngvàtoànngànhgiáo
dụcvàđàotạonóichung.
1.1.2.Phát hiện và bồi dưỡng học sinh giỏi thông qua tìm hiểu năng lực và
phẩm chất của học sinh giỏi
1.1.2.1. Một số tiêu chuẩn và các bước phát hiện học sinh giỏi
 TrongcôngtácpháthiệnvàtuyểnchọnHSGcầnchúýđếnnhững tiêu
chuẩnsauđây:
 -Thôngminh,trítuệ:lànhữnghọcsinhcónănglựctưduytốt,hiểu
biếtvàkháthôngtuệmọivấnđề,cókhảnăngnhớlâu,khảnăngsuydiễn,
giảiquyếtxửlýtìnhhuốnglinhhoạthiệuquảcao.
 -Khảnăngsángtạo:luôncópháthiệnmớimẻđộcđáo,luônchủđộng
độclậptrongtưduy,cókhảnăngtựhọcvàtựtìmtòi.

9
 -Tinhthầnsaymêhamhọc:lànhữnghọcsinhcóchínhkiến,biếtbảo
vệchínhkiến;trungthực,điềmđạmvànhạycảm;khiêmtốnhọchỏi,saymê
vàyêuthíchmônhọc,cóýchívươnlênđểkhẳngđịnhmình.
CácbướctuyểnchọnHSG:
 Bước 1:Căncứvàođiểmvàkếtquảcủanămhọctrước,nhấtlàđiểm

quacáckỳthimànhàtrườngtổchứcđánhgiámộtcáchnghiêmtúcvàtrung
thực.Điểmsốkhôngphảilàđiềukiệnquyếtđịnhđểlựachọnnhưngđólàkết
quảtrựcquanbanđầuđểđánhgiávàđưacácemvàodanhsáchtuyểnchọn.
 Bước 2:Xemxétkếtquảcủaquátrìnhhọctậpởnhàtrường.Mộthọc
sinhliêntụccảnămvànhiềunămđạthọcsinhgiỏitrongcáckỳthithìđó
chínhlàmộtcăncứtincậyvàcóthểcónhữngkhảnăngphẩmchấtcủamột
họcsinhcónăngkhiếu.
 Bước 3: Tuyểnchọn bằngcách trựctiếpphỏng vấntraođổiđối với
từngcánhânhọcsinh.Cáchnàymanglạihiệuquảkhácaobởivìngườidạy
sẽpháthiệnđượcnhữnghọctròthíchvàhammêkhoahọc.
 Bước 4: Kiểmtrađánhgiásauthờigianbồidưỡngvàtổchứcđiều
chỉnhthànhlớpđộituyển.Bướcnàyđượccoilàbướccuốicùngtrongkhâu
tuyểnchọn.Nhữnghọcsinhcónăngkhiếucóthểđượchọctậpvàpháttriển
nănglựctheosởtrườngcủamình,cácemsẽđượchọcnhữngtàiliệugiáo
trìnhnângcao,chuyênsâuhơn.
 Quátrìnhhọcbaogồmcảquátrìnhtựhọc:Tựhọclàđiềukiệntốtnhất
đểpháttriểntưduyđộclậpvàcaohơnnữalàtưduypháthiệnrồiđếntưduy
sángtạo.Chonêntrongbồidưỡngđộituyểntrướchếtthầygiáocầntạocho
họcsinhtinhthầntựgiáctựhọc.
1.1.2.2. Tìm hiểu năng lực, phẩm chất cần có của học sinh giỏi
Nănglựcvàphẩmchấtcủamộthọcsinhgiỏinóichungđượcthểhiện
quacácmặtsau:
 - Năng lực tiếp thu kiến thức:học sinhluônhàohứng trong các tiết
học,nhấtlàbàimới;cóýthứctựbổsunghoànthiệnkiếnthứcthuđượcngay
từdạngsơkhởi.

