Xây dựng mạch kiến thức, hệ thống câu hỏi tự luận, trắc nghiệm để hướng dẫn học sinh học phần thích nghi của cá thể sinh vật

S GIÁO D C VÀ ÀO T O LÀO CAI
TR
NG THPT CHUYÊN T NH LÀO CAI

SÁNG KI N KINH NGHI M N M H C 2010 - 2011

tài:
XÂY D NG M CH KI N TH C, H TH NG CÂU H I T
TR C NGHI M

H

LU N,

NG D N H C SINH H C PH N:

"TÍNH THÍCH NGHI C A CÁ TH SINH V T"

Ng i th c hi n: Lã Th Luy n
n v công tác: Tr ng THPT Chuyên Lào Cai

LÀO CAI, THÁNG 5 - 2011


PH N M T: M

M CL C
U........................................................................................ 1
U

I. Tính c p thi t c a đ tài.................................................................................. 1

II. M c tiêu đ tài............................................................................................... 2
III.

it

3.1.

ng và khách th nghiên c u............................................................. 2
it

ng nghiên c u.............................................................................. 2

3.2. Khách th nghiên c u.............................................................................. 2
IV. Nhi m v nghiên c u .................................................................................. 2
5.1. Nghiên c u lý thuy t ............................................................................... 2
5.2. Ph

ng pháp th c nghi m....................................................................... 2

PH N HAI: N I DUNG ...................................................................................... 4
CH
NG I. XÂY D NG M CH KI N TH C C A CHUYÊN
:TÍNH
THÍCH NGHI C A CÁ TH SINH V T ........................................................... 4
I. S thích nghi c a sinh v t v i ánh sáng ......................................................... 4
1.1. Ngu n ánh sáng và ý ngh a c a nó v i sinh v t...................................... 4
1.2. S thích nghi c a th c v t v i ánh sáng ................................................. 5
1.3. S thích nghi c a đ ng v t v i ánh sáng ................................................ 7
II. Thích nghi c a sinh v t v i môi tr

ng có nhi t đ khác nhau.................... 8

2.1. S phân b c a nhi t đ và vai trò c a nhi t đ v i sinh v t ................. 8
2.2. Thích nghi c a th c v t v i nhi t đ ....................................................... 9
2.3. Thích nghi c a đ ng v t v i nhi t đ .................................................... 10
III. S thích nghi c a sinh v t v i n

c và đ

3.1. Thích nghi c a sinh v t s ng trong n

m........................................... 13
c .............................................. 13

3.2. S thích nghi c a sinh v t s ng trên c n v i đ
3.3. N
IV. Môi tr

c, đ

m.............................. 14

m, s tác đ ng t h p c a nhi t - m lên đ i s ng sinh v t 15

ng không khí................................................................................ 17

V. Nh p sinh h c .............................................................................................. 18
5.1. Khái ni m .............................................................................................. 18
5.2. Các lo i nh p sinh h c ........................................................................... 18
VI. Tác đ ng tr l i c a sinh v t lên môi tr

CH

ng ............................................ 18

NG II. XÂY D NG H TH NG CÂU H I T

LU N....................... 19

I. H th ng câu h i ôn t p ki n th c c b n .................................................... 19
II. H th ng câu h i và bài t p dùng đ luy n thi h c sinh gi i các c p ......... 19


CH
NG III. XÂY D NG H TH NG CÂU H I TR C NGHI M KHÁCH
QUAN ................................................................................................................. 24
I. Xác đ nh m c tiêu đ xây d ng h th ng câu h i tr c nghi m .................... 24
II. H th ng câu h i tr c nghi m ..................................................................... 25
PH N BA: K T LU N VÀ

NGH ............................................................. 36

TÀI LI U THAM KH O................................................................................... 37


DANH M C VI T T T
V
HS
KT G
MCQ
TNKQ

TV

ng v t
H c sinh
Ki m tra đánh giá
Câu h i nhi u l a ch n
Tr c nghi m khách quan
Th c v t


PH N M T: M

U

I. Tính c p thi t c a đ tài
tr thành con ng i n ng đ ng, sáng t o, thích ng và t ch , bi t gi i
quy t nh ng v n đ n y sinh, đáp ng m c tiêu xã h i đ t ra cho d y h c thì d y
h c ngày nay không đ n thu n là vi c truy n th nh ng ki n th c có s n, r p
khuôn, máy móc mà ph i bi t t ch c cho ng i h c t khám phá, tìm tòi, phát
hi n ki n th c. Trong nh ng n m g n đây đã có s đ i m i v m c tiêu, n i
dung, ph ng pháp, hình th c t ch c d y h c đ c bi t là b công c s d ng
trong ki m tra đánh giá (KT G).
Ki m tra đánh giá là m t khâu quan tr ng c a quá trình d y h c, không
nh ng cung c p thông tin ph n h i ng c ngoài và ng c trong cho quá trình
d y h c mà đi u quan tr ng thông qua KT G nh m phát hi n ra nh ng l ch l c,
khi m khuy t t quá trình d y và h c trên c s đó có k ho ch đi u ch nh u n
n n k p th i.
Có r t nhi u hình th c KT G khác nhau: quan sát, v n đáp, TNKQ.... M i
ph ng pháp có u nh c đi m riêng. Tr c nghi m khách quan có nh c đi m
là khó đo đ c kh n ng suy lu n, di n đ t c a h c sinh. Tuy nhiên, ph ng

pháp này có nhi u u đi m là ki m tra đ c nhi u n i dung và m c tiêu d y
h c, tránh tình tr ng h c t , h c l ch, có th áp d ng ph ng pháp ch m đi m
nhanh chóng, ti n l i đ m b o tính khách quan đ chính xác cao. Trong TNKQ
thì d ng câu h i nhi u l a ch n - Multiple choice questions (MCQ) có u vi t h n
c . Trong các k thi h c sinh gi i các c p vi c h c sinh n m v ng ki n th c c b n và
giáo viên đánh giá kh n ng suy lu n c a h c sinh là m t trong nh ng tiêu chu n hàng
đ u. Do v y hình th c ki m tra t lu n là m t trong nh ng đi u ki n tiên quy t đ
đánh giá đ c kh n ng di n đ t và suy lu n c a h c sinh.
Sinh thái h c là m t môn khoa h c nghiên c u v t ch c s ng, môi tr ng s ng và
m i quan h qua l i gi a chúng; các ki n th c đa d ng, có nhi u ki n th c liên môn,
nhi u ki n th c khó và nhi u ng d ng th c t , m t khác s nh h ng c a các nhân t
sinh thái trong đó có nhân t vô sinh đã t o nên tính thích nghi cho cá th sinh v t là m t
trong nh ng n i dung khó. Vi c xây d ng h th ng ki n th c, h th ng câu h i t lu n
và tr c nghi m dùng cho ôn thi h c sinh gi i và luy n thi đ i h c nói chung và t i
tr ng THPT Chuyên Lào Cai nói riêng là vi c làm c n thi t.
-1-


T nh ng lý do trên, chúng tôi ch n đ tài: “Xây d ng m ch ki n th c và
h th ng câu h i t lu n, tr c nghi m đ h
thích nghi c a cá th sinh v t”.

