Giải pháp thu hẹp khoảng cách kỳ vọng giữa kiểm toán viên và nhà quản lý trong việc kiểm toán báo cáo tài chính tại việt nam

B
TR

GIÁO D CăVĨă ĨOăT O
NGă

I H C KINH T TP.HCM
------------

NGÔ TH THÚY QU NH

GI I PHÁP THU H P KHO NG CÁCH K V NG
GI A KI M TOÁN VIÊN VÀ NHÀ QU N LÝ TRONG
VI C KI M TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH
T I VI T NAM

LU NăV NăTH C S KINH T

TP. H Chí Minh - N mă2015


B
TR

GIÁO D C VÀ ĨOăT O
NGă

I H C KINH T TP.HCM
------------

NGÔ TH THÚY QU NH

GI I PHÁP THU H P KHO NG CÁCH K V NG
GI A KI M TOÁN VIÊN VÀ NHÀ QU N LÝ TRONG
VI C KI M TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH
T I VI T NAM
Chuyên ngành: K toán
Mã s : 60340301

LU NăV NăTH C S KINH T
NG

IăH

NG D N KHOA H C: PGS. TS MAI TH HOÀNG MINH

TP. H Chí Minh - N mă2015


L IăCAMă OAN


Tôi xin cam đoan lu n v n th c s kinh t “Gi i pháp thu h p kho ng cách k
v ng gi a Ki m toán viên và nhà qu n lý trong vi c ki m toán Báo cáo tài chính t i
Vi t Nam” lƠ công trình nghiên c u khoa h c c a riêng tôi. Các s li u và k t qu
nghiên c u nêu trong lu n v n lƠ hoƠn toƠn trung th c. Lu n v n nƠy ch a t ng đ
ai công b d

i b t k hình th c nào.

H c viên

NGÔ TH THÚY QU NH

c


M CL C

TRANG PH BÌA
L IăCAMă OAN
M CL C
DANH M C CÁC KÝ HI U, CH

VI T T T

DANH M C CÁC B NG BI U, HÌNH V
PH N M

U ............................................................................................................ 1

1.

TÍNH C P THI T C A

2.

M C TIÊU NGHIÊN C U
IT

3.

TÀI ....................................................................... 1
TÀI .................................................................. 2

NG NGHIÊN C U ............................................................................. 4

4.

PH M VI NGHIÊN C U ................................................................................... 4

5.

PH

6.

ụ NGH A KHOA H C VÀ TH C TI N C A

7.

B C C VÀ K T C U D

CH

NGă1: T NG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN C U ..................................... 7

1.1.

NGHIÊN C U V S

NG PHỄP NGHIểN C U........................................................................ 5
KI N C A

TÀI .................................. 6

TÀI ............................................. 6

T N T I C A KHO NG CÁCH K

V NG KI M

TOÁN ................................................................................................................... 7
1.2.

NGHIÊN C U V CÁC NHÂN T

NH H

NG VÀ THÀNH PH N C A

KHO NG CÁCH K V NG KI M TOÁN ..................................................... 9
K T LU N CH

NG 1.............................................................................................. 12


CH

NGă2:ăăC ăS

LÝ THUY T V KI M TOÁN VÀ KHO NG CÁCH K

V NG KI M TOÁN .................................................................................................. 13
2.1.

T NG QUAN V KI M TOÁN ...................................................................... 13

2.1.1.

Khái ni m ki m toán ....................................................................................... 13

2.1.2.

Trách nhi m c a Ki m toán viên .................................................................... 15

2.1.2.1. Lu t Ki m toán đ c l p ban hành ngày 29/03/2011 ....................................... 15
2.1.2.2. Chu n m c ki m toán Vi t Nam VSA 200 ..................................................... 17
2.1.2.3. Chu n m c ki m toán Vi t Nam VSA 240 ..................................................... 18
2.1.2.4. Chu n m c ki m toán Vi t Nam VSA 260 ..................................................... 19
2.2. T NG QUAN V KHO NG CÁCH K V NG KI M TOÁN ...................... 21
2.2.1.

Khái ni m kho ng cách k v ng ..................................................................... 21

2.2.2.

Khuôn m u lý thuy t v kho ng cách k v ng ............................................... 22

2.2.3.

Các v th t b i ki m toán trong vƠ ngoƠi n

c............................................... 24

2.2.3.1. Enron và Anderson .......................................................................................... 25
2.2.3.2. Công ty C ph n Bông B ch Tuy t ................................................................ 25
2.2.4.

Nguyên nhân hình thành ................................................................................. 27

2.2.5.

Thành ph n và c u trúc ................................................................................... 28

K T LU N CH
CH

NGă3: PH

NG 2.............................................................................................. 31
NGăPHỄPăNGHIểNăC U ...................................................... 32

3.1. QUY TRÌNH NGHIÊN C U .............................................................................. 32
3.2. THI T K NGHIÊN C U ................................................................................. 33
3.2.1. Thi t k thang đo ................................................................................................ 33
3.2.2. Các gi thuy t nghiên c u .................................................................................. 33


3.2.3. Xây d ng B ng câu h i ...................................................................................... 35
3.2.4. Thi t k m u ....................................................................................................... 36

3.2.5. Ph

ng pháp phơn tích d li u .......................................................................... 37

K T LU N CH

NG 3.............................................................................................. 39

CH

NGă4: K T QU NGHIÊN C U................................................................. 40

4.1.

M U NGHIÊN C U

4.1.1. Th ng kê theo đ i t

NH L

NG .............................................................. 40

ng kh o sát ...................................................................... 40

4.1.2. Th ng kê theo ki n th c ki m toán .................................................................... 40
4.1.3. Th ng kê theo kinh nghi m làm vi c ................................................................. 41
4.1.4. Th ng kê theo l nh v c ho t đ ng ..................................................................... 41
4.2.