10
 - Năng lực suy luận logic:biếtphântíchsựvậtvàhiệntượngquacác
dấuhiệuđặctrưngcủachúng,biếtthayđổigócnhìnkhixemxétmộtsựvật,
hiệntượng,biếtcáchtìmraconđườngngắnnhấtđểđiđếnkếtluậncầnthiết,

biếtxétđếnđủcácđiềukiệnđểđạtđượckếtluậnmongmuốn.
 - Năng lực diễn đạt:biếtdiễnđạtchínhxácđiềumìnhmongmuốn,
biếtsửdụngthànhthạohệthốngkýhiệuquyướcđểdiễntảchínhxácvấn
đề,biếtphânbiệtthànhthạocáckỹnăngviếtvànói,biếtsửdụngkháiniệm
trướcmôtảchokháiniệmsau.
 - Năng lực lao động sáng tạo: biếttổhợpcácyếutố,cácthaotácđể
thiếtkếmộtdãyhoạtđộngnhằmđạtđếnkếtquảmongmuốn.
 - Năng lực kiểm chứng:biếtsuyxétsựvậtđúngsaitừmộtloạtcácsự
kiện,biếttạoracáctươngtựhaytươngphảnđểkhẳngđịnhhoặcbácbỏmột
vấnđềnàođó
 - Năng lực thực hành:biếtthựchiệnmộtsốđộngtácdứtkhoáttrong
khilàmthínghiệm,biếtkiênnhẫnvàkiêntrìtrongquátrìnhlàmsángtỏmột
sốvấnđềlíthuyếtquathựcnghiệmhoặccóthểmởrộnghiểubiếtlíthuyết
thôngquathựchành.
 Nhữngphẩmchấtvànănglựcquantrọngnhấtcủamộthọcsinhgiỏi
mônvậtlíđólà:
 -Cónănglựctưduytốtvàsángtạo(biếtphântích,tổnghợp,sosánh,
kháiquáthóa,cókhảnăngsửdụngcácphươngpháp:diễndịch,quynạp,loại
suy…)
 -Cókiếnthứcvậtlívữngvàng,sâusắc,hệthống.Biếtvậndụnglinh
hoạt,sángtạokiếnthứccơbảnđótrongcáctìnhhuốngmới.
 -Cókỹnăngthựcnghiệmtốt,cónănglựcvềphươngphápnghiêncứu
khoahọcvậtlí.
 Nhưvậyđốivớinhữnggiáoviên,khiđàotạonhữnghọcsinhcónăng
khiếuvềmônvậtlí,cầnhướnghọcsinhhọctậpđểđượctrangbịnhữngkiến
thức,kỹnăng,giúpcácemtựhọchỏi,tựsángtạonhằmpháthuytốiđanăng
lựccủamình.


11

1.1.3. Cơ sở lý luận về dạy và học bài tập Vật lí ở trường THPT
1.1.3.1. Bài tập vật lí và vai trò của nó trong dạy và học
 Bàitậpvậtlílànhữngbàiluyệntậpđượclựachọnphùhợpvớimục
đíchchủyếulànghiêncứucáchiệntượng,hìnhthànhcáckháiniệm,phát
triểntưduyvậtlícủahọcsinhvàrènluyệnkĩnăngvậndụngkiếnthứccủa
họcsinhvàothựctiễn.
 Dạygiảibàitậpvậtlílàmộtphươngphápdạyhọcgiữvịtríđặcbiệtquan
trọngtrongviệchoànthànhnhiệmvụdạyhọcvậtlíởtrườngphổthông.
 Bàitậpgiúpchoviệcôntập,đàosâu,mởrộngkiếnthức.Trongbàitập,
họcsinhphảivậndụngnhữngkiếnthứckháiquát,trừutượngđóvàonhững
trườnghợpcụthểrấtđadạng,nhờthếmàhọcsinhnắmđượcnhữngbiểuhiện
cụthểcủachúngtrongthựctế.Bàitậpgiúpluyệntậpchohọcsinhphântích
đểnhậnbiếtđượcnhữngtrườnghợpphứctạpđóđồngthờilà mộtphương
tiệncủngcố,ôntậpkiếnthứcsinhđộng.Khigiảibàitập,họcsinhphảinhớ
lạicáckiếnthứcđãhọc,cókhiphảisửdụngtổnghợpcáckiếnthứcthuộc
nhiềuchương,nhiềuphầncủachươngtrình
 Bàitậpcóthểlàđiểmkhởiđầuđểdẫndắtđếnkiếnthứcmới.Cácbài
tậpnếuđượcsửdụngkhéoléocóthểdẫnhọcsinhđếnnhữngsuynghĩvề
một hiện tượng mới hoặc xây dựng một khái niệm mới để giải thích hiện
tượngmớidobàitậppháthiệnra.
 Cóthểxâydựngnhiềubàitậpcónộidungthựctiễn,trongđóhọcsinh
phảibiếtvậndụnglýthuyếtđểgiảithíchhoặcdựđoáncáchiệntượngxảyra
trongthựctiễnởnhữngđiềukiệnchotrước.
 Giảibàitậplàmộttrongnhữnghìnhthứclàmviệctựlựccaocủahọc
sinh.Trongkhilàmbàitập,dophảitựmìnhphântíchcácđiềukiệncủađầu
bài,tựxâydựngnhữnglậpluận,kiểmtravàphêphánnhữngkếtluậnrútra
đượcnêntưduyhọcsinhđượcpháttriển,nănglựclàmviệctựlựccủahọ
đượcnângcao,tínhkiêntrìđượcpháttriển.
 Giảibàitậpvậtlýlàmộtphươngtiệncóhiệuquảđểkiểmtramứcđộ
nắmvữngkiếnthứccủahọcsinh.Tùytheocáchđặtcâuhỏikiểmtra,tacó


