Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết những đứa trẻ chết già của nguyễn bình phương

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA NGỮ VĂN
***********

LÊ THỊ HẢI YẾN

THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG
TIỂU THUYẾT NHỮNG ĐỨA TRẺ CHẾT GIÀ
CỦA NGUYỄN BÌNH PHƢƠNG
KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Lí luận văn học

HÀ NỘI - 2015


TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA NGỮ VĂN
**********

LÊ THỊ HẢI YẾN

THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG
TIỂU THUYẾT NHỮNG ĐỨA TRẺ CHẾT GIÀ
CỦA NGUYỄN BÌNH PHƢƠNG
KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Lí luận văn học
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học
TS. Phùng Gia Thế

HÀ NỘI - 2015

LỜI CẢM ƠN
Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc của mình tới thầy giáo,
TS. Phùng Gia Thế, người đã trực tiếp hướng dẫn tận tình, chỉ bảo cho tôi hoàn
thành khoá luận này.
Tôi cũng xin được gửi lời cảm ơn tới tất cả các thầy cô giáo trong khoa
Ngữ Văn, đặc biệt là các thầy cô giáo trong tổ Lí luận văn học và các bạn sinh
viên trong nhóm khoá luận đã giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi hoàn
thành khoá luận.
Mặc dù đã có những cố gắng tìm tòi nhất định, song chắc chắn trong quá
trình hoàn thành luận văn không thể tránh khỏi những thiếu sót. Tôi rất mong sẽ
nhận được những ý kiến đóng góp của các thầy cô và tất cả các bạn.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, tháng 5 năm 2015
Tác giả khoá luận

Lê Thị Hải Yến


LỜI CAM ĐOAN
Khoá luận được hoàn thành dưới sự hướng dẫn trực tiếp của
TS. Phùng Gia Thế. Tôi xin cam đoan rằng:
- Khoá luận này là kết quả nghiên cứu, tìm tòi của riêng tôi.
- Những tư liệu được trích dẫn trong khoá luận là trung thực.
- Kết quả nghiên cứu này không hề trùng khít với bất kì công trình nghiên
cứu của tác giả nào đã được công bố trước đó.
Nếu sai, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm.
Hà Nội, tháng 5 năm 2015
Tác giả khoá luận

Lê Thị Hải Yến


MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................. 1
1.

Lí do chọn đề tài...................................................................................... 1

2.

Lịch sử nghiên cứu vấn đề ...................................................................... 3

3.

Mục tiêu, nhiệm vụ của khoá luận .......................................................... 5

4.

Giới hạn của đề tài .................................................................................. 6

5.

Phương pháp nghiên cứu ........................................................................ 6

6.

Đóng góp của khoá luận.......................................................................... 6

7.

Cấu trúc của khoá luận ............................................................................ 7

PHẦN NỘI DUNG .......................................................................................... 8
CHƢƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ NHÂN VẬT VĂN HỌC ... 8
1.1.

Khái niệm nhân vật văn học................................................................... 8

1.1.1. Phương diện từ ngữ, thuật ngữ ............................................................... 8
1.1.2. Một số quan niệm trong nghiên cứu phê bình về nhân vật văn học ...... 8
1.2.

Chức năng của nhân vật văn học ......................................................... 10

1.3.

Vài nét về nhân vật tiểu thuyết và nhân vật trong tiểu thuyết Việt
Nam thời kì đổi mới .............................................................................. 11

1.3.1. Nhân vật tiểu thuyết .............................................................................. 11
1.3.2. Nhân vật trong tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới ........................... 13
CHƢƠNG 2: QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VỀ CON NGƢỜI VÀ
CÁC DẠNG THỨC NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT
NHỮNG ĐỨA TRẺ CHẾT GIÀ CỦA NGUYỄN BÌNH PHƢƠNG . 17
2.1.

Khái niệm quan niệm nghệ thuật về con người và sự vận động của
quan niệm nghệ thuật về con người trong tiểu thuyết Việt Nam
từ sau 1986 ............................................................................................ 17

2.1.1. Khái niệm quan niệm nghệ thuật về con người ................................... 17


2.1.2. Vài nét về sự vận động của quan niệm nghệ thuật về con người
trong tiểu thuyết Việt Nam từ sau 1986 ................................................ 19
2.2.

Quan niệm nghệ thuật về con người trong tiểu thuyết Những đứa
trẻ chết già của Nguyễn Bình Phương .................................................. 22

2.2.1. Con người bị chi phối bởi tâm linh hoá ................................................ 22
2.2.2. Con người tha hoá – biến dạng............................................................. 23
2.3.

Các dạng thức nhân vật cơ bản trong tiểu thuyết Những đứa trẻ
chết già của Nguyễn Bình Phương ....................................................... 26

2.3.1. Nhân vật con người tha hoá, con người dục vọng ............................... 26
2.3.2. Nhân vật ma quái ................................................................................. 28
2.3.3. Nhân vật dị biệt, biến hình, hư ảo ......................................................... 33
2.3.4. Nhân vật đám đông .............................................................................. 41
2.3.5. Nhân vật mang tính biểu tượng............................................................ 43
CHƢƠNG 3. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG
TIỂU THUYẾT NHỮNG ĐỨA TRẺ CHẾT GIÀ CỦA NGUYỄN
BÌNH PHƢƠNG...................................................................................... 46
3.1.

Ngôn ngữ nhân vật ................................................................................ 46

3.2. Các thủ pháp nghệ thuật xây dựng nhân vật ............................................ 49
3.2.1. Sử dụng yếu tố kỳ ảo ............................................................................. 49
3.2.2. Tẩy trắng nhân vật ................................................................................ 52
3.2.3. Xen cài các yếu tố ý thức, tiềm thức, vô thức........................................ 54
THƢ MỤC THAM KHẢO


PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Bàn về tiểu thuyết, Milan Kundera, tiểu thuyết gia xuất sắc người
Pháp gốc Tiệp cho rằng: “Tiểu thuyết là một trong những vị trí cuối cùng mà ở
đó con người còn có thể giữ được những mối quan hệ của mình với cuộc sống
trong tổng thể” [8; 102]. Nhận định này đã nhấn mạnh đến một đặc trưng và
cũng là ưu thế của tiểu thuyết so với các thể loại khác, đó là khả năng thể hiện
cuộc sống một cách toàn vẹn, sinh động từ nhiều chiều kích thông qua những
mối quan hệ đa dạng và phức tạp của con người.
Tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới đã đứng trước nhu cầu “đổi mới tư
duy tiểu thuyết”. Nhìn từ thi pháp thể loại, tiểu thuyết đương đại Việt Nam đã có
những cách tân đáng kể và những thành tựu đáng ghi nhận về đề tài, về cốt
truyện, ngôn ngữ. Đặc biệt, thế giới nhân vật là một trong những phương tiện
biểu hiện rõ nhất những cách tân trong tư duy tiểu thuyết Việt Nam đương đại.
Trong tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương, nhân vật – số phận con người trở thành
mối quan tâm hàng đầu của nhà văn.
1.2. So với các thể loại khác, tiểu thuyết xuất hiện muộn hơn. Không những
thế, nó “là một thể loại văn chương đang biến chuyển và còn chưa định hình”.
Việc nghiên cứu về thể loại tiểu thuyết là một yêu cầu chủ yếu, luôn có tính thời
sự của văn học. Một trong những thành phần quan trọng của tiểu thuyết là nhân
vật. Trong tiểu thuyết, vấn đề quan trọng phải là vấn đề nhân vật của tiểu thuyết,
nhân vật vừa là cơ thể vừa là linh hồn. Việc xác định vai trò của nhân vật trong
tiểu thuyết còn là vấn đề tuỳ thuộc vào quan niệm và phong cách sáng tác của

mỗi nhà văn, nhưng quan niệm về sự hiện hữu quan trọng của nhân vật trong tiểu
thuyết là một điều đã được khẳng định.

1


Trong quan niệm của khoa nghiên cứu văn học, nhân vật là linh hồn, là yếu
tố không thể thiếu trong tiểu thuyết, ở nhân vật có thể tìm thấy “bộ mặt con
người”, hay nói cách khác nhân vật là chiếc cầu nối giữa “cuộc đời thực” với
“cuộc đời có vẻ thực” trong tiểu thuyết. Qua thế giới nhân vật, người đọc sẽ tìm
thấy những vấn đề nhân sinh mà tác giả muốn gửi gắm, muốn sẻ chia. Vì vậy mà
thế giới nhân vật trong tiểu thuyết là một vấn đề mà khi nghiên cứu về tiểu
thuyết không thể không đề cập tới.
Tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương có những cách tân mạnh mẽ về tư duy
tiểu thuyết, là một thế giới nghệ thuật cần được nghiên cứu, tìm hiểu. Một trong
những điểm đáng lưu ý, góp phần “giải mã” tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương là
thế giới nhân vật. Trong quá trình hiện đại hoá tiểu thuyết, bên cạnh các tác giả
như Lê Lựu, Ma Văn Kháng, Tạ Duy Anh, Chu Lai, Hồ Anh Thái, Nguyễn Việt
Hà, Võ Thị Hảo, Dương Hướng,… tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương đã gây ấn
tượng trong lòng độc giả bởi lối viết, cách kết cấu và đặc biệt là lối xây dựng
nhân vật. Vẫn được xây dựng bằng những phương thức chung, nhân vật tiểu
thuyết Nguyễn Bình Phương luôn có mối liên hệ với cuộc đời, vẫn là hình bóng
của con người. Những nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương có sức
lôi cuốn riêng xứng đáng trở thành một đối tượng khảo sát và nghiên cứu. Tiếp
cận tiểu thuyết Những đứa trẻ chết già, tác giả khoá luận nhận thấy sự trăn trở và
ý thức cách tân mãnh liệt của nhà văn thể hiện đậm nét trong cách chọn lựa và
xây dựng hệ thống nhân vật. Nhân vật là tụ điểm phản ánh rõ lối đi riêng của
Nguyễn Bình Phương trên hành trình làm mới thể loại tiểu thuyết và khám phá,
tái hiện những “ẩn mật bản ngã” trong chiều sâu tâm hồn con người.
Vì những lí do nêu trên, có thể khẳng định: việc nghiên cứu đề tài “Thế giới

nhân vật trong tiểu thuyết Những đứa trẻ chết già của Nguyễn Bình Phương” là
việc làm cần thiết và có ý nghĩa thiết thực. Đó cũng là con đường thuận lợi để
tác giả khoá luận có thể tìm ra những nét độc đáo trong tiểu thuyết Nguyễn Bình
Phương và đánh giá đúng về những đóng góp của nhà văn vào tiến trình cách tân

2


tiểu thuyết Việt Nam đương đại.
Mặt khác, những khó khăn và kết quả bước đầu trong quá trình thực hiện đề
tài này sẽ là bài học quý báu cho tác giả khoá luận khi tìm hiểu về văn xuôi
đương đại nói chung và trong bước đường nghiên cứu khoa học sau này.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
2.1. Nguyễn Bình Phương là một tác giả xuất hiện trên văn đàn chưa lâu.
Bởi vậy, nguồn tư liệu nghiên cứu về nhà văn này còn ít ỏi. Hơn nữa, với tinh
thần sáng tác có tính chất “mở” như hiện nay tất yếu sẽ có những ý kiến khen
chê khác nhau. Trên cơ sở những hiểu biết ban đầu, chúng tôi sẽ cố gắng chọn
lọc và tiếp thu những ý kiến được xem là xác đáng, sát hợp với những đóng góp
của tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương.
2.2. Những bài viết về Nguyễn Bình Phương và tiểu thuyết Những đứa trẻ
chết già được tìm thấy rải rác trên các tạp chí về văn học, nhiều hơn cả vẫn là
những bài viết trên các website văn học.
Tác giả Trương Thị Ngọc Hân, trong bài viết “Một số điểm nổi bật trong
sáng tác của Nguyễn Bình Phương” đã đề cập đến những điểm độc đáo trong
ngòi bút Nguyễn Bình Phương khi sử dụng yếu tố kì ảo để phản ánh hiện thực
cũng như tạo dựng nhân vật: “Với Nguyễn Bình Phương, yếu tố kì ảo đã trở
thành một công cụ đắc dụng trong việc chuyển tải ý tưởng. Và ở tác phẩm của
anh thì yếu tố kì ảo mang đậm màu sắc tâm linh… Đó cũng là nền phông cho
những nhân vật đầy phức tạp của Nguyễn Bình Phương xuất hiện” [7]. Đánh giá
của tác giả bài viết sẽ là gợi ý để người nghiên cứu tìm hiểu về vai trò của yếu tố

kì ảo đối với việc xây dựng các nhân vật trong tiểu thuyết Những đứa trẻ chết
già của Nguyễn Bình Phương.
Một số bài viết khác đưa ra nhận định chung hoặc tìm hiểu những nét độc
đáo ở các phương diện khác nhau (hiện thực, ý thức, vô thức, giấc mơ, tâm linh,
bản năng,…) trong từng tiểu thuyết cụ thể của Nguyễn Bình Phương như:

3


Đoàn Cầm Thi: “Người đàn bà nằm từ “Thiếu nữ ngủ ngày”, đọc “Người đi
vắng” của Nguyễn Bình Phương” [24]
Hoàng Nguyên Vũ: “Lối đi riêng của Nguyễn Bình Phương” [25]
Thuỵ Khê: “Khuynh hướng hiện thực huyền ảo trong tiểu thuyết Những
đứa trẻ chết già” [9].
Đây là nguồn tư liệu tham khảo quý giá để tác giả khoá luận có thêm cơ sở
triển khai các thủ pháp xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Những đứa trẻ chết
già của Nguyễn Bình Phương.
Gần đây, tác giả Phùng Gia Thế trong các bài viết về văn học đương đại
[xem 20, 21, 22, 23] đã có sự quan tâm đáng kể đến tiểu thuyết Nguyễn Bình
Phương. Đặc biệt, trong các bài “Cảm quan đời sống và những cách tân nghệ
thuật trong tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương” [20] và “Những dấu ấn hậu hiện
đại trong tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương” [22], tác giả đã có nhận xét ban đầu
về nhân vật tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương: “Nhân vật trong tiểu thuyết
Nguyễn Bình Phương là một đám đông những con người hao hụt nhân tính, méo
mó, đầy bản năng dục vong, nhiều thói tật, bệnh hoạn. Họ miên man trong cõi
sống mà không có lấy một điểm tựa. Họ không có thủ lĩnh, sống trong sợ hãi, cô
đơn và đáng thương”, “ngụp lặn miên man giữa hai bờ ảo thực, vật lộn đau đớn
kiếp làm người” [22; 70], “tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương tràn ngập sự ám ảnh
khủng hoảng niềm tin, sự đổ vỡ của những trật tự xã hội và gia đình, sự tha hoá,
tối tăm của con người, sự đánh mất bản ngã, phương hướng, sự lạc lõng bơ vơ

của kiếp người” [22; 35]. Ý kiến này đã góp phần định hướng cho tác giả khoá
luận trong quá trình phân loại các dạng thức nhân vật chủ yếu trong tiểu thuyết
Nguyễn Bình Phương.
Ngoài ra, tác giả khoá luận còn tham khảo một số bài giới thiệu về nhà văn
Nguyễn Bình Phương cũng như tiểu thuyết Những đứa trẻ chết già được đăng tải
ở các website như:

4


“Nguyễn Bình Phương: Văn học mênh mông như cuộc sống”
[diendan.thotre.com]
“Nguyễn Bình Phương tạo nét mới cho tiểu thuyết Việt Nam”
[vnexpress.net]
Những bài phỏng vấn này sẽ giúp cho chúng tôi có điều kiện nắm bắt một
vài điểm cơ bản trong tư tưởng, quan niệm của nhà văn về văn chương cũng như
quan niệm nghệ thuật về hiện thực và con người – những yếu tố sẽ chi phối đến
sáng tác của tác giả.
Qua tìm hiểu các bài viết về Nguyễn Bình Phương, chúng tôi rút ra kết
luận:
- Tác giả các bài viết đều đi tới khẳng định nét độc đáo và ý thức cách tân
mạnh mẽ trong nghệ thuật xây dựng tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương.
- Đây đó rải rác trong các bài viết đã có những nhận xét mang tính gợi mở
về thế giới nhân vật cũng như nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết
Những đứa trẻ chết già của Nguyễn Bình Phương. Tuy nhiên chưa có bài viết
nào thực sự đi vào tìm hiểu sâu vấn đề nhân vật trong tiểu thuyết Những đứa trẻ
chết già của nhà văn này. Vì vậy, đề tài mà chúng tôi thực hiện không trùng lặp
với kết quả nghiên cứu của tác giả nào trước đó.
Trên cơ sở tiếp thu những ý kiến, kết quả nghiên cứu của tác giả đi trước
cùng với sự đánh giá, kiến giải của riêng mình, tác giả khoá luận sẽ mạnh dạn

triển khai khoá luận với đề tài “Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Những đứa
trẻ chết già của Nguyễn Bình Phương”.
3. Mục tiêu, nhiệm vụ của khoá luận
3.1. Khoá luận hướng tới tìm ra những điểm độc đáo, nổi bật trong cách
tiếp cận con người, những dạng thức nhân vật tiêu biểu và những biện pháp nghệ
thuật chủ đạo trong xây dựng nhân vật của tiểu thuyết Những đứa trẻ chết già
của Nguyễn Bình Phương, nhằm khẳng định giá trị của tác phẩm, tài năng

5


của nhà văn.
3.2. Nhiệm vụ của khoá luận:
3.2.1. Học tập và nắm vững lí luận về nhân vật văn học nói chung, nhân
vật tiểu thuyết nói riêng, chỉ ra những nét nổi bật về nhân vật trong tiểu thuyết
Việt Nam thời kì đổi mới.
3.2.2. Chỉ ra được những điểm mới trong việc tiếp cận, cách khai thác
nhân vật, nắm được những dạng thức nhân vật cơ bản trong tiểu thuyết Những
đứa trẻ chết già của Nguyễn Bình Phương và phân tích được nét độc đáo cũng
như hiệu quả của các biện pháp nghệ thuật xây dựng nhân vật mà Nguyễn Bình
Phương đã sử dụng trong tập truyện này.
4. Giới hạn của đề tài
Với đề tài đã chọn, tác giả khoá luận sẽ tiến hành tìm hiểu thế giới nhân vật
và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Những đứa trẻ chết già của
Nguyễn Bình Phương.
5. Phƣơng pháp nghiên cứu
Trong quá trình thực hiện đề tài “Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết
Những đứa trẻ chết già của Nguyễn Bình Phương”, tác giả khoá luận đã vận
dụng một số phương pháp nghiên cứu cơ bản như:
5.1. Phương pháp phân tích đối tượng theo quan điểm hệ thống