ng d n h c sinh h c ph n: Tính

II. M c tiêu đ tài
- Xây d ng đ c m ch ki n th c c b n c a chuyên đ , có th áp d ng đ
d y n n cho m i đ i t ng h c sinh.
- Xây d ng h th ng câu h i t lu n đ d y b i d ng h c sinh gi i c p
tr ng, c p t nh, c p Qu c gia cho h c sinh t nh Lào Cai.
- Xây d ng h th ng câu h i tr c nghi m khách quan đ tiêu chu n đ nh

tính, đ nh l ng, theo n i dung ch ng trình sinh h c l p 12 đ nâng cao ch t
l ng ki m tra đánh giá k t qu h c t p c a m i đ i t ng h c sinh.
III.

it

ng và khách th nghiên c u

3.1.

it

ng nghiên c u

Quy trình xây d ng m ch ki n th c, câu h i t lu n và tr c nghi m đ áp
d ng d y ph n tính thích nghi c a cá th sinh v t, ch ng trình sinh h c 12.
3.2. Khách th nghiên c u:
H c sinh tr

ng THPT Chuyên Lào Cai

IV. Nhi m v nghiên c u
- Xây d ng m ch ki n th c c a chuyên đ .
- Xây d ng h th ng câu h i t lu n đ d t b i d

ng h c sinh gi i.

- Xây d ng h th ng câu h i TNKQ.
- Th c nghi m s ph m đ đánh giá k t qu h c t p c a h c sinh và đi u
ch nh câu h i sao cho phù h p.

V. Ph

ng pháp nghiên c u

5.1. Nghiên c u lý thuy t

c

T tháng 9 đ n tháng 12 n m 2008:
ng t ng h p ki n th c.

c các tài li u tham kh o, l p đ

T tháng 12/2008 đ n 1/2009: Xây d ng h th ng câu h i, bài t p t lu n,
tr c nghi m.
5.2. Ph

ng pháp th c nghi m
-2-


T tháng 2/2009 đ n tháng 4 n m 2011: D y th c nghi m các đ i tuy n
H c sinh gi i khôi 11 và 12 c a tr ng, d y 02 đ i tuy n Qu c gia (n m h c
2008 - 2009 và 2009 - 2010) và d y chính khóa hai l p 12 Lý, 12 Hóa n m h c
2010 - 2011.

-3-


PH N HAI: N I DUNG

Sau khi nghiên c u n i dung, v trí c a chuyên đ trong sách giáo khoa và
phân ph i ch ng trình do B Giáo d c & ào t o ban hành, th c t cho th y:
nh h ng c a nhân t vô sinh đ n tính thích nghi c a cá th sinh v t là m t n i
dung khó, c n ph i hi u th t sâu s c nhi u l nh v c chuyên môn liên quan thì
m i có th gi i thích h p lý. Ngay c khi d y cho các l p chuyên sinh, tài li u
liên quan cho chuyên đ này không nhi u, n i dung r i r c. Xu t phát t nh ng
khó kh n trên, tôi th y có th xây d ng m ch ki n th c c a chuyên đ đ làm t
li u h c t p cho h c sinh kh i chuyên Sinh t i tr ng THPT chuyên Lào Cai và
nh ng h c sinh có nhu c u thi đ i h c là vi c làm c n thi t. Do v y, sau khi đã
xây d ng m ch ki n th c, giúp h c sinh ôn t p tôi đã l a ch n các câu h i và bài
t p t lu n đ d y h c sinh gi i (ch ng II) và câu h i tr c nghi m đ luy n thi
t t nghi p và đ i h c (ch ng III). Các n i dung này đ c đ c p trong các
ch ng I, II và III.
CH

NG I. XÂY D NG M CH KI N TH C C A CHUYÊN
TÍNH THÍCH NGHI C A CÁ TH SINH V T

:

M i nhân t sinh thái có t m quan tr ng và nh h ng nh t đ nh đ n sinh
v t. B n thân sinh v t có s ph n ng l i v i các nhân t sinh thái, đ c bi t là
các nhân t vô sinh và th hi n nh ng đ c đi m thích nghi c a cá th sinh v t
v hình thái, gi i ph u, ho t đ ng sinh lý, sinh s n … S tác đ ng c a nhân t
sinh thái vô sinh tuân theo nh ng qui lu t c b n c a sinh thái h c, trong chuyên
đ này chúng tôi làm sáng t nh h ng c a nhân t sinh thái vô sinh lên tính
thích nghi c a cá th sinh v t.
I. S thích nghi c a sinh v t v i ánh sáng
1.1. Ngu n ánh sáng và ý ngh a c a nó v i sinh v t
N ng l ng cung c p cho m i s s ng trên trái đ t t ánh sáng m t tr i.

Sao b ng, m t tr ng, nh ng tia v tr cung c p cho m t đ t nh ng ngu n n ng
l ng khác, nh ng quá nh bé so v i n ng l ng m t tr i.
B c x m t tr i xuyên qua khí quy n, b các ch t trong khí quy n nh oxi,
ozon, khí các bo níc, h i n c … h p th m t ph n (19%). Ph n ánh sáng chi u
xu ng trái đ t là ánh sáng tr c x , còn ph n b b i, h i n c khu ch tán là ánh
sáng tán x . Ánh sáng phân b không đ u trên m t đ t và thay đ i theo th i gian
trong n m.
-4-


Ánh sáng là nhân t c b n c a môi tr ng t nhiên chi ph i tr c ti p hay
gián ti p đ n m i nhân t khác. Ánh sáng gi m d n t xích đ o đ n vùng c c
c a trái đ t, t m t n c đ n đáy sâu và bi n đ i tu n hoàn theo ngày đêm và
theo mùa.
V thành ph n quang ph có th chia làm 3 thành ph n chính tùy theo đ
dài sóng:
- Tia t ngo i có đ dài sóng ng n ( λ < 3600 A0), m t th

ng không th nhìn

th y đ c. Ph n l n các tia sóng ng n gây đ c h i đ n c th đã b màng ozon
c a khí quy n h p th
đ cao 25 – 39 Km. Ch có nh ng tia có b c sóng t
290 – 380 nm xu ng đ n m t đ t. Chúng có tác d ng tiêu di t vi khu n, tham
gia vào s chuy n hóa vitamin đ ng v t: v i l ng nh kích thích hình thành
vitamin D ch ng còi x ng
đ ng v t và ng i, xúc ti n s hình thành
antoxyan th c v t; song n u c ng đ m nh, tia t ngo i có th h y ho i ch t
nguyên sinh và ho t đ ng c a các h enzim, gây ung th da, c ch s sinh
tr ng, phá h y t bào.