12
thểphânloạiđượccácmứcđộnắmvữngkiếnthứccủahọcsinh,khiếncho
việcđánhgiáchấtlượngkiếnthứccủahọcsinhđượcchínhxác.
1.1.3.2. Phân loại bài tập vật lí
 Cónhiềucáchphânloạibàitập,tuỳthuộcvàomụcđíchsửdụng,tuỳ
theomứcđộyêucầupháttriểntưduy,tuỳtheonộidung,theophươngthức
chođiềukiệnvàphươngthứcgiảimàcóthểphânloạibàitậptheonhiềucách
khácnhau. 
a.Phânloạitheophươngthứcgiải
- Bài tập định tính: 
 Bàitậpđịnhtínhlànhữngbàitậpmàkhigiảihọcsinhkhôngcầnthực
hiệncácphéptínhphứctạp,cũngcóthểtínhnhẩmđược.Muốngiảinhững
bàitậpđịnhtính,họcsinhphảithựchiệnnhữngphépsuyluậnlogic,dođó
phải hiểu rõ bản chất của các khái niệm, định luật vật lý, nhận biết được
nhữngbiểuhiệncủachúngtrongnhữngtrườnghợpcụthể.Bàitậpđịnhtính
làmtăngsựhứngthúcủahọcsinhđốivớimônhọc,tạođiềukiệnpháttriển
ócquansátởhọcsinh,làphươngtiệnrấttốtđểpháttriểntưduycủahọcsinh,
vàdạychohọcsinhbiếtápdụngkiếnthứcvàothựctiễn.
- Bài tập định lượng: 
 Bàitậpđịnhlượnglàloạibàitậpmàkhigiảihọcsinhphảithựchiện
mộtloạtcácphéptínhđểxácđịnhmốiliênhệphụthuộcvềlượnggiữacác
đạilượngvàkếtquảthuđượclàmộtđápđịnhlượng.Cóthểchiabàitậpđịnh
lượnglàmhailoại:bàitậptínhtoántậpdượtvàbàitậptínhtoántổnghợp.
 +Bàitậptínhtoántậpdượt:làloạibàitậptínhtoánđơngiản,trongđó
chỉđềcậpđếnmộthiệntượng,mộtđịnhluậtvàsửdụngmộtvàiphéptính
đơngiảnnhằmcủngcốkiếnthứccơbảnđồngthờilàmchohọcsinhhiểurõ
ýnghĩacủacácđịnhluậtvàcáccôngthứcliênquan.
 +Bàitậptínhtoántổnghợp:làloạibàitậpmàkhigiảiphảivậndụng
nhiềukháiniệm,địnhluật,nhiềucôngthức.Loạibàitậpnàycótácdụngđặc

biệtgiúphọcsinhđàosâu,mởrộngkiếnthức,thấyrõnhữngmốiliênhệkhác
nhaugiữacácphầncủachươngtrìnhvậtlý.Ngoàiraloạibàitậpnàycòncó
mụcđíchlàmsángtỏnộidungcủacácđịnhluậtvàcáccôngthức.Giáoviên