KI M

NH GI THUY T NGHIÊN C U ................................................... 42

4.2.1. K t qu th ng kê mô t ...................................................................................... 42
4.2.2. Ki m đ nh s khác nhau theo đ i t

ng kh o sát .............................................. 43

4.2.3. Ki m đ nh s khác bi t k v ng theo các đ c đi m c a đ i t

ng kh o sát ..... 47

4.2.3.1. Ki m đ nh s khác nhau theo ki n th c ki m toán ......................................... 47
4.2.3.2. Ki m đ nh s khác nhau theo kinh nghi m làm vi c ...................................... 51
4.2.3.3. Ki m đ nh s khác nhau theo l nh v c ho t đ ng ........................................... 57
K T LU N CH
CH

NGă 5:

NG 4.............................................................................................. 61
GI I PHÁP THU H P KHO NG CÁCH K

V NG GI A

KI M TOÁN VIÊN VÀ NHÀ QU N LÝ T I VI T NAM .................................. 62
5.1.

V PHệA C QUAN NHĨ N

C VÀ CÁC T CH C, H I NGH NGHI P

KI M TOÁN ..................................................................................................... 62
5.2.

V PHÍA KI M TOÁN VIÊN VÀ DOANH NGHI P KI M TOÁN ............. 64

5.3. V PHệA

N V B KI M TOÁN .................................................................. 66


5.4. V PHệA NG
5.5. H N CH

IS

C A

D NG BCTC
TĨI VĨ

C KI M TOÁN ............................. 67

XU T CHO NH NG H

NG NGHIÊN

C U TI P THEO ............................................................................................... 68
5.5.1. H n ch c a đ tài .............................................................................................. 68

5.5.2. H

ng nghiên c u ti p theo ............................................................................... 68

K T LU N CH

NG 5.............................................................................................. 69

TÀI LI U THAM KH O
DANH M C PH L C


DANH M C CÁC KÝ HI U, CH

VI T T T

ụăngh a

Ký hi u, ch vi t t t
AAA

Hi p h i K toán M (American Accounting Association)

AEG

Kho ng cách k v ng ki m toán (Audit Expectation Gap)

AICPA

Hi p h i K toán viên công ch ng M (American Institute

of Certified Public Accountants)

BCKT

Báo cáo ki m toán

BCTC

Báo cáo tài chính

BTC

B Tài chính

CSH

Ch s h u

DNKT

Doanh nghi p ki m toán

GAAP

Nguyên t c k toán đ c ch p nh n r ng rãi (Generally
Accepted Accounting Principles)

KTV

Ki m toán viên

NNKT

Ngh nghi p ki m toán

NQL

Nhà qu n lý

VACPA

Hi p h i Ki m toán viên hành ngh Vi t Nam (Vietnam
Association of Certified Public Accountants)

VSA

Chu n m c Ki m toán Vi t Nam (Vietnamese Standards
on Auditing)


DANH M C CÁC B NG BI U, HÌNH V
DANH M C B NG BI U
B ng 3.1 ậ C u trúc b ng câu h i vƠ thang đo
B ng 4.1 ậ Th ng kê theo đ i t

ng kh o sát

B ng 4.2 ậ Th ng kê theo ki n th c ki m toán
B ng 4.3 ậ Th ng kê theo kinh nghi m làm vi c
B ng 4.4 ậ Th ng kê theo l nh v c ho t đ ng

B ng 4.5 ậ K t qu tr l i các câu h i đi u tra
B ng 4.6 ậ Th ng kê nhóm theo đ i t

ng

B ng 4.7 ậ Ki m đ nh Independent Samples Test theo đ i t

ng

B ng 4.8 ậ Th ng kê nhóm theo ki n th c ki m toán
B ng 4.9 ậ Ki m đ nh Independent Samples Test theo ki n th c ki m toán
B ng 4.10 ậ Ki m đ nh ph
B ng 4.11 ậ Phơn tích ph

ng sai đ ng nh t theo kinh nghi m làm vi c
ng sai theo kinh nghi m làm vi c

B ng 4.12 ậ K t qu phơn tích so sánh đa nhóm b ng giá tr Turkey
B ng 4.13 ậ Ki m đ nh ph
B ng 4.14 ậ Phơn tích ph

ng sai đ ng nh t theo l nh v c ho t đ ng
ng sai theo theo l nh v c ho t đ ng


DANH M C HÌNH V
Hình 2.1 ậ Thành ph n c a kho ng cách k v ng (Porter, 1993)
Hình 2.2 ậ C u trúc c a kho ng cách k v ng
Hình 3.1 ậ Quy trình nghiên c u
Hình 3.2 ậ Gi thuy t nghiên c u v s t n t i c a AEG

Hình 3.3 ậ Các gi thuy t nghiên c u


1

PH N M
1. TÍNH C P THI T C Aă

U

TÀI

Ngh nghi p ki m toán (NNKT) th c hi n ch c n ng xƣ h i, nó cung c p d ch
v cho các bên liên quan d a vào ni m tin c a ki m toán viên (KTV) vƠ ng

i s d ng

Báo cáo tài chính (BCTC). T m quan tr ng và trách nhi m c a NNKT ngày càng gia
t ng trong nh ng n m g n đơy m t ph n là do s tin c y c a các đ i t

ng khác vào d

li u t BCTC và Báo cáo ki m toán (BCKT). Tuy nhiên, v i s s p đ c a các t p
đoƠn l n nh Lehman Brothers, Satyam, Enron vƠ WorldCom, NNKT đang ph i tr i
qua hàng lo t các khi u ki n và cáo bu c ch ng l i ngh nghi p (Porter và Gowthorpe,
2004). Fadzly và Ahmad (2004) kh ng đ nh r ng nh n th c tiêu c c c a công chúng do
k t qu c a nh ng v bê b i tài chính g n đơy có th gây t n h i đ n đi u c t lõi c a
NNKT, t c là ni m tin công chúng. Barker (2002) cho r ng ni m tin c a xã h i là
"nh p tim c a ngh nghi p”. Do đó, n u ni m tin này bi n m t ho c b xói mòn theo b t
k cách nào thì thái đ hoài nghi và s suy gi m giá tr ki m toán s đ

c phóng đ i

h n nh ng gì nên có (Houghton, 2002).
Power (1993) cho r ng vi c kh ng ho ng ni m tin và ki n t ng hi n nay không
th đ t h t lên vai c a KTV. Bà gi i thích r ng v n đ “đ l i” là do công chúng v n
gi ni m tin cho r ng các BCTC đƣ đ