- Ánh sáng nhìn th y (λ kho ng 3600 – 7600 A0), tr c ti p tham gia vào quang
h p, quy t đ nh thành ph n c u trúc c a h s c t và s phân b c a các loài
th c v t, có nh h ng đ n ho t đ ng c a th giác, h th n kinh và sinh s n c a
đ ng v t.
- Tia h ng ngo i (λ > 7600A0), ch y u t o nhi t. Lo i tia này s n sinh nhi t nên
có nh h ng đ n c quan c m giác và đi u hòa nhi t c a h th n kinh đ ng v t
và các ho t đ ng sinh lý c a th c v t.
1.2. S thích nghi c a th c v t v i ánh sáng
Ánh sáng đ c coi là nhân t sinh thái v a có tác d ng gi i h n, v a có
tác d ng đi u ch nh. Ánh sáng tr ng là “ngu n s ng” c a cây xanh và nh h ng
tr c ti p đ n đ i s ng c a th c v t. Ánh sáng phân b không đ u theo không
gian và th i gian: C ng đ ánh sáng gi m t xích đ o đ n 2 c c Trái t do
t ng góc l ch c a tia sáng và do t ng đ d y c a l p khí quy n bao quanh. Ánh
sáng chi u xu ng t ng n c thay đ i v thành ph n quang ph , gi m v c ng
đ và đ dài th i gian chi u sáng. đ sâu trên 200m, ánh sáng không còn n a,
đáy bi n là m t màn đêm v nh c u.
Th c v t đ c chia thành nhi u nhóm thích nghi v i môi tr ng có đi u
ki n chi u sáng khác nhau: Cây a sáng: m c n i quang đãng có ánh sáng
-5-


m nh nh th o nguyên ho c t ng trên c a tán r ng nh : cây g t ch, phi lao,
các cây h lúa, h đ u. Cây a bóng: s ng n i ít ánh sáng, ch y u là ánh sáng
tán x nh d i bóng c a cây khác, trong hang đá... ví d cây ráy, v n niên
thanh, nhi u loài cây h G ng, h Cà phê... Cây ch u bóng s ng d i ánh sáng
v a ph i, mang nh ng đ c đi m trung gian c a 2 nhóm trên, ví d : cây d u rái,
ràng ràng...
Cây g a sáng có tán r ng, nhi u cành lá, v cây dày, màu nh t, có lá
dày, nh n, s l ng gân lá, l khí nhi u. M t s loài cây, lá có ph m t s l p
lông dày có tác d ng cách nhi t và ph n chi u ánh sáng nh cây mua, cây b ch

đàn lá x p nghiêng h n ch di n tích ti p xúc v i ánh sáng.
V gi i ph u: lá cây a sáng có mô gi u phát tri n, th ng có nhi u l p.
H th ng m ch d n phát tri n, kích th c h t di p l c bé, t bào bi u bì bé,
thành t bào ngo n ngoèo, cu tin dày.
Cây a sáng có ho t đ ng trao đ i ch t m nh th hi n trong các ho t
đ ng hô h p, quang h p và thoát h i n c do đó t c đ sinh tr ng nhanh. Khi
c ng đ ánh sáng t ng thì c ng đ quang h p c a cây a sáng t ng cho đ n
m c c c đ i vào bu i tr a sau đó gi m. Ng c l i n u thi u ánh sáng thì cây
quang h p kém, vì l ng ATP cung c p n ng l ng cho các ph n ng t ng h p
gi m nhi u.
Cây g a bóng có tán nh t p trung ph n ng n. Ph n thân không có
cành chi m t l l n, v m ng, màu xám. Lá m ng, x p xen k nhau trong
không gian, có th s d ng đ c ánh sáng tán x , s l ng gân lá và l khí ít.
Cây a bóng, mô gi u th ng có m t l p g m nh ng t bào ng n có khi
không có mô gi u. Mô x p và các kho ng tr ng trong lá phát tri n, t ng cutin r t
m ng ho c không có, h t di p l c l n, s l ng di p l c nhi u nên lá có màu
xanh th m. Cây a bóng có t c đ trao đ i ch t ch m h n cây a sáng nên t c
đ sin
Trung gian gi a hai loài cây trên là loài cây s ng n i có ánh sáng v a
ph i, khi b che m t ít v n không b nh h ng, mà còn có l i, đó là nh ng cây
ch u bóng.
i v i nhóm cây này khi c ng đ chi u sáng t ng thì c ng đ
quang h p c ng t ng nh ng ch t ng trong gi i h n. D i ánh sáng m nh thì
c ng đ quang h p c ng gi m. Có hi n t ng đó là vì d i ánh sáng m nh
không nh ng làm gi m ho t đ ng c a th h t mà còn do tính nh y c m c a b
-6-


máy quang h p v i s gi m sút đ
lên.

m và l

ng n

c trong lá khi nhi t đ t ng

N m đ c yêu c u v ánh sáng c a t ng loài cây và các giai đo n s ng
đi u ch nh sao cho phù h p v i yêu càu c a chúng đ có n ng su t cao là vi c
quan tr ng trong s n xu t.
Liên quan đ n th i gian chi u sáng, ng i ta chia th c v t thành ba nhóm:
cây ngày ng n, cây ngày dài và cây trung tính. Cây ngày ng n ra hoa và k t trái
c n th i gian chi u sáng trong ngày ng n, ng c l i ra hoa và k t trái c n th i
gian chi u sáng trong ngày dài (>14h) g i là cây ngày dài. Cây ra hoa không ph
thu c vào đ dài ngày thì g i là cây trung tính.
Nh ng cây cùng loài s ng trong đi u ki n chi u sáng khác nhau có đ c
đi m khác nhau, c th : Cây n i có ánh sáng m nh có v dày, màu nh t, cây
th p, phân cành nhi u nên tán r ng. Cùng loài cây đó s ng trong r ng thì thân
cao, th ng, có v màu th m, cành ch t p trung ng n. Các cành phía d i và
cành bên b che b i ánh sáng, quang h p kém, ch t o ít ch t h u c trong lúc
đó v n ph i hô h p, dinh d ng, l ng ch t h u c tích l y không đ bù l ng
tiêu hao nên cành khô héo d n và r ng s m. ó là s t a cành t nhiên. Ngay
trong cùng m t cây, lá là c quan tr c ti p h p thu ánh sáng nên ch u nh h ng
nhi u c a s thay đ i c ng đ ánh sáng. Do s phân b ánh sáng không đ ng
đ u nên cách x p lá không gi ng nhau. Các t ng d i c a lá th ng n m ngang
nên có th nh n đ c nhi u ánh sáng tán x , các lá t ng trên ti p xúc tr c ti p
v i ánh sáng m t tr i nên x p nghiêng đ tránh b t s ti p xúc v i c ng đ cao
c a ánh sáng, lá t ng gi a x p l ch h ng v phía m t tr i, lá ng n th ng
nh , dày, c ng, có t ng cutin dày, mô gi u phát tri n, nhi u gân, lá có màu nh t,
lá trong tán b che bóng có phi n l n, m ng, m m, t ng cutin m ng, mô gi u

kém phát tri n, gân ít, lá có màu l c th m.
1.3. S thích nghi c a đ ng v t v i ánh sáng
i v i đ ng v t, ánh sáng là nhân t tín hi u đ i v i ho t đ ng c a đ ng
v t và là nhân t nh n bi t các th c v t xung quanh nh c quan th giác.
Kh n ng c m nh n đ c s v t ph thu c vào c u t o m t, ví d nh
các đ ng v t không x ng s ng còn th p c quan th giác là các l trong đó có
ch a nh ng t bào c m quang có s c t bao b c xung quanh. C quan th giác
-7-