13
cầnlưuýchohọcsinhvềýnghĩavậtlýtrướckhilựachọncáccôngthứcvà
thựchiệntínhtoán.
 - Bài tập thí nghiệm: 
 Bài tập thí nghiệm là bài tập đòi hỏi phải làm thí nghiệm để kiểm
chứnglờigiảilýthuyếthoặcđểtìmnhữngsốliệucầnthiếtchoviệcgiảibài
tập.Nhữngthínghiệmnàythườnglànhữngthínghiệmđơngiản.Bàitậpthí
nghiệmcũngcóthểcódạngđịnhtínhhoặcđịnhlượng.Bàitậpthínghiệmcó
nhiềutácdụngvềcảbamặtgiáodưỡng,giáodụcvàgiáodụckĩthuậttổng
hợp,đặcbiệtgiúplàmsángtỏmốiquanhệgiữalýthuyếtvàthựctiễn.
 - Bài tập đồ thị: 
 Bàitậpđồthịlàbàitậptrongđócácsốliệuđượcdùnglàmdữkiệnđể
giảiphảitìmtrongcácđồthịchotrướchoặcngượclại,đòihỏihọcsinhphải
biểudiễnquátrìnhdiễnbiếncủahiệntượngnêutrongbàitậpbằngđồthị.
Bàitậpđồthịcótácdụngrènluyệnkĩnăngđọc,vẽđồthị,vàmốiquanhệ
hàmsốgiữacácđạilượngmôtảtrongđồthị.
 b.Phânloạitheonộidung:
 Dựavàonộidungcóthểchiabàitậptheocácđềtàivậtlý.Sựphân
chianàymangtínhquiướcvìbàitậpcóthểđềcậptớinhữngkiếnthứckhác
nhautrongchươngtrìnhvậtlý.Theonộidung,cóthểphânbiệtdạngbàitập
cónộidungtrừutượng,bàitậpcónộidungcụthể,bàitậpcónộidungthựctế
vàbàitậpvui.
 - Bài tập có nội dung trừu tượng:làdạngbàitậpmàtrongcácđiều
kiệncủabàitậpđãnêubậtđượcbảnchấtvậtlý,nhữngchitiếtkhôngbản
chấtđãđượclượcbỏ.
 - Bài tập có nội dung cụ thể: làdạngbàitậpcótácdụngtậpdượtcho

họcsinhphântíchcáchiệntượngcụthểđểlàmrõbảnchấtvậtlýcủanó.
 - Bài tập có nội dung thực tế:làdạngbàitậpcóliênquantrựctiếptới
đờisống,kỹthuật,sảnxuấtvàthựctếlaođộngcủahọcsinh,nócótácdụng
rấtlớnvềmặtgiáodụckĩthuậttổnghợp.

14
 - Bài tập vui: làdạngbàitậpcótácdụnglàmgiảmbớtsựkhôkhan,
mệtmỏi,ứcchếởhọcsinh,nócóthểtạosựhứngthúđồngthờimanglạitrí
tuệcao.
 c.Phânloạitheoyêucầurènluyệnkĩnăng,pháttriểntưduyhọcsinh
trongquátrìnhdạyhọc:
 Cóthểphânthànhcácdạngbàitậpluyệntập,bàitậpsángtạo,bàitập
nghiêncứuvàbàitậpthiếtkế.
 - Bài tập luyện tập:làdạngbàitậpmàviệcgiảichúngkhôngđòihỏi
tưduysángtạocủahọcsinh,màchỉyêucầuhọcsinhnắmvữngcáchgiảiđối
vớidạngbàitậpđãđượcchỉdẫn.
 - Bài tập sáng tạo:trongloạibàitậpnày,ngoàiviệcphảivậndụngmột
sốkiếnthứcđãhọc,họcsinhbắtbuộcphảicónhữngýkiếnđộclập,mớimẻ.
 - Bài tập nghiên cứu:làdạngbàitậptrảlờinhữngcâuhỏi“tạisao”.
 - Bài tập thiết kế:làdạngbàitậptrảlờichonhữngcâuhỏi“phảilàm
nhưthếnào”
 d.Phânloạitheohìnhthứclàmbài:
 - Bài tập tự luận:đólànhữngbàiyêucầuhọcsinhgiảithích,tínhtoán
vàhoànthànhtheomộtlogiccụthể.Nóbaogồmnhữngdạngbàitậpđãtrình
bàyởtrên.
 - Bài tập trắc nghiệm khách quan: làloạibàitậpchocâuhỏivàđáp
án.Cácđápáncóthểlàđúng,gầnđúnghoặcsai.Nhiệmvụcủahọcsinhlà
tìmracâutrảlờiđúngnhất,cũngcókhiđólànhữngcâubỏlửngyêucầuđiền
vàonhữngchỗtrốngđểcócâutrảlờiđúng.Bàitậploạinàygồm:
 +Câuđúng–sai.