c ki m toán đ m b o kh n ng thanh toán vƠ

kh n ng sinh l i c a doanh nghi p. NNKT đƣ đ t tên cho nh ng quan ni m sai l m
này là "kho ng cách k v ng ki m toán” (AEG) ậ đó lƠ s khác bi t nh n th c gi a
KTV và công chúng v m c tiêu c a ch c n ng ki m toán. Chính vì v y, hi u v AEG
là m t v n đ quan tr ng c a NNKT nh m gi m thi u s khác bi t nh n th c gi a k
v ng c a xã h i và KTV.
T i Vi t Nam, NNKT c ng đang ngƠy cƠng đóng vai trò quan tr ng trong s
phát tri n c a n n kinh t đ t n

c. B t đ u khi B Tài Chính (BTC) thành l p 2 công


2

ty ki m toán đ u tiên v i 15 nhân viên thì hi n nay, con s nƠy đƣ t ng lên đáng k v i
trên 170 doanh nghi p ki m toán (DNKT) v i trên 10.000 ng

i làm vi c t i 226 v n

phòng, chi nhánh. Theo quy đ nh c a Lu t ki m toán đ c l p thì ngoài các doanh
nghi p b t bu c ki m toán thì NhƠ n

c khuy n khích doanh nghi p th c hi n ki m

toán BCTC, báo cáo quy t toán d án hoàn thành và các công vi c ki m toán khác
tr

c khi n p cho c quan nhƠ n

c có th m quy n ho c tr

c khi công khai tài chính

c ng nh ki m toán theo yêu c u c a công tác qu n lỦ nh khi vay v n ngân hàng
th

ng m i, đi u tr n v vi c s d ng v n c a các t ch c qu c t .

i u này cho th y

ti m n ng phát tri n c a NNKT t i Vi t Nam.
Ngoài ra, m c dù s tài li u v AEG trên th gi i c ng có nghiên c u v nhóm
đ it

ng b ki m toán nh ng các nghiên c u nƠy ch a nghiên c u sâu v các đ c tính

cá nhân c a nhóm ng

i nƠy. Trong khi đó, t i Vi t Nam, các nghiên c u v AEG v n

còn r t th a th t và h u nh ch a có m t nghiên c u nào tr c ti p trình bày v AEG

gi a KTV và nhà qu n lỦ (NQL). Do đó, vi c th c hi n nghiên c u v s t n t i AEG
trong môi tr

ng kinh doanh t i Vi t Nam là m t vi c làm c n thi t.

quá trình th c hi n ki m toán, ng

ng th i, trong

i vi t nh n th y có s khác bi t nh n th c gi a

KTV và NQL v ho t đ ng ki m toán.

ó chính lƠ lỦ do ng

i vi t ch n đ tài “Gi i

pháp thu h p kho ng cách k v ng c a Ki m toán viên và nhà qu n lý trong vi c
ki m toán Báo cáo tài chính t i Vi t Nam” đ th c hi n nghiên c u.
2. M C TIÊU NGHIÊN C Uă

TÀI

 M c tiêu t ng quát
tƠi h
t i môi tr

ng đ n m c tiêu ch ng minh s t n t i c a AEG gi a KTV và NQL

ng ki m toán Vi t Nam vƠ xác đ nh các y u t

nh h

ng đ n k v ng c a

NQL theo m t vƠi đ c tính cá nhân c a NQL (ki n th c, kinh nghi m, l nh v c ho t
đ ng). T đó nêu ra c ng nh m t s gi i pháp nh m gi m thi u AEG, đ xu t nh ng
ki n ngh nh m t ng ni m tin c a công chúng vào ho t đ ng ki m toán, t ng c

ng và


3

duy trì vai trò c a ngh nghi p trong xã h i. VƠ đ lƠm đ

c đi u đó, nghiên c u c n

xác đ nh đ tr l i nh ng câu h i nghiên c u nh sau:
-

Kho ng cách k v ng ki m toán là gì? Nguyên nhân và các thành ph n c a
kho ng cách k v ng?

-

Có t n t i kho ng cách k v ng gi a KTV và NQL liên quan đ n trách nhi m
c a KTV t i Vi t Nam hay không?
Và n u nh có s khác bi t k v ng gi a 2 đ i t

ng này thì câu h i đ t ra ti p

theo nh sau:
-

Ki n th c ki m toán có nh h

ng đ n k v ng ki m toán c a NQL hay không?

-

S n m kinh nghi m làm vi c có nh h

ng đ n k v ng ki m toán c a NQL hay

không?
-

L nh v c ho t đ ng có nh h
T d li u thu th p đ

-

ng đ n k v ng ki m toán c a NQL hay không?

c và k t qu nghiên c u, tác gi đ a ra cơu h i là:

T nh ng nhân t liên quan đ n k v ng ki m toán c a NQL thì gi i pháp nào
là c n thi t đ gi m thi u kho ng cách này?
 M c tiêu c th :

Ch

ngă 1: Tìm hi u t ng quan v các nghiên c u tr

AEG. T nh ng hi u bi t đó, ng

c đơy liên quan đ n

i vi t s ti n hành phân tích nh ng đi m gi ng nhau

c ng nh nh ng đi m còn t n t i c a các nghiên c u tr

c đơy đ xây d ng, thi t k

nghiên c u trong b i c nh ki m toán t i Vi t Nam.
Ch

ngă2: Tìm hi u v các khái ni m ki m toán, s thay đ i vai trò ki m toán

t giai đo n s khai cho đ n hi n t i vƠ các v n b n pháp lu t đƣ ban hƠnh liên quan
đ n trách nhi m c a KTV, đ ng th i tìm hi u các quan đi m v AEG, nguyên nhân,
thành ph n và c u trúc c a kho ng cách nƠy đ có n n t ng lý thuy t c b n v đ tài.
Ch

ngă 3: Xây d ng ph

ng pháp nghiên c u cho phù h p v i m c tiêu

nghiên c u bao g m thi t k gi thuy t nghiên c u, B ng kh o sát, thang đo, m u và
l a ch n ph