5.2. Phương pháp phân tích tác phẩm và phân tích nhân vật
5.3. Phương pháp hệ thống lịch sử - chức năng
5.4. Phương pháp thống kê, so sánh
6. Đóng góp của khoá luận
6.1. Khái quát lý thuyết về nhân vật văn học, nghệ thuật xây dựng nhân vật,
vận dụng để tìm hiểu nhân vật trong tiểu thuyết Những đứa trẻ chết già của

6


Nguyễn Bình Phương. Nêu ra được những điểm cơ bản về nhân vật trong tiểu
thuyết Việt Nam thời kì đổi mới.
6.2. Chỉ ra và phân tích những khía cạnh trong việc tiếp cận con người, tìm
hiểu những dạng thức nhân vật cơ bản trong tiểu thuyết Những đứa trẻ chết già
của Nguyễn Bình Phương, phân tích được những yếu tố độc đáo trong nghệ thuật
xây dựng nhân vật của tác giả này. Qua đó, góp thêm tiếng nói khẳng định
những đóng góp quan trọng của Nguyễn Bình Phương vào quá trình đổi mới tiểu
thuyết Việt Nam đương đại.
7. Cấu trúc của khoá luận
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Nội dung của khoá luận
được triển khai thành ba chương sau:
Chương 1: Những vấn đề chung về nhân vật văn học
Chương 2: Quan niệm nghệ thuật về con người và các dạng thức nhân vật
trong tiểu thuyết Những đứa trẻ chết già của Nguyễn Bình
Phương.
Chương 3: Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Những đứa trẻ
chết già của Nguyễn Bình Phương.

7

PHẦN NỘI DUNG
CHƢƠNG 1
NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ NHÂN VẬT VĂN HỌC
1.1.

Khái niệm nhân vật văn học

1.1.1. Phương diện từ ngữ, thuật ngữ
Thuật ngữ “nhân vật” xuất hiện rất sớm (tiếng Hy Lạp: persona, tiếng Anh:
personage, tiếng Nga: personaj). Hơn 2000 năm trước đây, trong tiếng Hy Lạp
cổ, “persona” vốn mang ý nghĩa “cái mặt nạ” – một dụng cụ biểu diễn của diễn
viên. Nhưng sau đó nó trở thành thuật ngữ để chỉ nhân vật văn học.
Đôi khi, nhân vật văn học còn được người ta gọi bằng các thuật ngữ khác
như: “vai” (actor) và “tính cách” (character). Tuy nhiên, các thuật ngữ này lại có
nội hàm hẹp hơn so với “nhân vật” (persona).
Thuật ngữ “vai” chủ yếu nhấn mạnh đến tính chất hành động của cá nhân,
thích hợp với loại “nhân vật hành động”. Còn thuật ngữ “tính cách” lại thiên về
chỉ những nhân vật có tính cách. Trong thực tế sáng tác, không phải nhân vật nào
cũng hành động, đặc biệt là những nhân vật thiên về “suy tư”, và cũng không
phải nhân vật nào cũng có tính cách rõ rệt. Từ đó có thể thấy các thuật ngữ “vai”,
“tính cách” không bao quát được hết những biểu hiện khác nhau của các loại
nhân vật trong sáng tác văn học.
“Nhân vật” là thuật ngữ có nội hàm phong phú, đủ khả năng khái quát
những hiện tượng phổ biến của tác phẩm văn học ở mọi bình diện và mọi cấp độ.
Như vậy, thuật ngữ “nhân vật” là đúng đắn và đầy đủ nhất.
1.1.2. Một số quan niệm trong nghiên cứu phê bình về nhân vật văn học

Đã có khá nhiều những quan điểm khác nhau về nhân vật văn học trong
giới nghiên cứu, phê bình. Chúng tôi sẽ tiến hành khảo sát một số quan niệm về

8


nhân vật có trong các từ điển và giáo trình lí luận văn học
1.1.2.1. Định nghĩa về nhân vật trong giáo trình Lí luận văn học do tác
giả Phương Lựu chủ biên
Trong cuốn giáo trình này, Phương Lựu đã định nghĩa về nhân vật như sau:
“Nói đến nhân vật văn học là nói đến những con người được miêu tả thể hiện
trong tác phẩm, bằng phương tiện văn học. Đó là những nhân vật không tên như
thằng bán tơ trong Truyện Kiều… Đó là những nhân vật trong truyện cổ tích,
đồng thoại, thần thoại, bao gồm cả quái vật lẫn thần linh, ma quỷ, những con vật
mang nội dung và ý nghĩ như con người… Nhân vật văn học là một hiện tượng
nghệ thuật ước lệ, có những dấu hiệu để nhận ra” [11; 277-278].
1.1.2.2.

Định nghĩa về nhân vật trong giáo trình Lí luận văn học do giáo
sư Hà Minh Đức chủ biên.

Các tác giả của cuốn giáo trình này cho rằng “nhân vật văn học là một hiện
tượng mang tính ước lệ; đó không phải là sự sao chụp đầy đủ mọi chi tiết biểu
hiện của con người mà chỉ là sự thể hiện con người qua những đặc điểm điển hình
về tiểu sử, nghề nghiệp, tính cách… và cần chú ý thêm một điều: thực ra khái
niệm nhân vật thường được quan niệm với một phạm vi rộng hơn nhiều, đó không
chỉ là con người, những con người có tên hoặc không tên được khắc hoạ sâu đậm
hoặc chỉ xuất hiện thoáng qua trong tác phẩm mà còn có thể là những sự vật, loài
vật khác ít nhiều mang bóng dáng, tính cách của con người, được dùng như những
phương thức khác nhau để biểu hiện con người… Cũng có khi đó không phải là
những con người, sự vật cụ thể, mà chỉ là một hiện tượng về con người hoặc có
liên quan tới con người, được thể hiện nổi bật trong tác phẩm” [5; 126].

1.1.2.3.

Định nghĩa về nhân vật trong Từ điển thuật ngữ văn học do
nhóm tác giả Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi đồng
chủ biên.