hoàn thi n nh t đ ng v t có x ng s ng, sâu b , chúng cho phép c m nh n
đ c hình dáng, kích th c, màu c a s v t và kho ng cách.
Tuy nhiên nh ng thí ho t đ ng vào lúc hoàng hôn và đêm không nh n
bi t đ c màu (chó, mèo, chu t đ ng). M t s loài chim n đêm c ng thu c lo i
này. M t s loài s ng n i ít ánh sáng trong n c có m t to. M t s loài s ng
m t n c, m t đ c phân làm hai ph n, m t ph n nhìn trong không khí, m t
ph n nhìn trong n c. Lo i m t nh v y th ng nhìn th y b cánh c ng.
Nhi u đ ng v t đ nh h ng nh th giác trong th i gian di c . Kh n ng
đ nh h ng c a các loài mang tím b m sinh, đ c hình thành qua ch n l c t
nhiên và mang tính b n n ng. Kh n ng này phát tri n đ c bi t ong.
Nhi u th c nghi m c ng đã ch ng minh ánh sáng sau khi kích thích c
quan th giác, thông qua trung ng th n kinh gây nên ho t đ ng n i ti t c a
tuy n não thùy, t đó nh h ng đ n sinh tr ng và phát d c đ ng v t. Ng i
ta c ng đã ng d ng nh h ng c a ánh sáng vào th c t nuôi cá chép ru ng
vùng Qu Lâm (Trung Qu c) do nh h ng c a ánh sáng m nh, nhi t đ cao
nên tuy cá th còn nh nh ng đã thành th c sinh s n s m h n m t tu i.
II. Thích nghi c a sinh v t v i môi tr

ng có nhi t đ khác nhau

2.1. S phân b c a nhi t đ và vai trò c a nhi t đ v i sinh v t
Ngu n nhi t ch y u đ c sinh ra t b c x m t tr i, ph thu c vào
c ng đ b c x ánh sáng. Do v y, nhi t đ trên b m t Trái t bi n đ i theo
th i gian, theo v đ đ a lý, theo đ cao và đ sâu.
Càng xa kh i xích đ o v các c c, nhi t đ càng gi m, càng lên cao nhi t
đ càng gi m t ng đ i l u, càng xu ng n c sâu, nhi t đ c ng gi m d n và
n đ nh h n so v i b m t. Ng c l i, trong lòng đ t, nhi t đ càng cao khi
xu ng càng sâu. nh ng n i khí h u khô, nóng, đ che ph c a th c v t th p,
nh t là trên nh ng hoang m c, nhi t đ r t cao và m c dao đ ng c a nó r t l n
theo th i gian.
Nhi t đ nh h ng tr c tiêp đ n đ i s ng c a sinh v t ho c nh h ng
gián ti p thông qua s bi n đ i c a các y u t khác nh l ng m a, b ng tuy t,
đ m, l ng b c h i, gió...
Liên quan v i đi u ki n nhi t đ , trong sinh gi i hình thành nh ng nhóm
loài a l nh, s ng nh ng n i nhi t đ th p, k c n i b bao ph b i b ng tuy t
và nh ng loài a m, s ng nh ng n i nhi t đ cao, th m chí c trong các su i
-8-


n c nóng. Nhi u nhóm loài có gi i h n sinh thái r ng đ i v i nhi t đ , th ng
phân b
nh ng n i có nhi t đ dao đ ng m nh. S ng nhi t đ cao, quá trình
trao đ i ch t c a c th di n ra m nh h n, tu i th th ng th p h n, tu i sinh
s n l n đ u đ n s m h n s v i nh ng loài s ng nhi t đ th p.
Liên quan đ n thân nhi t, sinh v t đ c chia làm hai nhóm sinh lý – sinh thái c
b n: Nhóm sinh v t bi n nhi t: chúng nhi t đ c th bi n thiên theo nhi t đ
c a môi tr ng, chúng đi u hòa thân nhi t b ng cách trao đ i nhi t tr c ti p v i
môi tr ng.
Nhóm sinh v t đ ng nhi t (hay n i nhi t) g m nh ng sinh v t đã hình
thành tim 4 ng n, thân nhi t luôn n đ nh, đ c l p v i s bi n đ i c a nhi t đ

bên ngoài. Chúng có c ch riêng đ duy trì thân nhi t và phát tri n nh ng thích
nghi v hình thái và t p tính v i s bi n đ i c a nhi t đ môi tr ng.
- Khi đi t xích đ o lên các vùng v đ cao, kích th c c th c a sinh v t
bi n nhi t cùng loài hay g n nhau v ngu n g c, nói chung, gi m ; đ i v i sinh
v t đ ng nhi t l i th y có hi n t ng ng c l i. H n n a n i quá l nh đ ng
v t đ ng nhi t nh ng b ph n c th nhô ra (đuôi, tai...) th ng nh l i (đi u
này th hi n rõ trong qui t c Allen và Becman.
2.2. Thích nghi c a th c v t v i nhi t đ
B ng 1. S thích nghi c a th c v t v i nhi t đ
Các đ c đi m c th
Ý ngh a thích nghi
nh ng n i tr ng tr i, c ng đ L p cutin, sáp ho c lông làm gi m b t các tia sáng
ánh sáng m nh: Lá có l p cutin, xuyên qua lá, đ t nóng lá; h n ch s thoát h i n c.
sáp ho c lông ánh b c ho c có
nhi u lông t .
Cây cao, v dày, t ng b n phát V dày, t ng b n phát tri n là l p cách nhi t t t b o
tri n
v các c quan bên trong c a cây.
Lá cây b ch đàn x p xiên góc, lá Lá cây n m xiên góc tránh b t đ c các tia sáng chi u
cây s n r xu ng
th ng vào b m t lá, làm cho lá đ b đ t nóng.
Lá cây r ng vào mùa đông l nh

H n ch thoát h i n c và ti t ki m n ng l ng, tránh
cho n c trong t bào b đông c ng khi ti p xúc v i
nhi t đ quá th p.

Cây hình thành h t có c c ng và H t c a nhi u loài cây có th t n t i trong đi u ki n
dày
nhi t đ quá nóng ho c quá l nh, khi g p thu n l i s

n y m m.
Cây có r c , ch i ng m và thân C , ch i và thân ng m đ

-9-

cb ov d

i đ t tránh các


đi u ki n kh c nghi t c a môi tr ng, g p đi u ki n
thu n l i s phát tri n thành cá th m i.
T ng c ng thoát h i n c khi Thoát h i n c m nh s làm gi m nhi t đ lá cây.
nhi t đ t ng cao, đ m th p.
Cây s ng n i khô h n tích lu Cây gi đ c l ng n c c n thi t đ duy trì các ho t
n c
đ ng c a t bào.
ng m d

iđ t

V i nhi t đ kh c nghi t, các vùng ôn đ i l nh hay th c v t vùng b ng
giá, vào th i đi m rét các c quan trên m t đ t c a cây g và b i đóng b ng
nh ng chúng v n gi kh n ng s ng. Tr c đó cây đã tích l y trong c th m t
l ng đ ng l n, m t s axit amin và m t s ch t b o v trong t bào liên k t
v i n c. Nh kh n ng gi n c c a đ ng và m t s các ch t khác mà n c
trong t bào không b b ng hình thành, ch t nguyên sinh không b hóa keo.
Ngoài ra cây c ng hình thành thêm các b ph n khác đ cách nhi t nh t ng
c ng l p b n, m c thêm lông nhung…
Th c v y ch u nóng có kh n ng h n ch s h p thu nhi t nh các lông