ng pháp nghiên c u sao cho có th thu th p thông tin h u hi u và hi u


4

qu trên m t s l

ng l n ph n h i t các đ i t

ng kh o sát và s d ng k thu t th ng

kê đ phân tích.
Ch

ngă 4: T d li u đƣ thu th p t ch

ng tr

c, thông qua s h tr c a

ph n m m SPSS 20.0 đ ph n ánh chi ti t k t qu nghiên c u nh m kh ng đ nh m c
tiêu nghiên c u v s t n t i c a AEG gi a KTV vƠ NQL c ng nh tìm hi u xem các
nhân t nh ki n th c, kinh nghi m, l nh v c ho t đ ng nh h

ng nh th nƠo đ n k

v ng c a Nhà qu n lý t i Vi t Nam.
Ch

ngă5: Trên c s k t qu nghiên c u đƣ trình bƠy, tác gi đ a ra m t s

gi i pháp nh m gi m thi u AEG gi a KTV và NQL t i Vi t Nam, đ ng th i nêu lên
gi i h n nghiên c u vƠ đ xu t cho nh ng h
IăT

3.

ng nghiên c u ti p theo.

NG NGHIÊN C U

Trong khi nh ng tài li u v AEG v n không thay đ i khi t p trung vào KTV và
ng

i s d ng BCTC nói chung thì nghiên c u này xem xét t m t góc nhìn khác. C

th , nó nghiên c u v s t n t i c a AEG gi a hai đ i t

ng c th là KTV và NQL t i

Vi t Nam.
Thêm vƠo đó, bƠi vi t còn trình bƠy các đ c tính c a NQL có kh n ng tác đ ng
đ n k v ng c a đ i t

ng này.

4. PH M VI NGHIÊN C U
Nghiên c u nƠy đ

c th c hi n t i thành ph H Chí Minh, Vi t Nam, đ u tàu

kinh t n ng đ ng nh t c n

c. VƠ đ đáp ng m c tiêu nghiên c u và trong khuôn

kh c a m t lu n án Th c s nên tác gi ch t p trung nghiên c u kho ng cách k v ng
c a NQL t i các doanh nghi p trên nhi u l nh v c v i ki n th c khác nhau mà không
đi vƠo tìm hi u t t c nh ng ng

i s d ng BCTC.

NgoƠi ra, đ tài c ng không đi vƠo nghiên c u c th t ng thành ph n c a
kho ng cách k v ng ki m toán.


5

5. PH

NGăPHỄPăNGHIểNăC U

Lu n v n áp d ng ph

ng pháp đ nh l

ng đ nghiên c u.

C ăs d li u:
tài s d ng t ng h p s li u s c p và th c p có liên quan.

 D li u s c p:
Ngu n d li u chính đ

c thu th p t B ng kh o sát theo thang đo Likert 5 m c

đ , trong đó bao g m nh ng câu h i v quan đi m c a các đ i t

ng kh o sát v vai

trò và trách nhi m c a KTV đ t đó đánh giá có t n t i AEG gi a Nhà qu n lý và
Ki m toán viên hay không và n u có, thì nh ng nhân t nƠo tác đ ng đ n kho ng cách
này.
Có 2 nhóm đ i t

ng kh o sát trong nghiên c u nƠy.

u tiên là các Ki m toán

viên đang hƠnh ngh t i các doanh nghi p ki m toán và các chi nhánh doanh nghi p
ki m toán n
nh ng ng

c ngoài t i Vi t Nam. Nhóm th hai là các nhà qu n lý doanh nghi p,
i tr c ti p đi u hành ho t đ ng hàng ngày c a doanh nghi p t nhi u l nh

v c, ngành ngh ho t đ ng khác nhau.
đ m b o vi c thu th p d li u đ y đ và nhanh chóng, tác gi s d ng
ph

ng pháp ti p c n kh o sát qua mail và m t s ph

ng ti n liên l c khác đánh giá

tr c ti p trên công c www.docs.google.com.vn. Sau đó, ng
câu tr l i h p lý, phác h a chi ti t các công c th ng kê đ

i vi t sàng l c l i các

c s d ng đ phân tích d

li u.
 D li u th c p:
Các bài báo, t p chí, lu n v n, nghiên c u c trong vƠ ngoƠi n

c v AEG.

Công c phân tích d li u:
D li u đ
s ch, d li u đ

c x lý b ng ph n m m SPSS 20.0. Sau khi đ

c s d ng đ th c hi n các phân tích sau: th ng kê mô t , ki m đ nh

Independent Sample T-Test, phơn tích ph
Turkey.

c sàng l c và làm

ng sai 1 y u t (ANOVA) và phân tích sâu

6

6. ụăNGH AăKHOAăH C VÀ TH C TI N C Aă

TÀI

V m t khoa h c: T lúc b t đ u, nghiên c u v kho ng cách k v ng đ
th c hi n ch y u

các n

c ph

ng Tơy vƠ các n

New Zealand. Do đó, nghiên c u v v n đ này
qu n tr thay vì công chúng hay ng

c phát tri n nh M , Anh, Úc và

các n

Vi t Nam là h u ích. Ngoài ra, nh đƣ đ c p tr

c

c Châu Á đang phát tri n nh

c đó, b ng vi c t p trung vào Nhà

i s d ng BCTC nói chung, nghiên c u c ng hy

v ng có th đóng góp vƠo kho tài li u v kho ng cách k v ng ki m toán.
V m t th c ti n: H u h t các tài li u trong n
v ng ki m toán” còn quá ít i, ch d ng l i

c v ch đ “kho ng cách k

các bài báo, bài vi t nh nên thông qua

nghiên c u này, tác gi đƣ h th ng hóa c s lý lu n c a thu t ng “kho ng cách k
v ng ki m toán”, th c hi n nghiên c u th c nghi m đ đ a ra k t lu n v s t n t i c a
AEG và các nhân t

nh h

ng đ t đó đ ra ph

kho ng cách nƠy, đ c bi t là v i nhóm đ i t

ng h

ng, gi i pháp gi m thi u

ng s d ng BCTC nh m đ a vai trò c a

ngh nghi p ki m toán v đúng v trí c a nó, gia t ng ni m tin và s hi u bi t c a công
chúng v NNKT.