9


Về cơ bản, cách định nghĩa của Từ điển thuật ngữ văn học giống với định
nghĩa trong cuốn giáo trình Lí luận văn học do Phương Lựu chủ biên. “Nhân vật
văn học có thể có tên riêng (Tấm, Cám, chị Dậu, anh Pha…) cũng có thể không
có tên riêng… Nhân vật văn học là một đơn vị nghệ thuật đầy tính ước lệ, không
thể đồng nhất nó với con người có thật trong đời sống” [6; 202].
Có thể thấy, tính đến thời điểm này, nhân vật văn học là một khái niệm có
tính ổn định tương đối trong nghiên cứu lí luận văn học. Mặc dù trước nay giới
nghiên cứu trong nước đã đưa ra những quan niệm cụ thể về nhân vật văn học
trên cơ sở tìm hiểu những nét nổi bật về nhân vật, song tựu trung lại, có thể rút ra
một cách hiểu phổ biến về vấn đề này như sau:
Nhân vật văn học là một đối tượng được miêu tả một cách tập trung đến
mức có sức sống riêng nào đó ở bên trong theo nhiệm vụ nghệ thuật mà tác giả
trao cho nó.
Như vậy, với cách hiểu này, khái niệm nhân vật không bị bó hẹp trong
phạm vi “con người” mà được mở rộng thành đối tượng với những đặc tính hết
sức phong phú và đa dạng của nó. Ở đây, đối tượng được miêu tả có thể là con
người nhưng cũng có thể là đồ vật, loài vật, thiên nhiên, thần thánh hoặc cũng có
khi là một hiện tượng nổi bật nào đó trong đời sống… Nhưng tất cả chúng đều
được đặt trong mối quan hệ với con người.
Những quan niệm về nhân vật văn học như trên là những chỉ dẫn cho chúng
tôi trong quá trình tìm hiểu về nhân vật văn học nói chung và nhân vật trong tiểu

thuyết Những đứa trẻ chết già của Nguyễn Bình Phương nói riêng.
1.2. Chức năng của nhân vật văn học
Ngay trong định nghĩa của Từ điển văn học, chúng ta đã nhận thấy một số
nét cơ bản về vai trò của nhân vật văn học. Nhân vật không chỉ là “tiêu điểm để
bộc lộ chủ đề” mà còn là nơi “tập trung giá trị tư tưởng, nghệ thuật của tác
phẩm”, đóng vai trò tâm điểm của sự thể hiện đời sống trong tác phẩm.

10


Xem xét vai trò của nhân vật đối với hình thức tác phẩm, trong cuốn Dẫn
luận nghiên cứu văn học, G.N. Pospelov nhấn mạnh:
“Nhân vật là phương tiện có tính thứ nhất trong hình thức tác phẩm. Nó
quyết định phần lớn vừa cốt truyện, vừa lựa chọn chi tiết, vừa ngôn ngữ, vừa
kết cấu” [17].
Nhân vật là yếu tố vừa thuộc về nội dung vừa thuộc về hình thức tác phẩm.
Nhân vật là điều kiện thiết yếu để sự khám phá, sự đánh giá – lí giải, sự miêu tả
mang tính nghệ thuật của tác giả về đời sống đạt đến tính toàn vẹn, có chiều sâu
và có sức hấp dẫn riêng đối với độc giả, chi phối mạnh mẽ đến sự thành công
hay thất bại của tác phẩm. Có thể khái quát một số vai trò cơ bản của nhân
vật như sau:
Thứ nhất: miêu tả và khái quát các loại tính cách trong xã hội.
Thứ hai: là công cụ để nhà văn sáng tạo nên thế giới nghệ thuật của tác
phẩm, là chìa khoá để nhà văn mở cánh cửa bước vào hiện thực đời sống vô
cùng rộng lớn, đặt ra những vấn đề mới mẻ, sâu sắc.
Thứ ba: biểu hiện tư tưởng, quan niệm về con người và cuộc sống.
Thứ tư: quyết định hình thức tác phẩm và tạo mối liên kết giữa các yếu tố
thuộc hình thức tác phẩm.
Hiểu được vai trò của nhân vật văn học, người viết sẽ có thêm cơ sở lí luận
để nghiên cứu đề tài này.

1.3.

Vài nét về nhân vật tiểu thuyết và nhân vật trong tiểu thuyết
Việt Nam thời kì đổi mới

1.3.1.

Nhân vật tiểu thuyết

Tiểu thuyết là thể loại có sức bao chứa dung lượng hiện thực rộng lớn, có
khả năng phản ánh hiện thực một cách toàn vẹn từ nhiều chiều kích khác nhau.
Nhân vật tiểu thuyết, vì thế, cũng được xây dựng theo những cách riêng nhằm

11


đáp ứng đến mức cao nhất yêu cầu nhận thức hiện thực theo chiều rộng và chiều
sâu của thể loại này.
M. Bakhtin – tác giả của công trình nghiên cứu nổi tiếng “Lí luận và thi
pháp tiểu thuyết”, đã dành nhiều công sức để tìm hiểu về đặc trưng của tiểu
thuyết trên nhiều bình diện, trong đó có nhân vật. Những nhận định của
M.Bakhtin về đặc trưng nhân vật tiểu thuyết rất xác đáng, có giá trị lí luận cao
và còn nguyên tính thời sự. Theo nhà nghiên cứu, nhân vật tiểu thuyết cần phải
được phân biệt với nhân vật sử thi, nhân vật kịch, nhân vật truyện trung đại ở
những đặc trưng cơ bản sau:
Trước hết, nhân vật tiểu thuyết được thể hiện trong thì hiện tại chưa hoàn
thành, trong quá trình biến đổi, trưởng thành và chịu mọi tác động của đời sống.
Do đó, nhân vật tiểu thuyết sẽ là những “con người nếm trải”, những “con người
chưa hoàn kết” [4; 290] và phải tự làm ra chính mình bằng hành động của mình.
Trong khi đó, nhân vật trong các thể loại kia lại được thể hiện trong thì quá khứ,