dày trên thân, lá ho c nh l p sáp có kh n ng ph n x ánh sáng, có t ng cutin
dày đ h n ch s m t n c, m t s cây r ng lá ho c lá bi n thành gai có tác
d ng gi m b m t ti p xúc. nhóm cây này có kh n ng tích l y đ ng và mu i
khoáng đ tránh s k t t a c a keo nguyên sinh ch t khi nhi t đ cao. M t s
loài khác có áp th m l c cao, có th l y đ c các d ng n c trong đ t, đ ng th i
thoát h i n c m nh, b o v lá kh i b h ng.
2.3. Thích nghi c a đ ng v t v i nhi t đ
a. Hình thái
ng v t n đ nh nhi t đ c th ch y u qua s thích nghi v hình thái,
c u t o gi i ph u, ho t đ ng sinh lý c a c th và t p tính l n tránh n i có nhi t
đ không phù h p.
Quy t c v kích th c c th (Qui t c Becman): ng v t đ ng nhi t s ng
vùng ôn đ i thì kích th c c th l n h n so v i đ ng v t cùng loài hay loài
có quan h h hàng g n nhau s ng vùng nhi t đ i m áp. Ví d : voi và g u
vùng nhi t đ i có kích th c nh h n voi và g u vùng ôn đ i (có l p m
dàyåch ng rét).
Quy t c v di n tích b m t c th (Qui t c Allen):
ng v t đ ng nhi t
s ng vùng ôn đ i có tai, đuôi và các chi... th ng bé h n tai, đuôi, chi c a
đ ng v t vùng nóng.
- 10 -


di
th
th
di

Nh v y: Khi s ng vùng ôn đ i có nhi t đ l nh, đ ng v t h ng nhi t có
n tích b m t c th nh (S/V nh ) qua đó h n ch kh n ng m t nhi t c a c

. Khi s ng vùng nhi t đ i nóng, đ ng v t h ng nhi t có di n tích b m t c
l n (S/V l n) qua đó t ng c ng kh n ng t a nhi t c a c th (trong đó S là
n tích b m t c th , V là th tích c th )

b. Các ho t đ ng sinh lý
Nhi t đ nh h ng đ n kh n ng tiêu hóa. nhi t đ 25oC m t tr ng
thành n nhi u nh t, 18oC m t ng ng n. S trao đ i khí c a đ ng v t c ng
ph thu c vào nhi t đ , khi nhi t đ môi tr ng càng cao thì c ng đ hô h p
càng t ng.
c. S phát tri n
M i loài sinh v t có gi i h n ch u đ ng hay m t gi i h n sinh thái xác
đ nh. T c đ phát tri n và s th h trong n m c a đ ng v t ph thu c vào nhi t
đ môi tr ng. V i sinh v t bi n nhi t trong quá trình phát tri n có s k t h p
ch t ch gi a th i gian và nhi t đ , g i là “th i gian sinh lý” và bi u di n d i
d ng bi u th c:
T= (x-k)n
T: T ng nhi t h u hi u c n cho s hoàn thành m t giai đo n hay c đ i
s ng (tính theo đ - ngày)
x: nhi t đ trung bình c a môi tr
k: ng

ng

vùng nghiên c u (đ C).

ng nhi t phát tri n (đ C).

n: s ngày c n đ hoàn thành m t giai đo n hay c đ i s ng (ngày).
Nh ng sinh v t này c ng có nh ng thích nghi riêng v i đi u ki n nhi t đ
bi n đ i, đ c bi t là nh ng thích nghi v m t hình thái và các t p tính sinh thái

(di c trú đông ho c ng đông, kh n ng s ng ti m sinh v i nhi t đ ...)
Nói chung các đ ng v t vùng nhi t đ i có t c đ t ng tr ng và có s
th h hàng n m nhi u h n so v i nh ng loài có quan h h hàng g n g i v i
chúng vùng ôn đ i.
d. S đình d c, ng hè và ng đông, s sinh s n, s phân b
Khi đi u ki n môi tr ng không thu n l i s phát tri n c a đ ng v t bi n
nhi t nh sâu b l p t c b đình ch . ó là s đình d c, s đình d c đ c chi
ph i b i các y u t trong và ngoài môi tr ng.
- 11 -


Nhi u loài đ ng v t ch sinh s n trong đi u ki n nhi t đ thích h p nh t.
N u nhi t đ môi tr ng cao h n ho c th p h n nhi t đ c n thi t thì s sinh s n
ng ng tr , vì nhi t đ có nh h ng đ n ch c ph n c a c quan sinh s n.
Nhi t đ c ng đ c xem là nhân t gi i h n trong s phân b c a sinh
v t, ng i ta chia đ ng v t thành hai nhóm chính là đ ng v t ch u nhi t r ng và
đ ng v t h p nhi t.
Toàn b s thích nghi c a c th s ng v i đi u ki n nhi t đ không thu n
l i c a môi tr ng có th chia thành 3 ph ng th c chính: Ph ng th c tích
c c, ph ng th c th đ ng; ph ng th c l n tránh tác đ ng c a nhi t đ không
thu n l i.
B ng 2. M t s đ c đi m thích nghi c a đ ng v t v i nhi t đ môi tr
Các đ c đi m

ng

Ý ngh a thích nghi

Thích nghi v hình thái và gi i ph u
Nhi u loài có l p lông bao ph T o l p cách nhi t c a c th

và l p m cách nhi t n m d i
l p da
Voi, g u vùng khí h u l nh có c
th l n, tai và đuôi nh
L p m n m d i da c a
s ng d i n c r t dày

C th kích th c l n tích lu đ c nhi u ch t
dinh d ng, nh đó V s ng qua đ c mùa đông
kéo dài.
ng th i, tai và đuôi nh s h n ch to
nhi t c a c th .

V Làm gi m kh n ng b m t nhi t c a c th

Thích nghi v sinh lý
G p nhi t đ l nh, c có ph n C th s n sinh thêm m t l ng nhi t nh
ng t ng ho t đ ng, quá trình ch ng đ c nhi t đ l nh c a môi tr ng
trao đ i ch t t ng m nh h n

đó

Khi tr i l nh, l ng máu d n ra H n ch m c đ to nhi t c a c th
da và các c quan nh tai, m t ...
ít
Khi tr i nóng nhi u loài
r ng mi ng và th m nh

Vm

Làm t ng kh n ng to nhi t c a c th nh đó
nhi t đ c th gi m xu ng

Thích nghi v m t t p tính
V t p trung thành đàn đông đúc Nhi t đ c th to ra làm m các cá th bên c nh
khi nhi t đ môi tr ng xu ng
quá th p
V ng đông, ng hè

Tránh cho c th b đ t nóng ho c b l nh

- 12 -


III. S thích nghi c a sinh v t v i n

c và đ

3.1. Thích nghi c a sinh v t s ng trong n

m

c

B ng 3. S thích nghi c a sinh v t s ng trong n
c đi m
môi tr ng n

c

N c có đ đ c l n, có
tác d ng nâng đ cho các
c th s ng

N c có nhi t đ n đ nh
h n trong không khí
C ng đ ánh sáng trong
n c y u h n trong
không khí