7. B

C C VÀ K T C U D

KI N C Aă

TÀI

gi i quy t các câu h i nghiên c u đƣ đ t ra, n i dung chính c a lu n v n
đ

c chia làm 05 ch

ng nh sau:

Ch

ngă1: T ng quan tình hình nghiên c u.

Ch

ngă2: C s lý thuy t v ki m toán và kho ng cách k v ng ki m toán.

Ch

ngă3: Ph

Ch

ngă4: K t qu nghiên c u

Ch

ngă5: Gi i pháp thu h p kho ng cách k v ng gi a KTV và nhà qu n lý t i Vi t

Nam

ng pháp nghiên c u


7

CH

NGă1

T NG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN C U
Có r t nhi u nghiên c u khác nhau v AEG trên th gi i. Có nghiên c u v s
khác bi t nh n th c

các qu c gia khác nhau trên th gi i (Ph l c 1) hay nghiên c u

nguyên nhân c a AEG. L i có nh ng nghiên c u v nhân t gi m thi u AEG nh giáo
d c {Lee, Azham và Kandasamy (2008), Monroe avà Woodliff (1993), Ariff và
Rosmaini (2005), Gramling và c ng s , (1996)}, m r ng BCKT {Nair và Rittenberg
(1987), Gay và Schelluch (1993), Monroe và Woodliff (1994), Hatherly, Jones và
Brown (1991)}, đi u ch nh ph

ng pháp ki m toán {Purvis (1987); Koh và Woo

(1998), Boritz, Gabor và Lemon (1987)}, m r ng trách nhi m c a KTV và nâng cao
tính đ c l p c a KTV {Lee và c ng s (2008), Humphrey và c ng s (1993), Knutson
(1994), O’Malley (1993), Rabinowitz (1996)}. Trong ch

ng nƠy, ng

i vi t s trình

bày t ng quan v các nghiên c u n i b t v v n đ này.
1.1.

NGHIÊN C U V

S

T N T I C A KHO NG CÁCH K

V NG

KI M TOÁN
Nghiên c u c a Lee (1970) “The nature of auditing and its objectives” là
nghiên c u đ u tiên v AEG đ

c th c hi n t i Anh. Ông đƣ kh o sát các KTV (ch

ph n hùn và nhân viên), đ i t

ng b ki m toán (giám đ c, th kỦ vƠ k toán) và các

đ it

ng th h

ng (các nhƠ đ u t , ngân hàng và môi gi i ch ng khoán) nh m xác

đ nh ý ki n c a h v 13 m c tiêu. H n 80% s ng

iđ

c h i xác đ nh m c tiêu ki m

toán là phát hi n các gian l n và sai sót, đ m b o công ty đƣ tuân th t t c các yêu c u
pháp lu t; xác minh tính chính xác c a s sách, h s k toán; vƠ đ a ra Ủ ki n trung
th c h p lý c a BCTC. Trái v i k v ng c a Lee, s hi u bi t c a KTV v các m c
tiêu ki m toán có chút khác bi t so v i các đ i t

ng b ki m toán và th h

ng. Ông


8

th a nh n r ng, n u nh ng ng

i tham gia không có cùng chung nh n th c v m c tiêu

ki m toán thì các l i ích t m t cu c ki m toán s không đ
c y do thông tin tƠi chính đ

c đánh giá cao vƠ đáng tin

c ki m toán đƣ b đ t sai ch .

N m 1988, Vi n K toán Công ch ng Canada (CICA) đƣ thƠnh l p m t

y ban

Macdonald đ nghiên c u k v ng c a công chúng v các cu c ki m toán v i đ tài
“Report of the Commission to Study the Public‟s Expectation of Audits”.

y ban thu

th p thông tin t nhi u ngu n bao g m kh o sát qua đi n tho i m t cách ng u nhiên
v i các thành viên c a công chúng, ph ng v n t p trung các nhóm ng

i có am hi u v

BCTC và tham v n các bên có đ y đ thông tin v BCTC và ki m toán. Nghiên c u
nh n th y r ng m t s đ i t
C th ch có 41% s ng

iđ

ng đi u tra có s hi u l m đáng k v vai trò c a KTV.
c h i xác đ nh vai trò c a KTV là báo cáo v tính h p

lý c a BCTC; 24% tin r ng đó lƠ báo cáo v tính h u hi u, kinh t và hi u qu c a quá
trình qu n lý; 25% cho r ng đó lƠ đ đ m b o s lành m nh tài chính c a m t công ty;

còn l i 10% nói r ng h không bi t KTV làm cái gì. Ngoài ra,
có m t s nh m l n t

ng t v thông đi p đ

vì sao khi m t công ty b t ng s p đ , ng

y ban c ng nh n th y

c truy n t i t BCKT. ó chính lƠ lỦ do
i s d ng BCTC s n sƠng đ l i cho các

KTV.
Nghiên c u c a Low (1988) “The expectation gap between financial analysts
and auditors – some empirical evidence” xem xét ph m vi AEG gi a KVT và các nhà
phân tích tài chính v các m c tiêu ki m toán t i Singapore. Nh ng ng
đ

i tham gia

c cung c p danh sách 13 m c tiêu ti m n ng c a cu c ki m toán. K t qu cho th y

c hai nhóm đ u nh n th c đ

c v m c tiêu truy n th ng c a ki m toán (đ a ra Ủ ki n

v báo cáo tài chính). Tuy nhiên, bên c nh m c tiêu này, các ph n h i còn có hàng lo t
nh ng ni m tin mà h xem là m c tiêu ki m toán. Các nhà phân tích tài chính nh n
th c m t cu c ki m toán ph i đ m b o tính chính xác c a các báo cáo tài chính. Thêm
vƠo đó, nh n th c c a h v trách nhi m c a KTV liên quan đ n vi c phát hi n vƠ ng n

9

ch n gian l n có nhi u đòi h i kh t khe h n so v i nh ng gì mà KTV tin r ng h nên
th c hi n.
Nghiên c u c a Humphrey, C., Moizer, P. và Turley, S. (1993) “The audit
expectations gap in Britain: An empirical investigation”. Hai th p k sau khi nghiên
c u c a Lee, Humphrey và c ng s đƣ ch ra r ng s hi u l m