 +Câunhiềulựachọn.
 +Câuđiềnkhuyết.
 +Câughéphìnhthức.
1.1.3.3. Những yêu cầu chung trong dạy học về bài tập vật lí
a.Tiêuchuẩnlựachọnhệthốngbàitậpvậtlí.
Hệthốngbàitậpmàgiáoviênlựachọnphảithỏamãncácyêucầusau:

15
-Bàitậpphảiđitừdễtớikhó,từđơngiảnđếnphứcgiúphọcsinhnắm
đượcphươngphápgiảicácloạibàitậpđiểnhình.
-Mỗibàitậpphảilàmộtmắtxíchtronghệthốngbàitập,đónggópvào
việccủngcố,hoànthiệnvàmởrộngkiếnthức.
-Cáckiếnthứctoánlíđượcsửdụngtrongbàitậpphảiphùhợpvới
trìnhđộhọcsinh.
-Sốlượngbàitậpđượclựachọnphảiphùhợpvớiphânbốthờigian.
-Hệthốngbàitậpcầnbaogồmnhiềuthểloại:bàitậpgiảtạovàbàitập
cónộidungthựctế,bàitậpluyệntậpvàbàitậpsángtạo,bàitậpchothừa
hoặcthiếudữkiện,bàitậpmangtínhchấtngụybiệnvànghịchlý,bàitậpcó
nhiềucáchgiảikhácnhauvàbàitậpcónhiềulờigiảitùytheođiềukiệncụthể
vv Bàitậpgiảtạo:làbàitậpmànộidungcủanókhôngsátvớithựctế,các
quátrìnhtựnhiênđượcđơngiảnhóahoặcngượclại.Bàitậpgiảtạothườnglà
bàitậpđịnhlượng,cótácdụnggiúphọcsinhsửdụngthànhthạocáccông
thứcđểtínhtoán.Bàitậpcónộidungthựctế:làbàitậpcóđềcậpđếnnhững
vấnđềliênquantrựctiếptớiđờisống,kĩthuật.Trongcácbàitậpmangtính
chấtthựctếvàkĩthuật.Nộidungcủanóphảithỏamãncácyêucầu:
-Nguyêntắchoạtđộngkĩthuậtcótrongbàitậpphảiliênquanmậtthiết
vớinhữngkháiniệmvàđịnhluậtvậtlýđãhọc.Kĩthuậtnàyphảicóứngdụngkhá
rộngrãitrongthựctiễnsảnxuấtcủanướctahoặcđịaphươngnơitrườngđóng.
-Sốliệutrongbàitậpphảiphùhợpvớithựctếvàkếtquảbàitậpphải
đápứngmộtvấnđềthựctiễnnàođó.

Bàitậpluyệntập:đượcdùngđểrènluyệnchohọcsinhápdụngcáckiến
thứcđãhọcđểgiảitừngloạibàitậptheomẫuxácđịnh.Việcgiảinhữngbài
tậploạinàykhôngđòihỏitưduysángtạocủahọcsinhmàchủyếuchohọc
sinhluyệntậpđểnằmvữngcáchgiảiđốivớitừngloạibàitậpnhấtđịnh.
Bàitậpsángtạo:làbàitậpmàcácdữkiệnđãchotrongđầubàikhông
chỉdẫntrựctiếphaygiántiếpcáchgiải.Cácbàitậpsángtạocótácdụngrất
lớntrongviệcpháttriểntínhtựlựcvàsángtạocủahọcsinh,giúphọcsinh
nắmvữngkiếnthứcchínhxác,sâusắcvàmềmdẻo.Bàitậpsángtạocóthểlà
bàitậpgiảithíchmộthiệntượngchưabiếttrêncơsởcáckiếnthứcđãbiết.