N ng đ oxi hoà tan
trong
n c
th p
(<20ml/lít), th p h n
n ng đ c a oxi trong
không khí kho ng 21 l n.
L p n c trên m t giàu
oxi h n l p n c sâu (do
ho t đ ng quang h p c a
th c v t thu sinh)

c

c đi m thích nghi c a sinh v t
-Nhi u loài th c v t có kích th c l n nh lá cây nong
t m, t o th m Thái Bình D ng, có phao n i nh
thân
cây d a n c, có mô x p bao b c l y thân nh
cây rau

rút...
- C th nhi u loài đ ng v t b i nhanh nh h c phát
tri n và mình thon nh n h n ch s c c n c a n c nh cá
m p, cá trích, cá thu, cá heo...
Sinh v t s ng trong n c là nh ng loài có gi i h n nhi t
h p.
- Th c v t trong n c là nh ng loài a bóng và ngày
ng n.
- Nhi u loài đ ng v t không đ nh h ng theo ánh sáng mà
có kh n ng đ nh h ng b ng âm thanh. Các loài cá nh n
bi t v trí b bi n nh âm thanh c a sóng, s a nh n bi t
bão qua nh p sóng và chúng k p th i l n xu ng sâu.
- Th c v t có c quan d tr khí: trong cu ng lá cây bèo
Nh t B n, trong cu ng lá và thân cây sen, súng...
- Th c v t chìm trong n c nh các loài rong đuôi ch n,
cây trang... trên c th không có l khí, không khí hoà tan
th m qua b m t c th . C th có các kho ng tr ng ch a
khi phát tri n. Lá cây n i trên m t n c nh lá súng ch có
m t lá phía trên ti p xúc v i không khí có l khí, còn m t
lá phía d i ti p xúc v i n c không có.
- Sinh v t trong n c h p th oxi qua b m t c th ho c
qua c quan chuyên hoá đ ng v t nh mang (cá, cua,
h u). Ví d : cá ch ch h p thu 63% l ng oxi qua da å da
m ng.
- M t s loài đ ng v t t ng c ng b m t trao đ i khí gi a
c th và môi tr ng b ng cách kéo dài c th ra nh
nhi u loài giun và h i qu ho c thu t c có nhi u tua
mi ng luôn khua n c.

- Th c v t ch y u phân b

l p n c b m t do: ánh sáng phân b theo các l p
n c nông sâu, tu theo đ dài sóng khác nhau c a t ng tia sáng.
- 13 -


ng v t th nh tho ng ngoi lên đ p khí trên m t n c là do n ng đ oxi hoà
tan trong n c th p, đi u ki n môi tr ng có nhi u thay đ i nh m t đ sinh v t
quá dày đ c ho c môi tr ng b ô nhi m ch t h u c ...å[O2] gi m không đ
cho nhi u loài SV sinh s ng ån i lên m t n c đ th .
3.2. S thích nghi c a sinh v t s ng trên c n v i đ

m

a. Th c v t
B ng 4. S thích nghi c a th c v t v i đ
Nhóm th c v t
Nhóm cây
a
m: s ng n i đ t
m
t nh b
ru ng, ao...

Nhóm cây ch u
h n: Cây có kh
n ng s ng n i
khô h n kéo dài
nh
sa m c,
savan,

th o
nguyên.

Nhóm cây trung
sinh: có tính ch t
trung gian gi a 2
nhóm trên.

m

c đi m thích nghi
Cây có lá to và m ng, t ng cutin r t m ng. Kh n ng đi u ti t
n c y u, g p đi u ki n khô h n nh n ng, nóng cây thoát n c
r t nhanh nên b héo. Ví d : cây v n niên thanh, cây ráy, cây rau
b , cây thài lài...
- Cây ch u h n có kh n ng tr n c trong c th (r , c , thân, lá)
- B o v kh i b m t n c:
+ lá, thân ph sáp
+ v có t ng cutin d y
+ gi m s l ng l khí trên lá, l khí n m sâu trong mô gi u,
khi khô quá l khí th ng khép l i.
+ thu h p di n tích lá tiêu gi m, x thu ho c bi n thành gai
- T ng kh n ng tìm n c:
+ r c c r t phát tri n, có th dài g p hàng ch c l n chi u cao
thân
+ r chùm n lan trên m t đ t v i di n tích l n h n di n tích
tán cây đ h p th s ng đêm
+ nhi u cây có r ph c m xu ng đ t ho c treo l l ng trong
không khí
- Khi quá khô h n cây t n t i d i d ng h t. Khi m a đ n, h t n y

m m, phát tri n và nhanh chóng ra hoa k t trái, có tr ng h p
ch a m c đ lá. H t duy trì đ i s ng c a loài. ó là hi n t ng
tr n h n.
H u h t các cây g trong r ng m a nhi t đ i, r ng cây lá r ng ôn
đ i...

b. S thích nghi c a đ ng v t
C n c vào nhu c u v n

cc ađ
- 14 -

m, đ ng v t chia thành 3 nhóm:


- Nhóm đ ng v t a m: s ng n i m
th c n cao.

t, d

i đ t và đòi h i l

ng n

c trong

- Nhóm đ ng v t a khô: nh ng loài ch u đ c thi u n c lâu dài, nh c th có
các kh n ng tích tr n c, ch ng m t n c và s d ng n c ti t ki m.
- Nhóm đ ng v t a m v a ph i: mang đ c đi m trung gian gi a 2 nhóm trên.
Vào mùa có đ m không thích h p, đ ng v t thu c nhóm này có kh n ng di c

đ n s ng n i khác có đ m phù h p h n.
ng v t thu c nhóm này r t phong
phú, là các loài ch u đ c s thay đ i luân phiên gi a mùa khô và mùa m a c a
vùng ôn đ i và nhi t đ i gió mùa.
a s côn trùng khi đ m th p, tu i th b rút ng n do m t n
đ th p, đ m caoåt vong càng cao.

c. N u nhi t

ng v t a m:
• Không có c ch d tr và gi n
•

c trong c th

V hô h p b ng da ho c c quan hô h p ph åda và c quan hô h p
ph ph i m

• Ho t đ ng nhi u vào đêm, trong bóng râm ho c tr n vào các hang h c
• Vào mùa đông l nh ho c khi thi u n c chúng có th ng th i gian dài
trong hang đ t ho c vùi mình trong bùn m t.
ng v t thích nghi khô h n:
• B c v s ng
• Gi m b t l

ng tuy n m hôi

• Nhu c u n

c th p

• Ti u, đ i ti n ít, phân khô
• Có kh n ng t o n c n i bào nh các ph n ng phân hu m ho c tách
n c t d ng n c liên k t (l c đà)
• Chuy n ho t đ ng vào ban đêm, tr n tránh trong bóng râm và hang h c
khi m c đ khô nóng v t quá gi i h n sinh thái c a chúng.
c, đ

3.3. N
a. N

m, s tác đ ng t h p c a nhi t - m lên đ i s ng sinh v t

c
- 15 -


N c không ch là n i s ng c a các loài th y sinh mà còn là môi tr ng
c a các ph n ng sinh hóa x y ra trong t bào s ng, đ ng th i nh h ng tr c
ti p đ n s phân b , sinh tr ng và phát tri n c a sinh gi i.
N c phân b không đ u trên hành tinh. M a nhi u xích đ o và nhi t
đ i lên đ n 2250mm/n m, th p nh t các hoang m c (d i 250 mm), m a t p
trung ch y u trong mùa m a (70-80% t ng l ng m a c n m).
b ng
v tn

i d ng ch a 97,6% t ng l ng n c trên hành tinh, n c ch a trong
2 c c (trên 2%), còn l i là n c sông h , n c ng m...Trong c th sinh
c chi m 50 – 70% kh i l ng c th , th m chí đ n 99% ( s a).