Anh v các ch c n ng

ki m toán là chút khác nhau so v i nghiên c u n m 1970. N m 1990, Humphrey đƣ
kh o sát m t m u bao g m KTV, ng

i b ki m toán và nh ng ng

i s d ng BCTC

Anh đ xác đ nh ý ki n c a h v KTV và công vi c c a h , đánh giá theo thang đo
Likert 7 đi m. T ng c ng có 2445 B ng câu h i và có 935 ph n h i ph c v cho phân
tích. Các nhà nghiên c u đƣ nh n th y có s khác bi t đáng k v ý ki n cho r ng vai
trò c a KTV ph i lƠ đ m b o r ng: là t t c các gian l n đáng k ph i đ
công ty đ

c phát hi n;

c đi u hành m t cách hi u qu ; các c quan có th m quy n ph i đ

c

thông báo v b t k sai sót đáng k nào; và B ng cơn đ i k toán cung c p m t đánh
giá h p lý v công ty. Nhóm nghiên c u nh n xét "Trong t t c các tr

ng h p, KTV

nh n th y vai trò c a mình b h n ch h n so v i nh ng gì mƠ các giám đ c tài chính
ho c các nhóm ng

1.2.

i s d ng nh n th y”.

NGHIÊN C U V

CÁC NHÂN T

NHă H

NG VÀ THÀNH PH N

C A KHO NG CÁCH K V NG KI M TOÁN
Nghiên c u c a Haniffa và Hudaib (2007) “Locating audit expectations gap
within a cultural context: The case of Saudi Arabia”. Bài vi t này cung c p m t cái
nhìn sâu s c vào các lo i AEG t n t i trong m t môi tr
xem li u r ng môi tr

ng xã h i và kinh doanh có nh h

ng v n hóa. C th nó đi u tra

ng đ n nh n th c c a ng

i

s d ng BCTC và KTV v ho t đ ng ki m toán hay không. B ng cách s d ng k t h p
b ng câu h i qua mail và ph ng v n bán c u trúc, nghiên c u phát hi n ra s t n t i
c a “kho ng cách ho t đ ng” liên quan đ n nh ng vai trò theo quy đ nh pháp lu t và
theo k v ng h p lý c a KTV t i Saudi Arabia. Ngoài ra, các k t qu còn cho th y s


10

“kho ng cách ho t đ ng” phát sinh do b n y u t môi tr

ng bao g m: chính sách c p

gi y phép hành ngh , quy trình tuy n d ng, c u trúc chính tr và pháp lu t và các giá tr
xã h i chi ph i. K t qu ph ng v n ti t l

nh h

ng c a vi c thi t l p m t th ch và

v n hóa lên AEG và ch ra r ng nh ng nguyên t c c a đ o H i trong chu n m c ki m
toán và quy t c đ o đ c ngh nghi p có th làm gi m thi u AEG t i Saudi Arabia.
Ngiên c u c a Porter (1993) “The empirical study of the audit expectationperformance gap”, Porter đƣ nghiên c u kho ng cách k v ng ki m toán t i New
Zealand b ng cách chia kho ng cách này thành hai ph n: kho ng cách ho t đ ng và
kho ng cách h p lý. Bà ti n hành nghiên c u t vi c s d ng m t cu c kh o sát qua
mail đ

c g i đ n hai nhóm đ i t

ng b

nh h

ng b i ho t đ ng ki m toán đ c l p

là (1) nhóm c ng đ ng tài chính, bao g m các KTV, nhân viên công ty, các nhà phân
tích tài chính, sinh viên ki m toán và (2) các nhóm công chúng bao g m lu t s , phóng
viên tài chính và các thành viên c a công chúng nói chung. T các k t qu nghiên c u
c a mình, Porter đƣ xác đ nh r ng có h n 20% công chúng nh n th c ki m toán viên
ph i th c hi n 10 nhi m v trong khi nhóm c ng đ ng tài chính cho r ng đi u đó lƠ
không hi u qu và kinh t khi th c hi n. Nghiên c u th c nghi m này đƣ giúp các nhƠ
nghiên c u xác đ nh các thành ph n khác nhau c a kho ng cách k v ng ki m toán bao
g m kho ng cách h p lý (41%), kho ng cách chu n m c (53%) và kho ng cách n ng
l c (6%).
Nghiên c u c a Epstein và Geiger (1994) “Investor views of audit assurance:
recent evidence of the expectation gap” t i M . M t cu c đi u tra qu c gia các nhƠ đ u
t đƣ đ

c th c hi n đ thu th p thông tin v quan đi m c a h v các khía c nh khác

nhau c a BCTC. Nh ng ng

i tham gia lƠ các nhƠ đ u t h n 100 c phi u đ

y t trên sàn ch ng khoán New York. Kh o sát nh n đ

c 246 ph n h i. Khi đ

c niêm
ch i

m c đ b o đ m h tin r ng KTV c n cung c p v vi c phát hi n các sai sót tr ng y u
do sai sót và gian l n thì 51% nhƠ đ u t tin r ng h nên nh n đ

cm ts đ mb o

h p lý v các sai sót tr ng y u do nh m l n, kho ng 47% mu n m t s đ m b o tuy t


11

đ i. H n 70% mong đ i m t s đ m b o tuy t đ i cho các sai sót tr ng y u do gian
l n. Ngoài ra, h còn nh n m nh r ng nh ng ng

i s d ng đ

c đƠo t o h u nh ít

khi nào yêu c u m c đ đ m b o cao. T đó, h k t lu n r ng ngh nghi p nên dành
ngu n l c đ t ng c

ng s hi u bi t c a công chúng v b n ch t c a m t cu c ki m

toán và nh ng h n ch ti m tàng c a nó, đ ng th i giáo d c công chúng v vai trò c a
KTV trong vi c l p BCTC.
Nghiên c u c a Monroe và Woodliff (1993) “The effect of education on the
audit expectation gap” xem xét nh h