là những nhân cách đã được hình thành.
Nhân vật tiểu thuyết “không tương hợp với số phận và vị thế của nó”
[4; 80]. Bởi trên thực tế, con người không thể hoá thân đến cùng vào cái thân
xác lịch sử - xã hội hiện hữu. Trong tiểu thuyết, tính thuần toàn của con người
biến mất. Thay vào đó, xuất hiện sự phân lập giữa con người bên ngoài và con
người bên trong. Ở nhân vật tiểu thuyết, luôn luôn tồn tại “một con người bên
trong con người”. Tuy nhiên, sự phân lập đó không làm giảm đi sức sống và tính
chân thực trong hình tượng nhân vật. Ngược lại, “sự sống đích thực của các bản
ngã diễn ra dường như ở chính cái điểm con người không trùng hợp với bản
thân mình ấy, ở cái điểm con người vượt ra ngoài giới hạn của toàn bộ cái hiện
hữu của nó, như một vật thể sinh tồn mà ta có thể rình xem, có thể nhận định,
tiên đoán ngoài ý muốn của nó, sau lưng nó” [4; 292].
M. Bakhtin còn khẳng định: Nhân vật trong tiểu thuyết chủ yếu được khám
phá từ chiều sâu tâm lí. Tiểu thuyết truyền thống hay hiện đại đều hướng tới tìm

12


tòi và thể hiện thế giới bên trong đầy ảo diệu của con người, cái được gọi là “sự
thật ý thức bản thân” [4; 284], hay “ẩn mật bản ngã”. Cái được khám phá và thể
hiện ở nhân vật không phải là “hiện thực về nó” mà là “cái kết quả cuối cùng của
nhân vật về bản thân và về thế giới của mình” [4; 267]. Và đó mới là “trọng tâm
xây dựng nhân vật” [4; 272].
Gần đây, xuất hiện nhiều ý kiến khác nhau về nhân vật tiểu thuyết như ý
kiến của Alain Robbe Grillet, Milan Kundera, Nathalie Sarraute,… Quan niệm
của các nhà văn, nhà nghiên cứu nói trên không đối lập với những gì M.Bakhtin
đã chỉ ra mà là sự tiếp nối những quan niệm của ông. Chúng tôi xin trích ra một
ý kiến tiêu biểu củaMilan Kundera. Ông cho rằng: “Tiểu thuyết là một sự chiêm
nghiệm về cuộc đời được nhìn thấy thông qua những nhân vật tưởng tượng”
[8; 107]. Theo Milan Kundera, nhân vật không phải là sự mô phỏng con người

thật mà hoàn toàn có thể là một con người tưởng tượng, một “cái tôi thử
nghiệm” [8; 109]. Song điều đó không có nghĩa là nhà văn xa rời thực tế mà vẫn
phải bám sát các vấn đề đời sống trong quá trình xây dựng nhân vật. Trên cơ sở
một “chủ nghĩa hiện thực toàn vẹn”, “chủ nghĩa hiện thực theo nghĩa cao nhất”
[4; 295], nhà văn khám phá và miêu tả toàn bộ chiều sâu của tâm hồn con người,
nhìn thấy chiều sâu ấy ở ngoài mình, ở tâm hồn những người khác qua trải
nghiệm và qua thử nghiệm.
Những đặc trưng trên đây của nhân vật tiểu thuyết được đúc kết từ thực tiễn
sáng tác tiểu thuyết từ trước đến nay và sẽ quay lại để soi sáng, làm cho chúng ta
hiểu sâu hơn về những sáng tác tiểu thuyết đương đại.
1.3.2. Nhân vật trong tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới
Văn học Việt Nam đang bước vào thời kỳ đổi mới. Tiểu thuyết đương đại
bị chi phối mạnh mẽ bởi một kiểu cảm quan riêng. Về cơ bản, có thể xem đây là
một kiểu cảm nhận thế giới đặc biệt mang đậm dấu ấn của cơn khủng hoảng
niềm tin vào tất cả những giá trị đã từng tồn tại trước đó. Cùng với sự biến mất

13


niềm tin vào chân lí tuyệt đích, người ta nói về sự biến mất của nhân vật trong
văn học: “Nhân vật đã bị phế bỏ mà không được thay thế… Trong cuộc viễn du
sang đầu mút của đêm khuya, nhân vật đã thải bỏ dần dần tất cả những gì khiến
nó nên người, để trở thành những bóng ma vô danh mà người ta chỉ nghe được
giọng nói” [1; 75]. Những nhân vật trong “tiểu thuyết siêu mới” đã không còn là
nhân vật theo đúng nghĩa của nó. Nó chỉ là những mảnh vỡ manh mún, hay chỉ
là một suy nghĩ thoáng qua, một dòng ý thức, một sự ám ảnh… Các nhà văn thời
kỳ đổi mới không quan tâm đến cái gọi là nhân vật điển hình, tính cách điển
hình. Trung tâm hứng thú của họ là vạch ra và tái hiện một cách sinh động
những chất liệu tâm lí mới mẻ, là khám phá những gì đang diễn ra trong miền
nội tâm khuất tối, những bí mật sâu thẳm nhất của con người. Nhân vật tiểu

thuyết mới chỉ còn lại trong “cái tôi”. Nó ám ảnh độc giả về “những ảo tưởng,
mộng mơ, những ác mộng của chính tôi” [1; 76]. Việc hướng tới khai thác đời
sống ở khía cạnh hiện thực tâm lí đã khiến cho những cách thức xây dựng nhân
vật trong tiểu thuyết trước đây không còn phù hợp. Các nhà văn đương đại đã
bứt ra khỏi khuôn khổ chật hẹp của cách xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết
truyền thống để đi tìm những yếu tố, chất liệu mới mẻ tiềm tàng khả năng trong
việc phản ánh đời sống ở bề sâu bí ẩn: “kết hợp trong tác phẩm những yếu tố
thực với những yếu tố bịa, ảo,… bóc trần tính ước lệ của văn học trong quá trình
sử dụng chúng” [1; 27], “ngôn từ như đang trong trạng thái sôi trào dưới sự
chuẩn xác của các nỗi đam mê huyền ảo” [1; 406].
Trong thời đại công nghệ thông tin, mở cửa đón nhận những hiện đại và
luồng văn hoá khác nhau trên thế giới, văn học Việt Nam nói chung, tiểu thuyết
Việt Nam trong thời kỳ đổi mới nói riêng chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của văn học
đổi mới trên thế giới, đặc biệt là cảm quan về đời sống và các vấn đề kĩ thuật.
Tuy nhiên, sự cách tân trong tiểu thuyết Việt Nam hiện nay chưa đạt đến mức độ
triệt để như tiểu thuyết đương đại thế giới. Nhân vật vẫn tồn tại tính cách. Các
nhà tiểu thuyết đương đại Việt Nam vẫn dành sự quan tâm đặc biệt tới thân phận