16
Hoặc là bài tập thiết kế, đòi hỏi thực hiện một hiện tượng thực, đáp ứng
nhữngyêucầuđãcho.
 b.Mộtsốyêucầukhidạybàitậpvậtlí.
 Giáoviênphảidựtínhđượckếhoạchchotoànbộcôngviệcvềbàitập,
vớitừngđềtài,từngtiếthọccụthể.Muốnlàmđượcđiềuđó,cần:
 -Lựachọnvàchuẩnbịmộtsốbàitậpnêuvấnđềđểsửdụngtrongtiết
nghiêncứutàiliệumớinhằmkíchthíchhứngthúhọctậpvàpháttriểntưduy
họcsinh.
 -Lựachọnvàchuẩnbịmộtsốbàitậpđểcủngcố,bổsung,hoànthiện
nhữngkiếnthứclíthuyếtđãhọc,đồngthờicungcấpchongườihọcnhững
hiểubiếtvềthựctếvàkĩthuậtcóliênquanvớilíthuyết.
 -Lựachọnvàchuẩnbịmộtsốbàitậpcóthểkiểmtra,đánhgiáchất
lượng,kĩnăngkiếnthứccụthểhoặctừngphầncủachươngtrình.Mụctiêu
dạyhọccủabàitậpthườngbaogồmhìnhthứcnhưsau(hoặctươngtự):
 -Nhớlạiđượcđịnhnghĩa,địnhluật.Trêncơsởđógiảithíchvàmôtả
đượchiệntượng,sosánhmứcđộgiốngvàkhácnhaucủacácsựkiệnhoặc
hiệntượngnàođó;
 -Cầnđánhgiáđượctầmquantrọngvàýnghĩacủamộtquátrình,một
sựkiệnhaymộthiệntượngđượcđềcậpđến.

 -YêucầuHSbiếtthựchiệnhànhđộnghayhànhvinàođóởtrìnhđộ
vàmứcđộchínhxácnhấtđịnh,đồngthờibiếtthểhiệnýthứcvàhoànthành
côngviệcvớinhữngtiêuchícụthểnhưlậpkếhoạch,tổchức,pháthiện,tra
cứu,xửlísốliệu,đánhgiá,phêphán,biệnluậnvv 
1.1.4. Những vấn đề cơ bản về phương pháp dạy bài tập vật lí ở trường THPT
1.1.4.1. Giải bài tập vật lí là một quá trình tư duy.
a.Kháiquátvàcụthểtrongtiếntrìnhnhậnthức
Quátrìnhtưduytrongviệcxáclậpđườnglốigiảimộtbàitậpvậtlílà
đặcđiểmchungcủaphươngphápdạyhọcvềbàitậpvậtlý.
 Cáckháiniệmvàđịnhluậtvậtlíđượchìnhthànhvớiquátrìnhkhái
quáthoá,nóliênquanđếnnhậnthứccủangườihọctừchỗmôtảchínhchất

17
củatừngsựvật,hiệntượngvậtlíriênglẻđếnchỗpháthiệnquythànhmột
nhómcácsựvật,hiệntượng.
 Kháiquáthoáđượcxemxét trongmối liênhệchặtchẽvới thaotác
trừutượnghoá.Căncứvàomộtbảnchấtnàođó,thểtáchtừtínhchấtchung
thànhtínhchấtriêng.Điềukiệncầnthiếtchosựkháiquáthoáđúngđắnlà
phântíchtrongcácvídụcụthểcácdấuhiệucóthểthayđổi,cácdấuhiệu
khôngbảnchấtđốivớimộthiệntượnghoặcmộtkháiniệmnhấtđịnh.Trình
tựquátrìnhdạyhọcthườngtheo:Trigiác–biểutượng–kháiniệm(định
luật).Kháiniệmđượctrừutượnghoátừcácđặcđiểmvàdấuhiệuđơnlẻcủa
cáctrigiácvà biểutượng. Dođó,nólàkếtquảcủa kháiquáthoávàbiểu
tượnghoávềnhiềuhiệntượngvàsựvậtcùngloại.
 Trongdạyhọcvậtlí,việccụthểhoáđượcthựchiệntrongquátrìnháp
dụngcáckháiniệmvàđịnhluậtđểgiảicácbàitập,đồngthờiđưacácsựkiện,
hiệntượngvậtlíđơnlẻvàokháiniệm.Kháiquátbanđầucàngtrừutượngthì
sựtiếpthunómộtcáchđầyđủcàngđòihỏiphảicụthểhoánhiềuhơn.
 Nhưvậy,giảibàitậpvậtlíthựcchấtlàvậndụngcáckiếnthứckhái
quátđãcóvàocáctìnhhuốngcụthể.Đócũnglàquátrìnhđitừcáichung