b.

m

m trong không khí nh h ng tr c ti p đ n đ i s ng và quy t đ nh s
phân b c a các loài trên b m t hành tinh.
i v i th c v t, thoát h i n c đ c xem là chi n l c c a s t n t i.
Nói chung, l ng ch t h u c tích t trong c th th c v t t l thu n v i l ng
n c b c h i qua lá.
nh ng n i không khí quá m, nh t là d
xu t hi n các d ng th c v t s ng bì sinh, khí sinh.
- Liên quan đ n đ m, th c v t đ
nhóm a m v a và nhóm ch u khô h n

i tán r ng nhi t đ i th

ng

c chia thành 3 nhóm: Nhóm a m,

Các loài ch u h n có nh ng thích nghi đ c bi t nh kh n ng tr n c
trong c th ; kh n ng làm gi m l ng thoát h i n c (lá ph sáp, t ng cuticun
dày, gi m s l ng l th , lá h p l i thành lá kim hay bi n thành gai, r ng lá vào
mùa khô); t ng kh n ng tìm n c (r n sâu trong lòng đ t hay tr i r ng sát m t
đ t, hình thành r ph ) và kh n ng “tr n h n” (t n t i d i d ng h t)
i v i đ ng v t, khi đ m thay đ i, s sinh tr ng, sinh s n, tu i th
c a cá th , m c sinh s n, m c s ng sót và t vong c a qu n th c ng thay đ i.
Nhi u loài côn trùng gi m tu i th khi đ m gi m; trong đi u ki n nhi t đ
th p, đ m cao, m c t vong c a chúng c ng t ng lên. Nh ng loài đ ng v t
s ng n i quá khô h n th ng gi m tuy n m hôi, có v b c đ ch ng m t

n c, nhu c u n c th p, gi m bài ti t n c (ti u ti n ít, phân khô...). Chúng
chuy n ho t đ ng vào ban đêm, n n p trong bóng hay s ng ch y u trong
hang h c ho c ti n hành di c đ n n i có đ m thích h p.
c. Tác đ ng t h p c a nhi t - m
- 16 -


m và nhi t là 2 y u t quan tr ng c a khí h u. S tác đ ng t h p c a
nhi t - m quy t đ nh đ n đ i s ng và s phân b c a sinh gi i. B ng ph ng
pháp đ th , ng i ta l p nên khí h u đ . ó là ph ng pháp h u hi u đ d báo
s phát tri n s l ng c a qu n th đ ng v t, nh t là các loài côn trùng có h i
qua các n m ho c s d ng th y nhi t đ trong công tác di gi ng các loài đ ng
th c v t t m t vùng này đ n m t vùng khác.
IV. Môi tr

ng không khí

Khí quy n và các quá trình c a nó nh h

ng đ n đ i s ng sinh v t.

- Cây xanh thu n p CO2 , nh ng th i ra O2 trong quá trình quang h p ;
ng c l i, khi hô h p, m i sinh v t đ u s d ng O2 , nh ng th i ra CO2, duy trì
s n đ nh t s CO2/O2 trong khí quy n cho đ n th i kì Cách m ng Công
nghi p. Hiên nay, ch s này đang gia t ng do t ng hàm l ng CO2 b i các ho t
đ ng công nghi p và các ho t đ ng công nghi p. Hi n nay, t s này đang gia
t ng do t ng hàm l ng CO2 b i các ho t đ ng công nghi p và các ho t đ ng
khác c a con ng i.
- S v n đ ng trao đ i khí theo chi u ngang (gió) và chi u th ng đ ng
(khí th ng, khí giáng) có tác d ng đi u hòa ch đ nhi t - m trên toàn hành tinh

và còn là y u t sinh thái quan tr ng. Gió không ch t o đi u ki n cho sinh v t
phát tán nòi gi ng, th c hi n quá trình th ph n th c v t mà còn quy t đ nh
đ n nh ng bi n đ i v hình thái c a các loài th c v t và đ ng v t s ng nh ng
n i tr ng tr i, nhi u gió. Gió còn làm t ng t c đ b c h i n c b m t, gây m a
l n n i này, làm h n n ng n i khác, t o nên nh ng tác đ ng trái ng c nhau
đ i v i đ i s ng. Bão, l c... nh h ng tr c ti p đ n đ i s ng c a sinh v t và c
c a con ng i. T ng bình l u là t ng khí quy n t do, nhi t đ t ng lên cho đ n
đ nh c a nó. áy t ng bình l u là l p ozon, có tác d ng b o v m i s s ng trên
Trái
t nh nó đã gi l i 90% l ng b c x t ngo i t v tr chi u xu ng
hành tinh.
- S gia t ng các khí th i công nghi p (CO2, nito oxit, l u hu nh,
CFCs...), b i, vi khu n làm cho không khí b nhi m b n, Trái t đang m d n
lên, n c đ i d ng ngày càng m t dâng cao, t ng ozon b bào mòn và ch c
th ng đang là m i đe d a cho sinh gi i và nhân lo i,
- 17 -


V. Nh p sinh h c
5.1. Khái ni m
Nh p sinh h c là nh ng ho t đ ng theo chu k c a sinh v t và là s thích
nghi c a sinh v t v i nh ng thay đ i theo chu k c a môi tr ng.
C ch : ánh sángåt bào th n kinhåtuy n n i ti tåhoocmon åtrao đ i ch t
5.2. Các lo i nh p sinh h c
B ng 5. Các lo i nh p sinh h c

sinh v t
Ví d

Các lo i nh p sinh h c

Nh p ngày đêm

- Gà ho t đ ng ban ngày
- D i ho t đ ng ban đêm
- Hoa qu nh n 12h đêm

Nh p thu tri u

- Giun d p trong cát chui lên đúng thu tri u
- Sò thu tri u lên: m v và thu tri u xu ng: khép v .

Nh p tu n tr ng

-R i n i lên m t n c khi đã thành th c sinh d c vào
ngày đ u tiên c a tu n tr ng tròn.
- c v n sinh s n vào đ u tu n tr ng.

Nh p đi u mùa

- Chim di c
- ch nhái, g u ng đông
- Cây r ng lá vào cu i mùa thu

Nh p đi u sinh lý c th

- T ng h p ADN, ARN
bào..., nh p tim, nh p th ...

VI. Tác đ ng tr l i c a sinh v t lên môi tr
- Tán lá che ph m t đ t làm t ng đ

t bào, t ng h p Pr, phân

ng

m không khí và đ t.

- Xu t hi n các VSV trong đ t, giun đ t, thân m m....phân gi i xác V, TV làm
cho đ t thêm màu m ..
- Cây å

t không b xói mòn, gi đ

cn

åthay đ i nhi u nhân t khí h u, môi tr
trong r ng.