14


của con người, quan tâm đến con người trong tính nhân loại phổ biến.
Tiểu thuyết Việt Nam thời kì sau 1975 kết đọng ở những thành tựu nổi bật
của những tác giả đi tiên phong trong công cuộc cách tân thể loại như: Bảo Ninh,
Nguyễn Việt Hà, Tạ Duy Anh, Nguyễn Bình Phương, Võ Thị Hảo, Thuận,…
Chúng ta có thể nhận thấy những đổi mới cơ bản của các cây bút này trên nhiều
lĩnh vực, song tập trung nhất vẫn là cách thức tiếp cận và xây dựng thế giới nhân
vật để phản ánh đời sống.
Nhân vật trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại, về cơ bản có những điểm
nổi bật sau:

Thứ nhất, nếu như nhân vật trong tiểu thuyết Việt Nam trước 1975 (đặc
biệt là trong giai đoạn 1945 – 1975) được khai thác trong tư cách công dân đơn
phiến, được nhìn nhận đánh giá theo quan điểm chính trị thì nhân vật trong tiểu
thuyết Việt Nam đương đại được khai thác toàn diện, là con người đa trị, lưỡng
cực với các mối quan hệ vô cùng phức tạp. Nhà văn nhận diện con người đích
thực trong nhu cầu tự ý thức, với nhiều biểu hiện phong phú, đa dạng, có sự hoà
hợp giữa con người xã hội – con người tự nhiên - con người tâm linh, con người
với sự thống nhất giữa ánh sáng và bóng tối, cao cả và thấp hèn, ý thức và vô
thức, khát vọng cao cả và dục vọng tầm thường, con người cụ thể, cá biệt và con
người trong tính nhân loại phổ quát… Đặc biệt, các nhà văn chú trọng thể hiện
con người trong đời sống bản năng tự nhiên và đời sống tâm linh bí ẩn, kỳ diệu,
đầy ám ảnh.
Thứ hai, nhân vật không có số phận tròn trịa như trong tiểu thuyết truyền
thống mà bị phân mảnh, đôi khi bị phá vỡ, chỉ còn là những mảnh nhỏ của tâm
trạng, những khoảnh khắc cuộc đời ngắn ngủi, những dòng ý thức – tiềm thức –
vô thức kéo dài miên man không có điểm dừng.
Thứ ba, nhân vật không có tính cách hay số phận điển hình mà chỉ là
những con người bình thường, vô danh trong cuộc sống. Nhân vật là đủ mọi thứ

15


hạng trong xã hội.
Thứ tư, nhân vật là những cá thể đời thường, những con người đang trong
quá trình hình thành về nhân cách, được thể hiện trong tất cả các mối quan hệ xã
hội, quan hệ ứng xử, thân phận, đời sống riêng của nó, với “đầy những vết dập
xoá trên thân thể và trong tâm hồn” [ 10; 231].
Thứ năm, nghệ thuật xây dựng nhân vật tiểu thuyết có nhiều cách tân
với những thử nghiệm táo bạo, thậm chí mạo hiểm, bởi nhà văn nhận thấy
các thủ pháp truyền thống đã không còn đủ khả năng biểu hiện cái đa dạng,

phức tạp của con người trong đời sống hiện đại. Trong đó phải kể đến sự hồi
sinh của thủ pháp huyền ảo, một thủ pháp quen thuộc của văn học dân gian
giờ đây lại được khai thác ở những chiều sâu mới và phát huy tác dụng tối
đa ở tiểu thuyết đương đại.
Đổi mới trong tiếp cận và xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Việt
Nam những năm gần đây là nhu cầu tất yếu. Nó xuất phát từ ba nguyên nhân
cơ bản sau:
Trước hết, yêu cầu đổi mới để khẳng định mình được đặt ra như một đòi
hỏi đối với những tiểu thuyết gia thời hiện đại.
Kế đó cần phải kể đến sự ảnh hưởng của văn chương hiện đại và hậu hiện
đại thế giới về phương diện cảm quan đời sống và thủ pháp xây dựng tác phẩm.
Hơn nữa, sự thay đổi trong quan niệm, cách nhìn nhận và đánh giá con
người cho phù hợp với hoàn cảnh lịch sử - xã hội mới, sự thay đổi trong quan
niệm nghệ thuật về tiểu thuyết: “tiểu thuyết là lãnh địa của những cuộc chơi”
cũng chi phối không nhỏ tới cách thức tạo dựng và khai thác nhân vật.
Tìm hiểu những biểu hiện mới của nhân vật trong tiểu thuyết Việt Nam hiện
nay, tác giả khoá luận sẽ có thêm cơ sở lí luận và thực tiễn để nghiên cứu thế giới
nhân vật trong tiểu thuyết Những đứa trẻ chết già của Nguyễn Bình Phương.

16


Chƣơng 2
QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VỀ CON NGƢỜI VÀ CÁC DẠNG
THỨC NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT NHỮNG ĐỨA TRẺ
CHẾT GIÀ CỦA NGUYỄN BÌNH PHƢƠNG
2.1.

Khái niệm quan niệm nghệ thuật về con ngƣời và sự vận động
của quan niệm nghệ thuật về con ngƣời trong tiểu thuyết Việt