ng c a giáo d c đ n nh n th c c a sinh viên

v các thông đi p truy n t i t BCKT t i Úc. D li u nghiên c u đ

c thu th p qua

b ng câu h i qua mail phân phát cho KTV, k toán, ch n , ban giám đ c, c đông vƠ
sinh viên. B ng câu h i đ c p tr c ti p đ n s t n t i và b n ch t c a AEG. Các k t
qu nghiên c u cho r ng có s khác bi t đáng k gi a các BCKT c vƠ BCKT m i.
Các l nh v c chính có s khác bi t v nh n th c trong nghiên c u này bao g m trách
nhi m, tri n v ng và s đáng tin c y. Nghiên c u th y r ng (i) t “trái ng

c” trong

báo cáo m i đƣ có m t tác đ ng đáng k đ n ni m tin v b n ch t c a m t cu c ki m
toán, KTV và nhà qu n lý và (ii) s khác bi t trong nh n th c c a nh ng ng
d ng tinh vi th

ng nh h n nh ng ng

h n thì nh n đ nh trách nhi m c a KTV

i s d ng ngơy th . Các sinh viên hi u bi t
m c đ th p h n nhi u, ít tin t

c y c a BCTC và s đ m b o v tri n v ng t
c ng cho r ng vi c giáo d c nh ng ng

is

ng v đ tin

ng lai c a công ty. T đó, nghiên c u

i s d ng là m t trong nh ng ph

ti p c n đ nâng cao m c đ nh y bén c a ng

ng pháp

i s d ng nh m gi m s khác bi t

trong nh n th c. H n n a, nghiên c u còn ch ra r ng nh ng thay đ i t ng đƣ lƠm
thay đ i ni m tin v các thông đi p truy n t i qua BCKT.


12

K T LU NăCH
Có r t nhi u nghiên c u v AEG đ

NGă1

c th c hi n trên toàn th gi i nh ng chúng

ta có th nh n th y, m c dù có s khác bi t đôi chút v quan đi m do các nhà nghiên
nhi u l nh v c và th i gian khác nhau nh ng t t c chúng đ u kh ng đ nh có s

c u

t n t i c a AEG vƠ nhìn chung đó lƠ do s khác bi t nh n th c c a nh ng ng

is

d ng k t qu ki m toán v ho t đ ng ki m toán và s nh n th c c a KTV khi th c hi n
ho t đ ng này. NgoƠi ra, KTV c ng l p lu n r ng trách nhi m c a h ch gi i h n
m c đ là cung c p s đ m b o r ng BCTC tuân th theo GAAP (Lin và Chen,2004),
không bao g m vi c phát hi n vƠ ng n ch n gian l n (AICPA, 1987; O’Sullivan, 1993)
vì trách nhi m l p BCTC là c a nhà qu n lý doanh nghi p (Nair và Rittenberg, 1987).
Nh đƣ đ c p

các ph n tr

c, h u h t các nghiên c u đ u t p trung tìm ki m

b ng ch ng v kho ng cách ho t đ ng hay kho ng cách h p lý gi a KTV và nh ng
ng

i s d ng BCTC nói chung. Thêm vƠo đó, các nghiên c n này ch y u đ

hi n

các n

c có n n kinh t phát tri n, trong khi đó, t i m t n

ông Nam Ễ nh Vi t Nam thì m t v n đ quan tr ng nh h
này này l i không đ
đ

c th c

c đang phát tri n,

ng đ n NNKT nh th

c m y quan tâm. Có hai nghiên c u liên quan đ n l nh v c này

c th c hi n t i Vi t Nam là lu n v n Th c s c a tác gi Phan Thanh Trúc (2013)

“Gi i pháp nâng cao ch t l

ng ho t đ ng ki m toán đ c l p nh m thu h p kho ng

cách mong đ i c a xã h i v ch t l
khoa h c c a nhóm sinh viên tr

ng

ng ki m toán t i Vi t Nam” vƠ đ tài nghiên c u
i h c Ngo i Th

ng (2012) “Kho ng cách k

v ng ki m toán t i các doanh nghi p niêm y t”. Nh ng nghiên c u này ch y u đ c p
t ng quát v AEG mƠ ch a có đ tài nào t p trung đánh giá kho ng cách gi a 2 nhóm
đ it

ng c th , đ c bi t là nhóm nhà qu n lý, nh ng ng

KTV. ó chính lƠ lỦ do ng

i làm vi c tr c ti p v i

i vi t ch n đ tƠi nƠy đ phân tích trong bài vi t này.


13

CH
C ăS

NGă2

LÝ THUY T V KI M TOÁN VÀ KHO NG CÁCH
K V NG KI M TOÁN

2.1. T NG QUAN V KI M TOÁN
2.1.1. Khái ni m ki m toán
Ngu n g c c a ki m toán có th xu t phát t n n v n minh Hy L p và Ai C p
c đ i. T "ki m toán" b t ngu n t ch Latin "audire" có ngh a lƠ "nghe". Ki m toán
ban đ u mang tính b t bu c và t p trung vào vi c xác đ nh các hành vi gian l n và
không tuân th v tài chính (Biocon, 1962). Trong th k XVIII, khi mà vai trò c a
KTV lƠ xác đ nh tính trung th c c a các cá nhân ch u trách nhi m tƠi chính. Sau đó,
lo i hình ki m toán th

ng đ

c th c hi n lƠ đi u tr n tr

c công chúng v k t qu

th c hi n các quan ch c chính ph và giám sát c a các báo cáo s d ng v n v i m c
tiêu xác đ nh trách nhi m c a các cá nhân. C hai lo i hình nƠy đ

c thi t k đ có đ

kh n ng ki m tra trách nhi m ch không có gì h n.
Trong th k XIX, vai trò c a KTV liên h tr c ti p v i ch c n ng qu n lý c a
ch s h u. Nh ng cùng v i s phát tri n c a ho t đ ng kinh doanh, ch c n ng xác
minh d a trên c s l y m u ra đ i. Vai trò c a KTV ph i thay đ i đ đáp ng nhu c u
c a các đ i t

ng v d ch v c a mình. S thay đ i ch c n ng ki m toán t “đúng vƠ

chính xác” sang “trung th c và h p lỦ” gơy ra m t s thay đ i th gi i quan trong quá
trình ki m toán.