- 18 -

c cho nông nghi p
ng, đ t, n

c và h đ ng th c v t


CH
NG II. XÂY D NG H TH NG CÂU H I T
I. H th ng câu h i ôn t p ki n th c c b n

LU N

ây là h th ng câu h i đ c s d ng trong khi ôn t p ki n th c n n.
tr l i các câu h i này, yêu c u ph i đ c th t k chuyên đ đ c tóm t t trên.
Câu 1. Các lo i tia (ánh sáng) nói riêng và ánh sáng nói chung có ý ngh a nh
nào đ i sinh v t.
Câu 2. Trình bày các đ c đi m hình thái, gi i ph u và sinh lý c a cây a sáng và
cây a bóng.
Câu 3. T i sao nói vai trò ch y u c a ánh sáng là nhân t tín hi u đ i v i các
ho t đ ng c a đ ng v t. Ng i ta ng d ng nh h ng c a ánh sáng v i s sinh
s n c a đ ng v t nh th nào.
Câu 4. T i sao nói, nhi t đ là nhân t gi i h n, ch ng minh đi u đó
và đ ng v t.

th c v t

Câu 5. Hình th c trao đ i nhi t sinh v t đ c th hi n nh th nào? T đó
chúng nh h ng gì t i kh n ng phân b và ho t đ ng s ng c a sinh v t. Trình
bày nh ng đi m thích nghi c a sinh v t v i nhi t đ .
Câu 6. Trình bày đ c đi m thích nghi c a th c v t, đ ng v t s ng
và khô h n.

n i m

t

II. H th ng câu h i và bài t p dùng đ luy n thi h c sinh gi i các c p
Câu 1. Hoàn thành b ng sau đ th y tác đ ng c a ánh sáng t i th c v t
c đi m c a
Ý ngh a thích nghi

th c v t

Tác đ ng c a ánh sáng
Ánh sáng m nh, n i có nhi u cây g
m c dày đ c
Ánh sáng y u,

d

i bóng cây khác

Ánh sáng chi u nhi u v m t phía c a
cây
Cây m c trong đi u ki n ánh sáng d
đáy h ao

i

Câu 2. C s sinh lý c a qui t c Anlen và Becman
Câu 3. Gi i thích vì sao đ ng v t s ng sa m c l i ho t đ ng nhi u vào ban
đêm. ng h sinh h c là gì? Các lo i nh p sinh h c? Cho ví d minh ho
- 19 -


Câu 4. Có 5 loài đ ng v t cùng b c phân lo i, g
t i các v trí xác đ nh nh sau: Loài A phân b
s ng vùng trung l u sông,loài C s ng ven b
sông, loài D và loài E đ u s ng vùng n c kh
còn loài E t i đ sâu 5000m. Em hãy cho bi t:

n nhau v ngu n g c, phân b
t i đ nh núi cao 100m, loài B
n i ch u nh h ng c a n c
i, nh ng loài D đ sâu 50m,

a. Loài A và B loài nào r ng nhi t , h p nhi t?
b. Trong các loài B, C, D, E loài nào r ng mu i nh t và loài nào h p mu i nh t?
c. Hai loài D và E có nh ng khác nhau c b n nào? Hãy đ t tên cho các loài B,
D, C, E theo n ng đ mu i?
d. Trong các loài A, B, C, D, E có loài nào r ng áp su t? N u có loài r ng áp
su t thì nó phân b
đâu? Hãy gi i thích cho nh ng đi u kh ng đ nh c a mình?
Câu 5. Trình bày m t s đ c đi m thích nghi c a th c v t, đ ng v t v i nhi t đ
môi tr ng, ý ngh a c a các đ c đi m thích nghi đó. Nêu 1 s bi n đ i thích
nghi c a th c v t v i đi u ki n chi u sáng khác nhau. Ý ngh a c a các bi n đ i
đó
Câu 6. Nhi u loài đ ng v t s ng d i n c có c quan hô h p l ra ngoài trong
khi đ ng v t s ng trên c n thì có c quan hô h p không l ra ngoài. Hãy l y ví
d minh ho và gi i thích ý ngh a thích nghi v i môi tr ng c a các đ c đi m đó
Câu 7.
a.
hoàn thành m t giai đo n s ng trong đi u ki n nhi t đ môi tr ng
là 240C, sâu c n 60 ngày. N u nhi t đ môi tr ng cao h n 4oC, sâu c n 48
ngày. Nhi t đ ng ng c a s phát tri n đ i v i loài sâu đó là bao nhiêu?
b. So sánh kích th c c th , kích th c tai, đuôi, chi c a các loài h u,
nai, th , g u s ng vùng B c Bán C u v i nh ng loài đó nh ng s ng vùng
nhi t đ i. Gi i thích nguyên nhân d n đ n hi n t ng trên?
Câu 8.
a. Trình bày khái ni m v nh p sinh h c, nêu ví d v s thích nghi theo mùa c a
SV đ i v i môi tr ng.

b. Nhân t sinh thái nào t o nên s kh i đ ng c a nh p sinh h c theo mùa. Cho
ví d .
c. Nêu ví d minh h a nh p sinh h c c a sinh v t mang tính di truy n.
Câu 9. Các hi n t

ng sau thu c nh p đi u gì?
- 20 -


a. Trùng roi ngày n i trên m t n

c, đêm l n xu ng

b. H c H i có loài giun nhi u t th ng n i trên m t n
cu i c a th ng huy n và ngày đ u tiên c a tu n tr ng.
C.

c vào nh ng ngày

ng v t bi n nhi t ng đông.

Câu 10. trong phòng p tr ng t m, ng i ta gi
nhi t đ c c thu n là 250C và
cho thay đ i đ m t ng đ i c a không khí th y k t qu nh sau:
m t ng đ i c a
Không khí
74%
76%
...
86%

90%
94%
96%

T l tr ng n
Không n
5% n
...
90% n
90% n
5% n
Không n

a. Tìm giá tr đ m c a không khí gây h i th p, gây h i cao và c c thu n đ i
v i vi c n c a tr ng t m.
b. Gi thi t máy nhi t đ c a phòng không gi đ c nhi t đ c c thu n 25oC
n a. K t qu n c a tr ng t m còn đ c nh trên hay không? Nó s nh th nào
n u nhi t đ th p h n hay cao h n ?
c. V s đ tác đ ng c a đ m lên s phát tri n c a tr ng t m, s đ trên minh
h a cho quy lu t sinh thái c b n nào?
Câu 11. Khi nuôi gà chúng ta c g ng ch n nh ng gi ng gà t t. Tùy theo m c
đích nuôi gà mà h ch n theo h ng tr ng hay h ng th t, trong quá trình ch m
sóc chú ý : Cho n th c n đ y đ : B t cá, ngô. cua, c, giun…Và nuôi d ng
chúng trong chu ng caovà ánh sáng đ y đ đ ch ng b nh t t.
a. Có m y lo i nhân t sinh thái? Nh ng lo i nhân t sinh thái nào nh
h ng đ n sinh tr ng, phát tri n c a gà? Hãy s p x p nh ng nhân t trên theo
phân lo i đó?
b. Hãy ch ng minh quy lu t tác đ ng t ng h p c a các nhân t sinh thái
trên th hi n nh th nào?
Câu 12. Hãy xác đ nh nh ng sinh v t sau đây hình thành nh ng đ c đi m thích

- 21 -