Nam từ sau 1986

2.1.1. Khái niệm quan niệm nghệ thuật về con người
Theo Từ điển Tiếng Việt, “quan niệm” là cách nhận thức, đánh giá về một
vấn đề, một sự kiện nào đó. Như vậy, “quan niệm” chính là cách nhận thức, lí
giải, đánh giá về một vấn đề chứ không phải là khái niệm về vấn đề đó. Nó là
tầm hiểu biết, tầm trí tuệ, tầm đánh giá, tầm nhìn, tầm cảm của chủ thể nhận
thức.
Về thuật ngữ “quan niệm nghệ thuật”, Từ điển thuật ngữ văn học định
nghĩa: “Quan niệm nghệ thuật là nguyên tắc cắt nghĩa thế giới và con người vốn
có của hình thức nghệ thuật, đảm bảo cho nó khả năng thể hiện đời sống với một
chiều sâu nào đó […] Quan niệm nghệ thuật thể hiện cái giới hạn tối đa trong
cách biểu hiện thế giới và con người của một hệ thống nghệ thuật thể hiện khả
năng, phạm vi, mức độ chiếm lĩnh đời sống của nó” [6; 273].
Trong cuốn Lí luận và phê bình văn học, nhà nghiên cứu Trần Đình Sử
đưa ra cách hiểu: “Quan niệm nghệ thuật là giới hạn thực tế của tư duy nghệ
thuật, nó là thể thống nhất giữa hiện thực được phản ánh và năng lực cắt nghĩa, lí
giải của con người […] Trong nghệ thuật, thế giới được “quan niệm hoá” trên cơ
sở thụ cảm cá nhân về một thế giới, ứng với một quan niệm nghệ thuật là một thế
giới nghệ thuật” [18; 99-100].
Tóm lại, quan niệm nghệ thuật là hệ thống quan điểm chỉ đạo hoạt động
sáng tạo nghệ thuật của người nghệ sĩ. Nó cung cấp một mặt bằng để trên đó

17


diễn ra sự lựa chọn, nhào nặn của người nghệ sĩ; từ đó có thể sáng tạo ra hình
tượng nghệ thuật. Vì vậy, để thấy được quan niệm nghệ thuật của người nghệ sĩ
đòi hỏi phải khám phá và nhìn sâu vào thực chất sáng tác tiểu thuyết của người
nghệ sĩ đó.

M. Gorky từng nói, “Văn học là nhân học”, là nghệ thuật miêu tả, biểu hiện
của con người. Con người là đối tượng chủ yếu của văn học. Do vậy, tất cả
những gì liên quan đến con người, thuộc về con người đều nằm trong phạm vi
biểu hiện của văn học. Đó là cơ sở cho quan niệm đa dạng về con người trong
văn học. Từ việc xác định con người là đối tượng trung tâm của sự phản ánh và
nghiền ngẫm, khái niệm “quan niệm nghệ thuật về con người” đã trở thành một
tiêu điểm của nghiên cứu lí luận văn học Xô -Viết từ những năm 70 trở đi.
Trong Giáo trình Dẫn luận Thi pháp học, GS. Trần Đình Sử định nghĩa
“Quan niệm nghệ thuật về con người là sự lí giải, cắt nghĩa, sự cảm thấy con
người đã được hoá thân thành các nguyên tắc, phương tiện, biện pháp thể hiện
con người trong văn học, tạo nên giá trị thẩm mĩ và nghệ thuật cho các hình
tượng nhân vật trong đó” [19; 55].
Nói cách khác, quan niệm nghệ thuật về con người chính là sự tổng hợp
những phát hiện, triết lí, tư tưởng riêng của nhà văn về cuộc sống và con người
với khả năng và trình độ nắm bắt sáng tác, sử dụng các phương thức, phương
tiện, chất liệu nghệ thuật của người nghệ sĩ để thể hiện đời sống ở một chiều
sâu nào đó.
Từ những định nghĩa trên có thể thấy, quan niệm nghệ thuật về con người
là khả năng gắn bó chặt chẽ, mật thiết với chủ thể sáng tác. Trên cơ sở tiếp thu
các yếu tố thế giới quan nhất định của thời đại, trong tiểu thuyết của người nghệ
sĩ đã hình thành nên quan niệm của riêng mình về thế giới và con người. Bởi mỗi
nhà văn là một cá tính sáng tạo riêng không trộn lẫn. Vì vậy, quan niệm nghệ
thuật về con người của họ cũng hết sức phong phú và đa dạng, muôn màu, muôn
vẻ, nhiều chiều kích như bản thân cuộc sống.

18


Trong một nền nghệ thuật mới bao giờ cũng làm sản sinh ra những con
người mới, dẫn đến sự đổi mới trong quan niệm nghệ thuật về con người của các

nhà văn. Nhà nghiên cứu Trần Đình Sử khẳng định: “Chừng nào chưa có sự đổi
mới trong quan niệm nghệ thuật về con người thì sự tái hiện các hiện tượng khác
nhau trong đời sống chỉ có ý nghĩa mở rộng về lượng trên cùng một chiều sâu”
[1; 118]. Do đó, quan niệm nghệ thuật về con người chính là chiều sâu nhân bản
của một tác phẩm nghệ thuật, là thước đo trình độ chiếm lĩnh đời sống của người
nghệ sĩ.
Văn học nghiên cứu và thể hiện con người một cách đặc thù. Văn học
không ngừng chiếm lĩnh những biểu hiện nhiều mặt của đời sống, tính cách, cảm
xúc, số phận con người. Con người trong văn học được thể hiện thông qua sáng
tạo nghệ thuật của người nghệ sĩ, kết tinh ở hình tượng nghệ thuật. Và khi sáng
tạo ra nhân vật, bao giờ nhà văn cũng miêu tả theo cách cảm nhận của mình. Nhà
văn quan niệm về con người như thế nào thì sẽ thể hiện hình tượng nhân vật như
thế đó. Chính việc lý giải của nhà văn về số phận con người sẽ phản ánh trình độ
tư duy nghệ thuật và có cơ sở vững chắc hơn trong việc đánh giá những đóng
góp và thành tựu của họ trong dòng chảy của văn học dân tộc.
Như vậy, tìm hiểu quan niệm nghệ thuật về con người khi nghiên cứu các
hiện tượng văn học không chỉ giúp chúng ta nhận thức được những dấu ấn độc
đáo của chủ thể sáng tạo được thể hiện trong hình tượng nghệ thuật của tác phẩm
mà còn cung cấp cho chúng ta một góc nhìn có thể lí giải một cách tương đối
đúng đắn, toàn diện về các giá trị tư tưởng, giá trị nghệ thuật của tác phẩm.
2.1.2.

Vài nét về sự vận động của quan niệm nghệ thuật về con ngƣời
trong tiểu thuyết Việt Nam từ sau 1986

Văn học Việt Nam từ sau 1986 đã có sự chuyển hướng mạnh mẽ. Văn học
nhìn nhận, phản ánh con người biện chứng hơn, tiếp cận con người ở “bề sau, bề
sâu, bề xa” chứ không phải là những biểu hiện, hành động bề ngoài. Biết bao

19