i u nƠy c ng gơy ra m t s thay đ i trong quan đi m ki m toán t

“đ m b o đ y đ ” sang “đ m b o h p lỦ”. Vi c ki m soát các xung đ t l i ích gi a các
nhà qu n lý, c đông vƠ trái ch lƠ lỦ do chính đ KTV tham gia (Chow, 1982). Nh ng
thay đ i trong ngh nghi p k t n m 1970 lƠ r t đáng k và v c b n đƣ thay đ i cách
th c ho t đ ng, th c hi n ki m toán, c u trúc và qu n lý c a các công ty ki m toán.
Tuy nhiên, s thay đ i ch c n ng ki m toán không có ngh a r ng nh n th c c a ng

i

14

s d ng BCTC c ng thay đ i khi h mong đ i ki m toán viên ph i th c hi n các ch c
n ng nh ch u trách nhi m cho b t k sai sót ho c không tuân th trong BCTC, th c
hi n ki m tra 100% thay vì ki m tra ch n m u, BCKT đóng vai trò nh lƠ tín hi u c nh
báo s m cho s phá s n c a công ty.
M c dù khái ni m ki m toán đƣ xu t hi n khá lơu đ i nh ng cho đ n nay v n
còn có nh ng cách hi u khác nhau, đôi khi ch a có s đ ng nh t. Mautz và Sharaf
(1986) đ nh ngh a ki m toán lƠ “có liên quan đ n vi c xác minh s li u k toán, tính
chính xác và đ tin c y c a BCTC”. Các đ nh ngh a c a Hi p h i k toán M AAA,
Arens và c ng s (1997) bao g m "thu th p vƠ đánh giá b ng ch ng m t cách khách
quan" vƠ "ng

i đ c l p có trình đ ". Hàm ý là các KTV ph i có đ n ng l c đ hi u

các chu n m c đ

c s d ng và có kh n ng đ thu th p các b ng ch ng nh m đ a ra

k t lu n đúng đ n và ph i có m t thái đ đ c l p đ đánh giá k t qu m t cách khách
quan mà không thiên v hay thành ki n, đ ng th i nh n m nh đ n s phù h p gi a
thông tin v i các tiêu chu n đƣ đ
ni m c a tr

ng

c thi t l p. Khái ni m này khá phù h p v i quan

i h c Kinh t TP. H Chí Minh cho r ng “Ki m toán là m t quá

trình do KTV đ n ng l c vƠ đ c l p ti n hành nh m thu th p b ng ch ng v nh ng
thông tin có th đ nh l

ng c a m t t ch c vƠ đánh giá chúng nh m th m đ nh và báo

cáo v m c đ phù h p gi a nh ng thông tin đó v i các chu n m c đƣ đ

c thi t l p”.

Còn các nhà kinh t Pháp l i quan ni m r ng "Ki m toán là vi c nghiên c u và ki m
tra các tài kho n niên đ c a m t t ch c do m t ng

i đ c l p, đ danh ngh a g i là

m t ki m toán viên ti n hƠnh đ kh ng đ nh r ng nh ng tài kho n đó ph n ánh đúng
tình hình tài chính th c t không che d u s gian l n vƠ chúng đ

c trình bày theo m u

chính th c c a lu t đ nh”. Theo đ nh ngh a c a Liên đoƠn K

toán qu c t

(International Federation of Accountants ậ IFAC) thì “Ki m toán là vi c các KTV đ c
l p ki m tra và trình bày ý ki n c a mình v các b n báo cáo tƠi chính”.
Nh v y, các khái ni m trên ph n ánh t

ng đ i đ y đ v các đ c tr ng c b n

c a ki m toán truy n th ng đƣ phát tri n lơu đ i. Các khái ni m kh ng đ nh r ng Ki m

15

toán là s ki m tra và bày t ý ki n v b n khai tài chính ho c các tài kho n c a m t t
ch c, c quan, xí nghi p; vi c ki m toán đ

c th c hi n b i ki m toán viên có chuyên

môn nghi p v , đ c l p; đánh giá m c đ trung th c, phù h p c a các thông tin so v i
các tiêu chu n đƣ đ

c thi t l p; các thông tin ki m toán đ

c trình bày theo m t cách

th c nh t đ nh.
2.1.2. Trách nhi m c a Ki m toán viên
Liên quan đ n trách nhi m c a KTV, có các quy đ nh sau đơy:
2.1.2.1.
a.

Lu t ki mătoánăđ c l p ban hành ngày 29/03/2011

i v i Ki m toán viên hành ngh

T i đi u 18 quy đ nh trách nhi m c a KTV hành ngh nh sau:
 Tuân th nguyên t c ho t đ ng ki m toán đ c l p;
 Không can thi p vào ho t đ ng c a khách hƠng, đ n v đ

c ki m toán trong

quá trình th c hi n ki m toán;
 T ch i th c hi n ki m toán cho khách hƠng, đ n v đ

c ki m toán n u xét

th y không b o đ m tính đ c l p, không đ n ng l c chuyên môn, không đ
đi u ki n theo quy đ nh c a pháp lu t;
 T ch i th c hi n ki m toán trong tr

ng h p khách hƠng, đ n v đ

c ki m

toán có yêu c u trái v i đ o đ c ngh nghi p, yêu c u v chuyên môn, nghi p
v ho c trái v i quy đ nh c a pháp lu t;
 Tham gia đ y đ ch
 Th

ng trình c p nh t ki n th c hƠng n m;

ng xuyên trau d i ki n th c chuyên môn và kinh nghi m ngh nghi p;

 Th c hi n ki m toán, soát xét h s ki m toán ho c ký BCKT và ch u trách
nhi m v BCKT và ho t đ ng ki m toán c a mình;
 Báo cáo đ nh k , đ t xu t v ho t đ ng ki m toán c a mình theo yêu c u c a c
quan nhƠ n

c có th m quy n;

 Tuân th quy đ nh c a Lu t này và pháp lu t c a n
hành ngh ki m toán

n

c ngoài;

c s t i trong tr

ng h p