đếncáiriêng.
 b.Vấnđềtưduygiảibàitậpvậtlí.
 Quátrìnhtưduythườngdiễnranhưsau:cầnphảinhậndạngbàitập
mớitrướckhigiải.
 -Nhữngtrườnghợpcácbàitậpđượcđưavềdạngbàitậpđã.NhữngHS
thườngnhậnthứcđượcvàgiảiđúng
 -CótrườnghợpHSnhậnradạngbàitậpnhưngkhônggiảiđược
 -CótrườnghợpHSgiảiđượcbàitậpnhưngkhôngnhậnradạngcủachúng
 -Nhữngtrườnghợpcònlạithườnglàkhôngnhậnrađượcbàitậpvà
khônggiảiđượcchúng.Việcnhậndạngsơbộcácbàitậplàđiềukiệncơbản
đểtáihiệncáchgiảicụthểđãbiết.
 Tuynhiên,việc nhận dạngsơbộ cácbàitậplàđiều kiệncầnnhưng
chưađủ.Vấnđềmấuchốtlàphảilàmsaochohọcsinhtựtìmđượclờigiải
bàitậpmới–ngaycảnhữngbàitậpchỉởdạngđơngiản.Muốnvậy,cầnphải

18
phântíchhiệntượngvậtlícụthểtrongbàiđểxácđịnhcácquyluậtchiphối
hiệntượnglàchìakhoádẫntớithànhcôngtronggiảibàitậpvậtlí.
 Biểudiễnnhữngmốiliênhệđịnhlượnggiữacácđạilượngvậtlíđólà
cáccôngthức,phươngtrìnhđãđượcxáclậpdựatrêncáckiếnthứcvậtlívà
điềukiệncụthểcủabàitập.Đốivớicácbàitậptínhtoánđịnhlượngthìđó
chínhlàsựthiếtlậpcácphươngtrìnhvàgiảihệphươngtrìnhđểtìmnghiệm
sốcủanó.
1.1.4.2. Phương pháp giải bài tập vật lí
 Trongdạyhọcvềbàitậpvậtlí,tiếntrìnhhướngdẫnhọcsinhgiảimột
bàitậpvậtlínóichung,đềuphảitrảiquabốnbướcsau:
 Bước 1:Đọcđềbài,tìmhiểuđềbài:
ViệcđọckĩđềbàigiúpHShiểurõvấnđềcủabàitậpvàsơbộnhận
dạngđượcbàitập.Giaiđoạntìmhiểuđềbàibaogồm:
 -Xácđịnhýnghĩacủacácthuậtngữ,phânbiệtđâulàẩnsốphảitìm,

đâulàdữkiệnđãcho.
 -Dùngcáckíhiệuvậtlíđểghitómtắtđềbài
 -Đổiđơnvịvềhệđơnvịhợppháp
 -Vẽhìnhmôtảhiệntượngvậtlítrongbàitập.
Bước 2:Phântíchhiệntượngcủabàitoánđểxáclậpcácmốiliênhệcơbản.
Giaiđoạnnàybaogồm:
 -Đốichiếucácdữkiệnđãchovàcáiphảitìm,xétbảnchấtvậtlícủa
hiệntượngđểnhậnracácđịnhluật,côngthứclíthuyếtcóliênquan.
 -Xáclậpcácmốiliênhệcụthểcủacáiđãbiếtvàcáiphảitìm(mốiliên
hệcơbản)
Bước 3.Luậngiải,tínhtoáncáckếtquảbằngsố
Trừcáctrườnghợpđặcbiệt,mỗibàitậpphảibắtđầuởdạngtổngquát
(tứclàvớicáckíhiệuchữ),hơnnữa,đạilượngcầntìmphảiđượcbiểuthịqua
cácđạilượngđãcho.Saukhiđãtìmđượckếtquảcuốicùngbằngchữ,HS
phải thaycác đại lượng bằngtrịsốcủachúng đểtính ra kết quảbằng số.
TrướckhithaysốHScầnnhớđổitrịsốcácđạilượngtínhtrongcùngmộthệ
đơnvị(thườnglàhệđơnvịSI)